Znaki przestankowe
(interpunkcja)
Znaki przestankowe dzielimy na dwie grupy. Pierwszą nazywamy gramatyczną, która obejmuje: kropkę, średnik, przecinek, dwukropek, nawias i cudzysłów, zaznaczające logiczno-gramatyczną strukturę zdania. Do drugiej grupy – retorycznej – należą znaki: wykrzyknik, pytajnik, wielokropek i myślnik, które wskazują, jak należy czytać (pauzy, zmiana tonacji).
Kropka(.)
Jest znakiem głównym w przestankowaniu, zamyka bowiem zdanie (lub równoważnik zdania), w obrębie którego rozmieszczone mogą być inne znaki przestankowe. Zastąpić ją może: wykrzyknik, wielokropek i pytajnik. Kropkę należy postawić:
–
między składnikami złożonymi z liczb lub z liczb i liter, np. między składnikami daty złożonej tylko z liczb arabskich (20.01.94), między składnikami numeracji, sygnatury, znaku klasyfikacyjnego itp.;
po tytule części dzieła (rozdziale, paragrafie), włączonym do akapitu zaczynającego tekst.
Kropki nie stawiamy:
po liczbie lub literze oznaczającej kolejność części dzieła, jeśli to oznaczenie znajduje się nad tytułem w osobnym wierszu;
po tytule części dzieła napisanym w osobnym wierszu samymi wielkimi literami;
po nazwisku autora i po tytule całego dzieła na okładce, stronie tytułowej itp.;
między składnikami daty, w której miesiąc napisany jest słownie lub liczbą rzymską, także po liczbach rzymskich;
po adresie;
po formułkach kończących list;
po nazwiskach na wywieszkach, wizytówkach itp.
Średnik(;)
Jest znakiem przestankowym pełniącym funkcję pośrednią między kropką a przecinkiem. Jest bliższy kropce, gdyż zwykle kropką (lub myślnikiem) dałoby się go zastąpić. Przydaje się do zamykania rozbudowanych składników wyliczeń. Średnikiem oddzielamy równorzędne człony zdania. Nie wolno stawiać go między członami nierównorzędnymi. Średnikiem zamykamy każdy składnik wyliczenia, jeśli jest rozbudowany i już podzielony przecinkami. Średnika używamy na oznaczenie ukończenia działań matematycznych lub dla oddzielenia wyrażeń matematycznych.
Dwukropek(:)
Jest znakiem wprowadzającym; wprowadza przytoczenie, wyliczenie, wynik, uzasadnienie, wyjaśnienie. Między dwukropkiem a średnikiem zachodzi taki związek, że dwukropek łączy, a średnik dzieli. Dwukropek może pociągać za sobą użycie innych znaków przestankowych. Dwukropek stawiamy przed:
przytoczeniem słów lub myśli własnych albo cudzych;
wyliczeniem, zawsze – gdy wyliczenie jest poprzedzone określeniem ogólnym, dowolnie – gdy tego określenia nie ma, gdzie jest mowa o wyliczaniu przykładów.
Dwukropek oddziela część zdania zawierającego wynik, skutek, uzasadnienie, uzupełnienie, wyjaśnienie, sprostowanie lub uściślenie tego, o czym jest mowa w części zdania przed dwukropkiem. Należy unikać umieszczania w jednym zdaniu dwóch dwukropków.
Nawias(( ), [ ], / /)
Jest znakiem wyodrębnienia ubocznych, dodatkowych partii tekstu. Występuje w trzech postaciach: okrągły, kwadratowy, prosty. Może być użyty pojedynczy nawias okrągły lub prosty przy numerowaniu składników wyliczenia. W nawiasie możemy umieszczać: wtrącone przykłady, dane bibliograficzne cytatu lub źródła. Nawiasem kwadratowym obejmujemy dodatki w cytacie, wyjaśniające treść lub zawierające komentarz własny tego, kto cytatu używa.
Pytajnik(?)
Pytajnik stawiamy po wyrazach, zdaniach i równoważnikach zdań, aby nadać im charakter pytania. Jest znakiem intonacyjnym mogącym wpływać na treść słów, może na przykład tę treść kwestionować, może nadać jej znaczenie wręcz odwrotne. Pytajnik stawiamy po pytaniach samoistnych i pytaniach rozłącznych. Pytajnik stawiamy po zdaniach złożonych podrzędnie, jeśli zdanie nadrzędne jest pytające. Pytajnik w nawiasie wyraża podanie w wątpliwość treść poprzedzającego wyrazu, wyrażenia bądź zdania.
Wykrzyknik(!)
Jest zarazem częścią mowy i znakiem przestankowym. Stawiamy go po wyrazach, zdaniach i równoważnikach zdań, aby podkreślić ich treść, nadać im silne zabarwienie uczuciowe, zaznaczyć intonację okrzyku. Wykrzyknik na końcu zdania i równoważnika zdania zastępuje kropkę. Używa się go po części mowy zwanej wykrzyknikiem, po okrzyku i zawołaniu, po rozkazie i życzeniu, po zdaniu wykrzyknikowym. Wykrzyknik po pytajniku wzmacnia pytanie, nadając mu silne zabarwienie uczuciowe. Wykrzyknik w nawiasie podkreśla, że w poprzedzającej go wypowiedzi nie ma omyłki.
