Andrzej_Herman_Kapital_intelektualny_i_jego_liczenie.pdf

38 Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie 2008/3

Kapitał intelektualny

i jego liczenie

Andrzej Herman

cia kapitału prowadzi do naduży-

wania tego terminu, również w odniesieniu

do kapitału intelektualnego. Bardzo często

w piśmiennictwie poświęconym tej proble-

matyce trudno jest odróżnić kwestie, które

odnoszą się do zagadnień z obszaru historii

myśli ekonomicznej, czyli genezy i momen-

tu narodzin tego terminu − od tych, które

są już związane ze współczesnym wkładem

różnych ekonomistów do teorii ekonomii

i praktyki zarządzania przedsiębiorstwem.

Powstają wówczas bardzo nietrafne próby

poszukiwań źródeł kapitału intelektualne-

go tam, gdzie raczej lub na pewno szukać

ich nie należy. Najlepszym tego przykładem

może tu być dość częste odwoływanie się do

korespondencji między Johnem K. Galbra-

ithem i Michałem Kaleckim. W liście z 25

czerwca 1968 roku ten pierwszy użył wów-

czas tego terminu w uznaniu dla wielkiego

dorobku intelektualnego Kaleckiego 16, 3) . Jak

napisał: Nie wiem, czy zdaje Pan sobie

sprawę jak wiele zawdzięczamy intelek-

tualnym wartościom wniesionym przez

Pana w ciągu wielu lat. Do dziś jestem

zaskoczony liczbą osób w Warszawie,

które przedstawiają Pańskie idee bez łą-

czenia ich z Pańskim nazwiskiem 8) . Pisząc

te słowa Galbraith podkreślił wielki wkład

teoretyczny, jaki Kalecki – równolegle do

Johna Keynesa, choć z innych niż on pozycji

Nie wszystko, co się da policzyć, rzeczywiście

się liczy. Nie wszystko, co się liczy, można

policzyć.

Albert Einstein

politycznych − włożył w przełamanie zasad

ortodoksyjnej ekonomii. Nie sposób więc

nie przypomnieć wielkiego teoretyczne-

go wkładu, jaki wniósł Kalecki . To właśnie

w jego formule wzrostu pojawił się prob-

lem tzw. „reszty”. Dotyczy to współczynni-

ka „U”, czyli czynników pozainwestycyjnych

wzrostu dochodu narodowego, które zostają

spowodowane postępem organizacyjnym,

wzrostem kwaliikacji pracowników, czyli

kapitałem ludzkim 5) .

Dalszy rozwój dyskusji nad pojęciem

kapitału w ekonomii doprowadził również

do rozważań na temat relacji między po-

stępem technicznym a kapitałem. Na ten

temat odbywały się m.in. wielkie naukowe

debaty między brytyjskimi i amerykański-

mi uczonymi – warto tu tylko wspomnieć

dyskusje między Keithem J. Arrowem i Joan

Robinson. W podobnym nurcie badawczym

plasują się prace Roberta M. Solowa, który

zajął się problemem roli postępu technicz-

nego – m.in. w rozwoju konsumpcji 19) .

Jednak z punktu widzenia współczes-

nych wyzwań i potrzeb rozwojowych go-

spodarki opartej na wiedzy, wielką zasługą

Kaleckiego było zwrócenie uwagi nie tylko

W literaturze wieloznaczność poję-

PRAKTYCZNA TEORIA

na znaczenie tego, co jest zawarte w „U”, ale

także na społeczne uwarunkowania teorii

wzrostu gospodarczego. Miało i ma to istot-

ne znaczenie dla dalszego rozwoju teorii ka-

pitału intelektualnego. Niezbędne jest bo-

wiem rozróżnianie w tym obszarze wiedzy

i związanego z nią kapitału intelektualnego,

jako zasobu i jako strumienia.

