Biuletyn_8-9_2008.pdf

N R 8 – 9 ( 9 1 – 9 2 )

sierpień–wrzesień

2 0 0 8

B I U L E T Y N

BEZPŁATNY DODATEK

FILM DVD O ZBIGNIEWIE HERBERCIE

„OBYWATEL POETA”

B I U L E T Y N

numer indeksu 374431

nakład 15000 egz.

Literaci

w peerelu

cena 8 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warstatwa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. (0-22) 526 19 20

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał,

Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Jacek Żurek

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Jacek Żurek – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-55), jacek.zurek@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graiczny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Wojciech Czaplicki

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIULETYN

N R 8–9 ( 91–92 )

SIERPIEŃ–WRZESIEŃ

2008

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

Związani. O ZLP z Andrzejem Chojnowskim, Sebastianem Ligarskim

i Joanną Siedlecką rozmawia Barbara Polak ....................................... 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Konrad Rokicki – Nie wygracie z partią ............................................................ 23

Magdalena Filip – Czas powrotu nadziei ........................................................... 36

Grzegorz Majchrzak – Sprawa kryptonim „Herb” ............................................ 42

Anna Karolina Piekarska – „Nie tędy droga do rozrywki...” ........................... 53

Justyna Błażejowska – Poza cenzurą. Wokół narodzin „Zapisu” ................... 66

Sebastian Ligarski – Wrocławscy literaci pod nadzorem tajnych służb ....... 76

Jerzy Autuchiewicz – „Jakiś” reportaż Edwarda Redlińskiego ...................... 82

Tadeusz Ruzikowski – Bezpieka przeciwko „Robotnikowi”............................. 86

Kamila Churska – Skazany za nadgorliwość ................................................... 92

Paweł Piotr Warot – Z pocztu olsztyńskich rektorów

– współpracowników SB............................................................................. 98

ROCZNICE

Sławomir Kalbarczyk – Zagłodzone miliony ..................................................... 118

Uciekłem z transportu, traﬁ łem do Kedywu.

Ze Stanisławem Aronsonem rozmawia Marcin Urynowicz .............. 128

RECENZJE

Pamięć i ból Katynia (reż. A. Marinczenko, W. Figanow) ..................... 142

KSIĄŻKI ........................................................................................................ 146

WYDARZENIA ............................................................................................... 149

Rysunki w numerze Andrzej Krauze

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

SYLWETKI

Wojciech Kujawa, Sebastian Ligarski – Literat na służbie ..................................... 21

DOKUMENTY

Piotr Gontarczyk – Tropienie „Szpota” ............................................................ 110

WSPOMNIENIA

Krystyna Kersten, jaką zapamiętaliśmy .................................................. 137

ZWIĄZANI

O ZWIĄZKU LITERATÓW POLSKICH Z ANDRZEJEM CHOJNOWSKIM,

SEBASTIANEM LIGARSKIM – HISTORYKAMI I JOANNĄ SIEDLECKĄ –

PISARKĄ ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – Przed II wojną światową istniał Związek Zawodowy Literatów Polskich, zało-

żony przez Stefana Żeromskiego w 1920 r. Zrzeszenie o charakterze związkowym

mieli też aktorzy. Przedwojenne związki zawodowe twórców miały za zadanie bro-

nić ich spraw materialnych, chociażby w kontaktach z wydawnictwami. Związki

twórcze powstałe w peerelu w końcu lat czterdziestych zmieniły ten charakter.

J.S. – Rzeczywiście, przedwojenna działalność związkowa literatów miała wyłącznie cha-

rakter zawodowy…

A.C. – …ale przecież była też istniejąca w latach trzydziestych Polska Akademia

Literatury…

J.S. – … która nie miała jednak charakteru masowego. Liczyła tylko piętnastu członków,

wybieranych notabene przez czytelników.

A.C. – Na pewno funkcjonowanie Akademii posiadało wymiar polityczny – PAL była

krytykowana przez środowiska opozycyjne wobec sanacji za zbytnie uleganie wpływom

obozu rządowego. Jako ciekawostkę można potraktować fakt, że honorowe członkostwo

Akademii przyznano prezydentowi Ignacemu Mościckiemu. Powojenny Związek Literatów

Polskich miał również troszczyć się o sytuację materialną pisarzy, ale jednocześnie przewi-

dziano dla niego inne funkcje – głównie doprowadzenie do tego, aby twórcy włączyli się

w kształtowanie oblicza kulturalnego Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Była to więc orga-

nizacja związkowa, ale z bardzo wyraźnymi zadaniami politycznymi.

B.P. – Było to uwiarygodnianie się komunistów przez kupowanie, czy zjednywanie elit.