Cudzysłów(“ ” « »)
Cudzysłów wyodrębnia z tekstu, wypowiedzi i myśli osób, cytaty, tytuły dzieł i ich części, nazwy przedmiotów i wyrobów oraz wyrazy i zwroty użyte w znaczeniu innym niż właściwe. Cudzysłów ostrokątny z ostrzami zwróconymi do wewnątrz używamy dla wyróżnień specjalnych. Cudzysłów obejmuje pojedyncze wyrazy, wyrażenia, zwroty lub zdania, które chcemy wyodrębnić albo ze względu na treść albo ze względów stylistycznych. W druku cudzysłów może być zastąpiony kursywą. Cudzysłowem można objąć przezwiska, pseudonimy, nadawane rzeczom martwym żartobliwe, ironiczne nazwy.
Przecinek(,)
W zdaniu albo dzieli składniki zdania, albo wydziela ze zdania jakiś składnik. Przy wydzielaniu składnika zasadniczo używamy dwóch przecinków tzw. otwierającego i zamykającego (ważniejszego, często nie używanego). W funkcji dzielenia przecinek może zastąpić myślnik, w funkcji wydzielania dwa myślniki lub dwa nawiasy. Używanie przecinka jest jednym z trudniejszych elementów przestankowania, a zasad jego stawiania jest więcej niż wszystkich innych przepisów interpunkcyjnych. Decyzja o jego postawieniu należy do piszącego tekst i nawet w przypadku popełnienia nieścisłości, należy uszanować decyzję autora. Przecinek dzieli zdania złożone na pojedyncze lub równoważniki zdań. Oddziela się lub wydziela przecinkiem jedowyrazowy lub dwuwyrazowy równoważnik zdania, który stanowi odpowiedź na pytanie, wniosek z poprzedniego zdania. Równoważników zdań opartych na rzeczowniku nie oddziela się przecinkiem, jeśli są na początku lub na końcu zdania, wydziela się natomiast, jeżeli są wplecione w środek zdania. Przecinek dzieli szeregi jednorodnych składniowo równorzędnych części zdań, jeżeli nie stoją między nimi spójniki z grupy “i” lub “ani”. Przecinkiem oddziela się lub wydziela wszelkie wtrącenia:
wyrazy, zwroty nie związane składniowo ze zdaniem;
wyrazy, zwroty i równoważniki zdań, które chcemy wyróżnić.
Oddzielamy lub wydzielamy przecinkiem wyrazy i zwroty:
określające stosunek piszącego do własnego tekstu;
sprostowania i uściślenia;
nawykowe powiedzenia;
wyrazy i człony zawierające przeciwstawienie, wynik bądź utożsamienie;
przykład lub kilka przykładów, jeśli są poprzedzone określeniem ogólnym;
porównania będące zdaniami.
Myślnik(–)
Albo oznacza pauzę refleksyjną, bądź zastępuje jakiś wyraz, lub służy do wydzielenia wtrącenia, dodatkowego zwrotu. W niektórych konstrukcjach zdań myślnikiem można zastąpić przecinek, średnik, dwukropek. Myślnik można postawić przed wyrazem lub wyrażeniem, na które chcemy zwrócić uwagę. Stawiamy go zwłaszcza wtedy, gdy opuszczamy pewne wyrazy. Dlatego mówi się, że myślnik zastępuje opuszczony człon zdania. Myślnik można postawić przed członem zdania zawierającym uściślenie poprzedniej myśli, sprecyzowanie tej myśli, przez znalezienie właściwego słowa, poprawienie się. Myślnikiem możemy oddzielić składniki rozbudowanych przykładów w wyliczaniu, tytuły działów i rozdziałów w spisie treści, w tzw. dyspozycji przed rozdziałem, w żywej paginie. Dwa myślniki wydzielają wtrącony dodatkowy wyraz lub zwrot, ale nie wyodrębniają wtrącenia tak zdecydowanie jak wzięcie w nawias.
Wielokropek(...)
Wielokropek w tekście jest znakiem niedomówienia, oznacza przerwanie lub niedokończenie wypowiedzi, a dla czytającego jest wskazówką wieloznaczną. Wielokropkiem można zastąpić przecinek, średnik a także kropkę. Wielokropek składa się tylko z trzech kropek, a każda większa liczba kropek oznacza tzw. wykropkowanie, którym zastępuje się opuszczony wyraz w tekście. Wykropkowanie może oznaczać też, że część tekstu jest opuszczona. Wielokropek może oznaczać pauzę przed wyrazem czy zwrotem, na który chcemy zwrócić uwagę czytelnika. Wielokropek w nawiasie oznacza opuszczenie części cytatu.
tranulcia