Najpoważniejszą słabością w ekono-

micznej teorii kapitału intelektualnego

jest milczące przyjęcie założenia, że on

już ze swej istoty rzeczy istnieje (funk-

cjonuje), lub też, że co najwyżej się go po-

mnaża („wydobywa”) za pomocą różnych

wyspecjalizowanych technik na poziomie

przedsiębiorstwa. Ignoruje się wówczas za-

sadniczą rolę, jaką odgrywają na poziomie

makroekonomicznym różnorodne czyn-

niki kreujące kapitał intelektualny, czy-

li znajdujące się u jego podstaw – w tym

przede wszystkim narodowe i międzyna-

rodowe czynniki rozwoju. Takie podejście

metodologiczne nie tylko utrudnia, mniej

lub bardziej precyzyjne szacunki jego rze-

czywistego, ekonomicznego potencjału, ale

również ocenę rzeczywistych, społecznych

kosztów jego tworzenia. W szczególności

odnosi się to do tych wszystkich sytuacji,

w których koszty tworzenia kapitału in-

telektualnego podlegają uspołecznieniu

– m.in. w ramach narodowych systemów

edukacyjnych inansowanych z podatków

obywateli. Z kolei zyski z jego eksploatacji

podlegają prywatyzacji.

Ogromny wpływ na to szybko rozsze-

rzające się w gospodarce światowej zjawisko

mają różnorodne rozwiązania instytucjo-

nalne i prawne, które mimo, że powodują

znaczne i wymierne skutki ekonomiczne,

to jednak wymykają się krajowym i mię-

dzynarodowym statystykom . W związku

z tym nie podlegają one ocenie ilościowej

i jakościowej, a tym bardziej etycznej. W re-

zultacie tego stanu rzeczy bardzo często to,

co powinno być zwykłym ryzykiem syste-

mowym, jest zamieniane na ryzyko insty-

tucjonalne, a ryzyko prywatne jest zamie-

niane w praktyce na ryzyko publiczne.

Niestety dotychczasowe doświadcze-

nie pokazuje, że opisana powyżej sytuacja

w międzynarodowych stosunkach ekono-

micznych jest powszechną praktyką. Nie

może więc budzić zdziwienia, że postępy ba-

dawcze w obszarze kapitału intelektualnego

dokonują się niemal wyłącznie na poziomie

mikroekonomicznym *) , i są wywołane sil-

ną presją potrzeb praktyki gospodarczej

(popytu), która jest reprezentowana przede

wszystkim przez sektor prywatny. Lidera-

mi tego postępu badawczego są zaś głównie

irmy doradcze i konsultingowe. Ośrodki

akademickie najczęściej implementują tę

wiedzę ze znacznym opóźnieniem, spełnia-

jąc przy tym, niestety, w większości rolę od-

twórczą i dystrybucyjną. W związku z tym

nie są one także wystarczająco krytyczne

naukowo oraz nie uzyskują satysfakcjonu-

jących poznawczo wyników.

Z metodologicznego punktu widzenia są

więc szczególnie interesujące intelektualnie,

podejmowane ostatnio próby szacowania

krajowego kapitału intelektualnego . Są one

wywołane procesem tworzenia się gospodar-

ki opartej na wiedzy. W istocie rzeczy swoimi

korzeniami teoretycznymi sięgają do rozwa-

żań, które w latach 1956-1970 prowadził Ka-

lecki (owe symboliczne „U” w jego formule

wzrostu ), a także równolegle i niezależnie od

niego wielki ekonomista szkoły austriackiej

Fritz Machlup, który zasłynął pionierską na

ówczesne czasy pracą he Production and

Distribution of Knowledge in the United

States . Te poszukiwania, kontynuowane

przez jego uczniów, zostały przez nich opub-

likowane w 1986 roku. Wcześniej, bo już od

1970 roku do Machlupa, w inny sposób, na-

wiązywał Alvin Toler w swej znanej trylogii

(współautor Heidi Schulz): Szok przyszłości

(1970), Trzecia fala (1980) i Zmiana władzy

(1990). Gwoli prawdy trzeba też podkreślić,

że dopiero znacznie później do tego nurtu,

jako wybitni jego kontynuatorzy, dołączyli

Peter Drucker i Lester hurow, a także Paul

M. Romer 14, 15) . Wszyscy oni podkreślają, że

to rozwój kapitału ludzkiego wyznacza tem-

po i charakter postępu technicznego.