J.S. – W wolnym, demokratycznym świecie nie ma takich, upolitycznionych związków litera-

tów, to pomysł sowiecki. Owszem, przed wojną był właśnie ZZLP, który załatwiał wyłącznie

sprawy typu kasy zapomogowo-pożyczkowej, nawet Witkacy do niego należał, właśnie z po-

wodu pożyczek. Dlatego niewiele o nim wiemy, bo nie miał roli ideologicznej. Do 1949 r.,

do Zjazdu w Szczecinie, gdzie zadekretowano socrealizm, powojenny związek nadal nazywał

się zawodowym. Na Zjeździe zmienił nie tylko nazwę, ale i funkcję. Oﬁ cjalnie stał się związ-

kiem twórczym, ale tak naprawdę – ideologicznym, kontrolującym życie pisarza, jego sprawy

osobiste, prywatne, nie tylko twórczość. Następowała kolektywizacja życia społecznego i lite-

rackiego – łączyły się pisma, partie, stowarzyszenia, żeby łatwiej i taniej było kontrolować ich

członków. Związek twórczy stał się potrzebny władzy, a nie pisarzom. Był tworem sztucznym.

S.L. – Po zainstalowaniu swojej władzy komuniści zostawili pisarzy na chwilę w spokoju,

zajmowali się innymi sprawami. Trzeba było spacyﬁ kować opozycję polityczną, szczegól-

nie PSL, ﬁ zycznie zlikwidować członków WiN i ugrupowań narodowych, zdławić przejawy

oporu społecznego. Związku zawodowego pisarzy nie ruszano tym bardziej, że niektórzy

literaci mogli być przydatni – część z nich efektywnie i efektownie włączyła się w budowę

nowego ustroju (Jerzy Andrzejewski, Wiktor Woroszylski, Andrzej Braun, Tadeusz Konwicki,

Wisława Szymborska, Zoﬁ a Nałkowska, Julian Tuwim i wielu innych). W roku 1949 prak-

tycznie rozpoczął się tzw. okres stalinowski – opozycja polityczna nie istniała, WiN został

całkowicie rozbity, dobĳ ano opozycyjne grupki. Można było zabrać się już za porządki

w środowiskach twórczych. Było w nich jeszcze przynajmniej kilkanaście osób, które trzeba

było wyeliminować drastycznymi metodami, czyli terrorem.

B.P. – Tych kilkanaście osób to kto?

S.L. – Chociażby ludzie związani z przedwojennym harcerstwem. Charakterystyczny jest

przykład Stefana Łosia. Miał przedwojenne korzenie tkwiące w „reakcyjnym społeczeń-

stwie”, więc swoim pisarstwem mógł „wyrządzić dość dużo szkody”. Należało go spacyﬁ -

kować. To nie były łagodne środki. Stosowano terror ﬁ zyczny i psychiczny. Ci ludzie, mówię

tu o pozostałych, byli łamani torturami, po wyjściu więzienia umierali lub już nigdy nie

potraﬁ li otrząsnąć się z doznanych krzywd i upokorzeń.

J.S. – Trzeba to jasno powiedzieć – literatura była dla komunistów frontem ideologicznym.

Jest nawet książka Jerzego Putramenta pod znamiennym tytułem Na literackim froncie .

A.C. – Państwo stało się producentem kultury, nie tylko mecenasem. Przed wojną pisarze

szli do prywatnego wydawnictwa, które ich książkę kupowało lub nie. Niektórzy mogli z pi-

sania żyć, pozostali musieli zarabiać wykonując inną pracę.

B.P. – Dlatego ich ﬂ irty z partiami czy stronnictwami politycznymi nie miały takiego

istotnego znaczenia.

A.C. – Gdy państwo stało się producentem kultury, musiało stworzyć odpowiednie, biu-

rokratyczne kryteria. Prywatny wydawca nie jest niczym skrępowany, kieruje się własnym

gustem i wyczuciem rynku. Gdy decyzje o losach książki przeszły w ręce urzędników, nale-

żało określić przejrzyste zasady ich podejmowania. W jaki sposób ów urzędnik mógł mieć

pewność, że przychodzący do niego petent jest rzeczywiście pisarzem? Otóż legitymacja

członkowska ZLP była takim uwiarygodnieniem. Pisarz z taką legitymacją mógł liczyć na

państwowy mecenat, kto znajdował się poza związkiem – był w zupełnie innej streﬁ e.

J.S. – Pisarze mieli swoje zdanie o związku, ale musieli do niego należeć. Kara wykluczenia

była możliwością najstraszliwszą – wyrzuceniem za burtę…

A.C. – …wyrzuceniem z zawodu…

J.S. – …wygnaniem, przepędzeniem z literatury. Pisarze się tego bali, co było przez władze

wykorzystywane. Wszyscy niepokorni bohaterowie mojej Obławy zostali ukarani wyklucze-

niem ze związku – Jerzy Braun, Wojciech Bąk, Władysław Grabski, Jerzy Kornacki, Ireneusz

Iredyński. Koledzy wywalali kolegów. To była kara dotkliwa, bez związku było się bowiem

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: