BAJKI (opracowanie na podstawie wstępu Golińskiego i Słownika terminów lit. pol. Oświecenia).doc

BAJKI -  opracowanie na podstawie wstępu Golińskiego do Bajek Krasickiego i Słownika terminów lit. pol. Oświecenia

Bajka - termin ten w Oświeceniu oznaczał :

·         nieprawdę,

·         utwór realizujący cechy gat. lit. o tej nazwie,

·         opowiadanie z mitycznych dziejów antyku.

Utwory literackie przynależne do gatunku, którego nazwa utrwaliła się ostatecznie w początku XIX wieku jako bajka, określano następującymi słowami: bajka, przypowieść lub powieść.

TRADYCJE GATUNKU- powstanie bajki wiązano z twórczością półlegendarnego niewolnika frygijskiego Ezopa. W czasach rzymskiego cesarstwa bajki Ezopa zostały opracowane przez Fedrusa, przerabiał je też grecki Babrios,
w Średniowieczu diakon Ignatios. Tradycje ezopianów kontynuowali humaniści Abstemius i Nevelat. XVII wieczna Francja- okres nowożytnej nobilitacji bajki, wtedy powstają utwory La Fontanie’a i przekłady bajek wschodnich.

BAJKA W POLSCE - Biernat z Lublina  Ezop 1522- przeróbki bajek ezopowych. Erupcja bajkopisarstwa w Oświeceniu- S. Trembecki, F. Karpiński, A. Naruszewicz, T.K. Węgierski, F. Zabłocki, I. Krasicki Bajki i przypowieści 1779 i Bajki nowe 1803. W oświeceniu w Polsce bajka stała się  przedmiotem rozważań w poetykach normatywnych, rozprawach ( Dmochowski, Krasicki). Także w szkołach tj. w zreformowanych szkołach pijarskich, w planie nauczania przewidywano ćwiczenia w pisaniu krótkich bajek prozą. W polskim oświeceniu bajka była gatunkiem  ogólnie uznanym i rozpowszechnionym (ok. 50 pisarzy pisało wtedy bajki).

WYZNACZNIKI GATUNKU- Do cech gatunku należą :

1.      alegoryczność- prawda może najlepiej być ukryta pod alegorią. Alegoryczność ma różne uzasadnienia, np.: prawda bywa drażliwa dla miłości własnej człowieka, przez przykłady łatwiej osiąga się skutek , niż przez nakazy i zakazy.

2.      akcja- budowa bajki winna spełniać postulat czynu lub akcji. Bajki były przypisywane do dramatu lub epiki.

3.      prawda, wyrażona w postaci nauki moralnej- zasadą istnienia bajki było odkrywanie prawdy odnoszącej się do stosunków międzyludzkich i mającej wartości ogólne. Bajka przedstawia prawdę w postaci przypowieści o zdarzeniu. Prawda głoszona przez bajkę miała  walor powszechności. Prawdę można  osiągnąć jedynie przestrzegając zasady prawdopodobieństwa we wszystkich elementach budowy bajki: miejsca, czasu, bohaterów. Nauczanie w bajce ma 2 postaci:

- negatywów- polega na ukazaniu niebezpieczeństw, braku przezorności, sytuacji niekorzystnych, będących skutkiem uwikłań najczęściej młodych i łatwowiernych,

- pozytywów-  ukazanie dobrych stron i korzyści płynących z takiego lub innego zachowania.

DEFINICJE BAJKI :

·         G. Piramowicz: Bajka jest to powieść jakiej sprawy alegoryczna, to jest zmyślona, a prawdę wyrażająca.

·         Dmochowski: W różnych rzeczy postaci i różnego zwierza / Bajka prosto do celu moralnego zmierza.

·         E. Słowacki:  Bajka jest to krótki poemat , zawierający powieść o jakim zdarzeniu, w którym pod zasłoną alegorii  wystawia się w najwyższym świetle i mocy prawda jaka moralna.

·         Krasicki w Myszeidzie:

     Bajka częstokroć sens moralny mieści,

     Stąd Ezop bajarz sprawiedliwie słynie,

    Źle czyni, który gardzi przypowieści,

    Smaczny to owoc, choć w podłej łupinie.

    Morał wg Krasickiego to ten smaczny owoc wyłuskany z podłej łupiny.

·         Krasicki: Bajka jest to powieść zwierzętom pospolicie przywłaszczona, ażeby z ich przykładu lub mówienia  nieznacznie do siebie przystosowaną naukę ludzie, którzy je czytają lub słyszą , brali.

BAJKĘ CECHUJE:

·         Krótkość-by nie nużyć czytelnika.

·         Jasność-co do miejsca , czasu i charakterów bohaterów.

·         Prostota narracji-oparta na wzorach języka kolokwialnego.

(Reguły te odnoszą się głównie do bajki epigramatycznej.)

Bajka oświeceniowa wiązała się z  przekonaniem o naturalnej potrzebie odkrywania prawdy i przeświadczeniem o instrumentalnym charakterze literatury, spełniającej się w dydaktyzmie. Celem bajki było wychowanie i  pouczanie bez urażania. Często przedmiotem rozważań bajki była nie tylko nauka moralna, ale też konkretne wydarzenia polityczne, np.: u Trembeckiego, Niemcewicza, co pozwala mówić o funkcjonowaniu odmiany bajki politycznej. Ogólnie bajki dzielimy na:

·         Bajki epigramatyczne w Polsce pisał Krasicki Bajki i przypowieści oraz Minasowicz i Zabłocki. Bajka ta odznacza się zwięzłością. Krasicki tworzył wiersze o różnej długości, nie trzymał się sztywno zalecanej jako najlepszej  formy 4 wersowej. Bajka epigramatyczna ma ton dysputy lub polemiki prowadzonej przez dyskutantów o dużej dyscyplinie intelektualnej.

·         Bajki narracyjne ( zwane lafonteinowskimi)  nie ograniczają się do skróconego przedstawienia jakiejś sytuacji, lecz ją rozbudowują, akcja rozwija się czasem do postaci fabularnej. Bajka narracyjna posługuje się obrazem, wydłużoną akcją, korzysta w rozwiązaniu z pointy wyrażonej jako morał (ewentualnie pointa może być na początku, ale to rzadziej).

Bajki i przypowieści Krasickiego to bajki epigramatyczne, bliskie statutowi epigramatu. Wyznacznikiem ich budowy jest sytuacyjność, polegająca na konfrontacji pozycji ich bohaterów. Morał bywa formowany na początku lub końcu. Krasicki stworzył własny model bajki epigramatycznej. Opierał się on z jednej strony na symetrii i paralelizmie, z drugiej zaś na kontrastowości i antynomiczności. Bajki nowe to bajki epigramatyczne i narracyjne. Forma podawcza Bajek nowych zasadza się na opowiadaniu, stąd określa się je jako bajki narracyjne lub fabularne. Fabularność zakłada jednocześnie udział elementów dynamicznych , konkretnej ciągłej akcji, co pozwala o nich mówić  jako o bajkach akcji. Istotę bajki narracyjnej stanowi opis konkretnych perypetii  bohaterów zmierzający do finału , z którego wynika nauka. Obserwujemy tu odejście od statyczności do dynamiczności  rozwijającej się akcji. Niektóre bajki są nacechowane komizmem sytuacyjnym (Młynarz, jego syn i osieł) lub dramatycznością (Przyjaciele). Większość Bajek nowych jest napisana wierszem sylabicznym nieregularnym. Warto zwrócić uwagę na źródła i pokrewieństwa utworów Krasickiego  z ok. 50 bajkami obcymi. Pierwowzory niektórych bajek wskazał sam Krasicki w podtytułach, np.: z Fedrusa, z Ezopa, z La Fontanie’a.

     Bajki Krasickiego są najlepszym dowodem jego kunsztu artystycznego. Korzystając z dorobku bajkopisarzy epok poprzednich przetworzył tradycyjne tematy i motywy, nadając im oryginalny charakter. W swoich utworach poeta stworzył galerię wyrazistych typów ludzkich, kreśląc jednocześnie sugestywny obraz własnej epoki. Tematycznej różnorodności utworów towarzyszy wielość zastosowanych rozwiązań artystycznych. Obok krótkich zwięzłych, epigramatycznych bajek ezopowych, w zbiorach znajdują się utwory dłuższe, narracyjne, lafontenowskie. Krasicki po mistrzowsku operując myślowymi skrótami potrafi stworzyć sugestywną scenkę, niejednokrotnie udramatyzowaną dialogiem. Bohaterami jego utworów są przede wszystkim zwierzęta będące alegorycznymi przedstawieniami postaw ludzkich. Schemat kompozycyjny większości utworów oparty jest na zasadzie kontrastu.

Poglądy Krasickiego wyrażone w bajkach:

·         Pesymistyczny pogląd na naturę człowieka, np.: Przyjaciel.

·         Postawa nieufności wobec pozornych przyjemności, które po chwili dają rozczarowanie, np.: Baran dany na ofiarę lub wobec miłości własnej, np.: Kruk i lis.

·         Umiejętność przewidywania, np.: Wóz z sianem.

·         Problem równowagi, harmonii i postawy złotego środka, np.: Ojciec łakomy, syn rozrzutny.

·         Zalecenie trzeźwości w ocenie sytuacji, umiejętność określenia własnych potrzeb , np.: Jaś.

·         Poleganie na własnym zdaniu, np.: Młynarz, jego syn i osieł.

·         Trzeba umieć wybrać między tym , co ważne, a pozorną wartością, np.: Ptaszki w klatce.

·         Afirmacja przyjaźni i współpracy, np.: Wół minister.

·         Należy unikać sytuacji, w których jest się słabym, np.:  Jagnię i wilcy.

3