40 Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie 2008/3

Próby szacowania krajowego (narodo-

wego) kapitału intelektualnego są bardzo

trudne, gdyż obok wielu czynników, które

są mierzalne, istnieje wiele innych, które

mają charakter jakościowy i trudno je mie-

rzyć. Pomimo trudności, jakie są związane

z operacjonalizacją kapitału intelektualnego

krajowego (narodowego), czy też na pozio-

mie mezzo (miasta, klastry, wyższe uczel-

nie, instytuty naukowo-badawcze), warto

jednak te próby kontynuować. Trudno bez

nich bowiem konstruować makroekono-

miczne modele wzrostu gospodarki opartej

na wiedzy. Takie prace podjęto w Szwecji

i Izraelu, a także w odniesieniu do gospo-

darki niektórych krajów arabskich. Frag-

mentarycznie rozpoczęto je również w Ka-

nadzie i w Irlandii 10) .

Tym bardziej więc na szczególną uwagę

i uznanie zasługują działania zainicjowane

ostatnio w Polsce, które mają na celu próbę

oszacowania stanu i potencjału polskiego

kapitału intelektualnego. Są one niezbęd-

ne nie tylko w celu zmiany sposobu myśle-

nia na temat teoretycznego modelu wzro-

stu gospodarczego, ale także istoty modelu

rozwoju społeczno-gospodarczego Polski

w XXI wieku. Jest to związane z potrzebą

jak najszybszego przekształcenia polskiej

struktury gospodarczej w taki sposób, aby

było możliwe jej włączenie do globalizują-

cej się gospodarki usług opartych na wiedzy

(GOW). Do podjęcia i wspierania takich

działań zobowiązuje także pamięć o pio-

nierskich pracach Kaleckiego .

Jednakże jednym z warunków powo-

dzenia prowadzonych poszukiwań nie jest

ograniczanie się w nich tylko do budowy,

mniej lub bardziej eleganckich, ekonome-

trycznych modeli wzrostu gospodarczego

– choć same w sobie są one niewątpliwie

bardzo potrzebne, a wiele spośród nich

jest bardzo wartościowych i przydatnych

w praktyce 13) . Na szczególną uwagę zasłu-

gują tu przede wszystkim te prace, które

zmierzają do opracowania statystyki go-

spodarki opartej na wiedzy, których punk-

tem wyjścia jest statystyka nauki i techniki.

Wymagają one jednak opracowania i wdro-

żenia nowych wskaźników statystycznych,

które umożliwią systemową analizę tego

obszaru ( linkage indicators ), a także szero-

kie korzystanie nie tylko ze źródeł danych

statystycznych, ale również i pozastaty-

stycznych. Oznacza to konieczność nie tyl-

ko interdyscyplinarnego, ale przede wszyst-

kim problemowego podejścia do zbieranego

materiału statystycznego 11) .

W tym celu jest niezbędne uwzględnia-

nie czynników jakościowych , które w tych

procesach odgrywają decydującą rolę. War-

to przy tym mieć świadomość, że w obrę-

bie tak nakreślonych obszarów poszukiwań

znajdują się elementy, które będzie można

zmierzyć, ale też i takie, które będzie można

jedynie wydedukować z teorii. Nie jest bo-

Kapitał intelektualny i jego liczenie

wiem prawdą, że czego nie udaje się zmie-

rzyć w ekonomii, tym nie warto się zajmo-

wać. „Kult empirii” w żadnej nauce nie uła-

twia badania rzeczywistości.

Odnosi się to m.in. do różnorodnych

relacji między wiedzą i kapitałem inte-

lektualnym, a własnością i zachodzącymi

w ich obrębie sprzecznościami interesów.

Ekonomia bowiem zawsze była i jest nauką

o interesach, i jako taka była i jest ekono-

mią polityczną. W przypadku wiedzy i ka-

pitału intelektualnego wymaga to również

wyraźnego określenia: czyje interesy i ja-

kiego rodzaju bierze się przede wszystkim

pod uwagę, oraz, w jakim celu zamierza

się je uwzględniać? W jaki sposób tworzo-

ne zasoby wiedzy są przekształcane w ka-

pitał, kto ten proces faktycznie inansuje,

kto w jego wyniku i w jaki sposób staje się

ich formalnoprawnym właścicielem, a kto

jego faktycznym beneicjentem? W ten spo-

sób z obszaru zarządzania wiedzą i kapi-

tałem intelektualnym w przedsiębiorstwie

wkraczamy w wielki obszar międzynaro-

dowej ekonomii politycznej, gospodarki

opartej na wiedzy. Ponieważ oba te obszary

są ze sobą ściśle powiązane, to nie można

tych powiązań nie badać i nie uwzględniać

w procesach decyzyjnych.

Wiedza jest atrybutem wyłącznie ludz-

kim, jest więc oczywiste, że kapitał ludzki

jest w tej triadzie najważniejszy 21) . Najbar-

dziej ogólnie można go deiniować jako

indywidualne, kluczowe kompetencje

pracowników . Składają się na nie indywi-

dualna wiedza i umiejętności. Oba te atry-

buty kapitału ludzkiego wymagają jednak

w praktyce rozwinięcia. Trzeba do nich do-

dać indywidualne predyspozycje pracowni-

ków: psychoizyczne oraz zawodowe. Od-

nosi się to m.in. do ich zdolności i skłonno-

ści do tworzenia innowacji, odporności na

stres, ich stopnia gotowości na zmiany w ży-

ciu osobistym, oraz sposobu wykonywania

przez nich powierzonej im pracy, czyli in-

dywidualnego zaangażowania. Wszystkie

te i inne atrybuty kapitału ludzkiego są tym

bardziej ważne, że wiążą się z możliwością

jego migracji, czyli zmian w strukturze za-

trudnienia. Migracjom kapitału ludzkiego

najczęściej bowiem towarzyszy migracja

wartości przedsiębiorstwa.

Z praktycznego punktu widzenia naj-

bardziej przydatne wydaje się być ujęcie,

którego autorem jest Nick Bontis, łączy

bowiem walory teoretyczne i ułatwia ope-

racjonalizację tej kategorii. Jest ono warte

uwagi jednak przede wszystkim dlatego,

że jego punktem wyjścia jest makroekono-

miczna kategoria kapitału intelektualnego,

jaką jest narodowy kapitał intelektualny .

W ten sposób ujęcie to wpisuje się znakomi-

cie we wcześniej wspomniane rozważania,

które na początku lat 1960 zainicjowali Ka-

lecki i Machlup.

Według Bontisa kapitał intelektualny

narodu zawiera ukryte wartości poszcze-

gólnych ludzi, przedsiębiorstw, instytucji,

wspólnot lokalnych i regionów. Są one bie-

żącym lub potencjalnym zasobem tworze-

nia bogactwa narodowego. Trzeba je jed-

nak najpierw umieć trafnie zidentyikować,

a następnie umiejętnie nimi zarządzać.

W tym celu przekształcił on i zmodyiko-

wał „drzewo kapitału intelektualnego”, za-

proponowane w 1997 roku przez Leifa Ed-

vinssona i Michela S. Malone.

W poszukiwaniu

deinicji kapitału

intelektualnego

W literaturze ekonomicznej istnieje

wiele, mniej lub bardziej trafnych, sposo-

bów ujęć i deinicji kapitału intelektualne-

go. Współcześnie wśród ekonomistów ra-

czej dominuje pogląd, że kapitał intelek-

tualny przedsiębiorstwa składa się z trzech

rodzajów aktywów: kapitału ludzkiego

( human capital ), kapitału strukturalnego

( structural capital ) i kapitału klienta ( cu-

stomer capital ). Często jednak ta triada

jest też przedstawiana w sposób nieco od-

mienny. W miejsce kapitału klienta jest na

przykład wymieniany kapitał relacyjny lub

społeczny 9) .

42 Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie 2008/3

W tym miejscu warto podkreślić, że

bezpośrednie rozważania ekonomistów na

temat teorii kapitału ludzkiego, i nierozer-

walnie z nim związanego pojęcia kapita-

łu intelektualnego, pojawiły się w teorii

ekonomii wyjątkowo późno. Stało się to

bowiem dopiero na przełomie lat 50. i 60.

ubiegłego wieku. Jak zwykle zainteresowa-

no się tym obszarem badawczym pod wpły-

wem potrzeb praktyki gospodarczej i presją

potrzeb społecznych.

Ten nurt badań w ekonomii światowej

zapoczątkował heodore W. Schulz. W ra-

mach tzw. „szkoły z Chicago”, to on nieco

później zainspirował Gary S. Beckera, aby

włączył się do poszukiwań odpowiedzi na

pytanie, jak zachowania ludzkie można

wyjaśniać za pomocą narzędzi ekonomicz-

nych 17, 1) .

Warto również zwrócić w tym miejscu

uwagę, że to nie Schultz i Becker byli pre-

kursorami kategorii kapitału ludzkiego. Był

nim niemiecki ekonomista Fryderyk List,

który jako pierwszy w pierwszej połowie

XIX wieku podjął ten problem w swoich

rozważaniach teoretycznych. Tak jak przed

wieloma wiekami Konfucjusz i Arystoteles

uważali, że stabilność państwa i ład społecz-

ny w ogromnym stopniu zależą od wiedzy

i wykształcenia (edukacji), to List za głów-

ne źródło bogactwa uznał wiedzę i umiejęt-

ności jednostek i narodu. Jak podkreślał, to

jednostki ludzkie za pomocą wiedzy tworzą

swój materialny dobrobyt, a narody swój

produkt krajowy.

Jednak takie postawienie tej kwestii, któ-

re wówczas było nowatorskie, współcześnie

nie wystarcza z punktu widzenia potrzeb

praktyki gospodarczej. Dopiero więc znacz-

nie później prowadzone wśród ekonomi-

stów dyskusje w nowy jakościowo sposób

uzmysłowiły rangę teoretyczną i praktycz-

ne znaczenie pytania, jak przekształcać

istniejące potencjalnie zasoby społeczne

w kapitał, a ten w aktywa przedsiębiorstwa?

W ich efekcie przyjęto, że kapitał to histo-

rycznie szeroko rozumiana nagromadzona

praca (materialna i niematerialna) – nieza-

leżnie od tego, czy jest ona synonimem na-

kładów na rzecz dalszej produkcji, czy też

tylko dóbr już wytworzonych (podejście na-

kładowe lub zasobowe).

Jest prawdą, że intelekt i związana z nim

wiedza zawsze były obecne w działalno-

ści gospodarczej, a także zawsze były i są

jednym ze źródeł bogacenia się narodów.

Jednak wiedza oraz umiejętności jedno-

stek i narodów stają się współcześnie, naj-

ważniejszymi źródłami wzrostu wartości

przedsiębiorstw i konkurencyjności gospo-

darek narodowych. Od trafności sposobu

teoretycznej i praktycznej interpretacji ich

miejsca w procesach gospodarowania zale-

ży więc bardzo wiele.

Trafnie tę zależność ujmuje Grzegorz W.

Kołodko, kiedy pisze: Wiedza wiązać może

się z kumulowaniem informacji i odtwa-

rzaniem tylko tego, co odkryli i udowod-

nili inni .(…) Wiedza zatem to odtwarza-

nie, a nauka to tworzenie, to akt dostar-

czania wartości dodanej do istniejącego

zasobu wiedzy. Innymi słowy, tym więk-

sza jest wiedza, im więcej ogarnia się z

lektury cudzych książek. W nauce trzeba

samemu pisać i dokładać do tej biblioteki

własne tomy. Dotyczy to również w całej

rozciągłości ekonomii 7) .

Z całą ostrością kwestia ta się jawi

w kontekście procesów „starzenia się” wie-

dzy, która jest zmaterializowana nie tylko

w książkach i artykułach naukowych, czy

też w infrastrukturze materialnej i wytwo-

rzonych dzięki niej produktach i usługach.

Dotyczy to również wiedzy zgromadzonej

w postaci doświadczenia ludzi.

W tym kontekście powstaje więc też py-

tanie, jak należy mierzyć proces „starzenia

się” wiedzy? Pytanie to odnosi się tak do

wiedzy zawartej w aktywach widocznych

(„twardych”), jak też w aktywach niewi-

docznych („miękkich”).

Tak więc to nie przypadkowo, jak nigdy

dotychczas, z taką wielką siłą pojawiła się

potrzeba metateoretycznego podejścia do

problematyki roli i funkcji, jakie spełniają

wiedza i kapitał intelektualny, oraz możli-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: