Ochrona przed hałasem i drganiami mechanicznymi w środowisku pracy.pdf

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2004

dr inż. DANUTA AUGUSTYŃSKA

Centralny Instytut Ochrony Pracy

– Państwowy Instytut Badawczy

Ochrona przed hałasem i drganiami mechanicznymi

w środowisku pracy

– stan zagadnienia w roku wstąpienia Polski do Unii Europejskiej

Stan narażenia na hałas

i drgania mechaniczne

w środowisku pracy

Hałas i drgania mechaniczne (wibracje) są

od lat podstawowymi szkodliwymi czynnikami

ﬁzycznymiwśrodowiskupracy,powodującymi

istotne zagrożenie dla zdrowia pracowników.

W Unii Europejskiej na intensywny hałas

skarży się ok. 65 milionów pracowników (1/3

ogółu pracujących). Szacunek ten jest wynikiem

przeglądu warunków pracy w 15 krajach człon-

kowskich Unii, przeprowadzonego przez Euro-

pejską Fundację na rzecz Poprawy Warunków

Życia i Pracy w Dublinie. Przeglądu dokonano

na podstawie badań ankietowych – wywiadów

przeprowadzonych z grupą reprezentatywną

dla ludności pracującej – 15 500 osób w 1995 r.

i 21 500 osób w 2000 r.

Na pytanie: czy w miejscu pracy jest

Pan/i narażony/a na hałas, w takim stopniu,

że trzeba podnieść głos, aby porozumieć się

z innymi osobami? – 29% ankietowanych

pracowników odpowiedziało „tak, przez co

najmniej 25% czasu pracy” (rys.1.). Odsetek

uskarżających się na hałas przez cały czas pracy

wyniósł 11%.

Z kolei na pytanie: czy jest Pan/i narażony/

a na wibracje od narzędzi ręcznych, maszyn

itp.? – 24% pracowników odpowiedziało „tak,

przez co najmniej 25% czasu pracy”, a 10%

– „przez cały lub prawie cały czas pracy”.

W latach 2000-2001 Europejska Fundacja

na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy

przeprowadziła identyczną ankietę warunków

pracy w 12 krajach kandydujących do Unii

Europejskiej (Estonia, Litwa, Łotwa, Polska,

Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia, Rumunia,

Bułgaria, Cypr i Malta). Badaniami objęto po

1000 osób z każdego kraju (z wyjątkiem Malty

i Cypru, gdzie badano po 500 osób). Spośród

11 tys. ankietowanych pracowników 15%

uskarżało się na hałas trwający przez cały czas

pracy, a 35% – co najmniej przez ¼ tego czasu.

Na wibracje działające przez co najmniej ¼

czasu pracy uskarżało się 25% pracowników,

a na wibracje działające przez cały czas pracy

– 12%. W Polsce (wg badań Europejskiej Fun-

dacji) 15% pracowników czuło się narażonych

na hałas przez cały czas pracy, a 38% – przez

co najmniej ¼ czasu (rys.1.).

W artykule omówiono stan narażenia na hałas i drgania mechaniczne w środowisku pracy

w Polsce na podstawie danych: statystycznych dotyczących warunków pracy i chorób zawo-

dowych, danych ankietowych z przeglądu warunków pracy w krajach przystępujących i kan-

dydujących do UE przeprowadzonego w 2001 r. przez Europejską Fundację na rzecz Poprawy

Warunków Życia i Pracy oraz danych ankietowych i pomiarowych z przeglądu warunków pracy

w przedsiębiorstwach wybranych sektorów szczególnie niebezpiecznych przeprowadzonego

w 2003 r. przez CIOP-PIB. Przedstawiono także dotyczące tej problematyki polskie przepisy

i normy oraz programy badawcze wdrażające do prawa i praktyki postanowienia dyrektyw

i norm europejskich.

Protection against noise and vibration at work – the state of the issue in the year of Poland’s

accession to the EU

The paper analyses the state of exposure to noise and vibration at work in Poland based on: Polish statistics

data on working conditions and occupational diseases, a survey of European working conditions in the acceding

and candidate countries carried out in 2001 by the European Foundation for the Improvement of Living and

Working Conditions (questionnaire data), a survey on working condition in selected Polish establishments in

particularly dangerous sectors carried out in 2003 by the Central Institute for Labour Protection - National

Research Institute (questionnsire data and measurements data). Polish regulations, standards as well as

research programmes, which implement into the law and practice European directives and standards in the

ﬁeldofnoiseandvibrationprotectionatworkarealsopresented.

Rys. 1. Pracownicy uskarżający się na czynniki szkodliwe i uciążliwe przez cały czas pracy (w nawiasach

– przez co najmniej ¼ czasu) – wg badań Europejskiej Fundacji na rzecz Poprawy Warunków Życia

i Pracy w Dublinie

Omówione dane ankietowe, dotyczące su-

biektywnej oceny warunków pracy, wskazują

na ogólne trendy zagrożeń i ukierunkowują

dokładniejsze badania łączące dane ilościowe

i jakościowe. Wskazują potrzebę połączenia

zebranych danych ankietowych z informacjami

pochodzącymi z innych źródeł, np. danych

statystycznych w różnych krajach, wyników

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2004

ZAGROŻENIA W PRACY

Pytanie: Czy jest Pan/i narażony/a w pracy na wymienione czynniki?

Odpowiedź: Prawie cały czas

pomiarów i ankiet przeprowadzanych bezpo-

średnio w przedsiębiorstwach.

Właśnie takie badania ankietowe na

podstawie kwestionariusza wzorowanego na

kwestionariuszu Europejskiej Fundacji na rzecz

Poprawy Warunków Życia i Pracy przeprowa-

dził w 2002 roku Centralny Instytut Ochrony

Pracy – Państwowy Instytut Badawczy w pol-

skich przedsiębiorstwach wybranych z sektorów

szczególnie niebezpiecznych (budownictwo,

transport, odlewnictwo żeliwa, produkcja miedzi

i produkcja cynku, produkcja mebli, produkcja

wyrobów gumowych). Badaniami objęto 1001

pracowników w 10 przedsiębiorstwach.

Podobnie jak w badaniach europejskich

zastosowano bezpośredni wywiad kwestio-

nariuszowy, który obejmował takie aspekty

związane z jakością pracy i zatrudnienia, jak:

struktura zawodowa i demograﬁczna,tygodnio-

wy czas pracy, warunki społeczne, zagrożenia

w środowisku pracy, wpływ pracy na zdrowie,

ogólne zadowolenie z pracy.

Jak wykazały badania zagrożeń występu-

jących w omawianych przedsiębiorstwach

(rys. 2.), 2% pracowników uskarżało się na hałas

działający przez prawie cały czas pracy, 44%

– na wibracje działające na ręce i 27% – na wi-

bracje działające na nogi. Pracownicy badanych

przedsiębiorstw czuli się bardziej narażeni na

hałas i wibracje niż pracownicy w grupie ogól-

nopolskiej (dla celów porównawczych z 1000

osób badanych w ramach badań ogólnopolskich

prowadzonych w 2001 r. przez Europejską Fun-

dację na rzecz Poprawy Warunków Życia i Pracy

wzięto pod uwagę tylko 346 osób zatrudnionych

w przemyśle – rys. 2.). Najczęściej uskarżali się

na hałas pracownicy zakładów odlewniczych (od

54 do 85%), zakładów tramwajowych (70%),

huty miedzi (68%) i zakładów produkcji wyro-

bów gumowych (44 do 58% – rys. 3.). Najbar-

dziej narażeni na wibracje czuli się pracownicy

zakładów tramwajowych i autobusowych oraz

zakładów odlewniczych.

W przedsiębiorstwach, gdzie pracownicy

poddani byli badaniom ankietowym przepro-

wadzono w 2003 r. również badania środo-

wiskowe , czyli pomiary czynników środowiska

pracy, w tym hałasu i drgań. Badaniami objęto

dotychczas 8 przedsiębiorstw i 585 pracowni-

ków (badania w 2 zakładach są jeszcze w toku).

Badania te wykazały, że przekroczenia wartości

dopuszczalnych hałasu (wartości Najwyższych

Dopuszczalnych Natężeń – NDN określone

w rozporządzeniu MPiPS w sprawie najwyż-

Rys. 2. Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez Europejską Fundację na rzecz Poprawy

Warunków Życia i Pracy w Dublinie w 2001 r. (wyodrębniona grupa przemysłowa) oraz przez CIOP-PIB

w 2002 r.

Tabela 1

PROCENT PRACOWNIKÓW (STANOWISK) ZAGROŻONYCH CZYNNIKAMI SZKODLIWYMI

I UCIĄŻLIWYMI (WYNIKI BADAŃ ŚRODOWISKOWYCH)

Nazwa zakładu

Zakład

produkcji

mebli

Zakład

odlewnictwa

żeliwa nr 1

Zakład

odlewnictwa

żeliwa nr 2

Huta miedzi

Czynniki środowiska

Substancje chemiczne

71%

22%

Substancje rakotwórcze

35%

Przemysłowe pyły zwłókniające

54%

65%

Inne pyły przemysłowe

Pył drewna

62%

Hałas

19%

7,5%

19%

60%

Wibracje

19%

49%

Mikroklimat gorący

Niedostateczne oświetlenie stanowiska 17%

62%

40%

Promieniowanie podczerwone

10%

49%

Prąd elektryczny

34%

Zagrożenia czynnikami mechanicznymi 0%

19%

65%

Nadmierne obciążenie ﬁzyczne

38%

73%

40%

Obciążenie statyczne

20%

Powtarzające się czynności

35%

Liczba pracowników objętych badaniami 132

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2004

ZAGROŻENIA W PRACY

Pytanie: Czy jest Pan/i narażony/a w pracy na wymienione czynniki?

Odpowiedź: Prawie cały czas

szych dopuszczalnych stężeń i natężeń czyn-

ników szkodliwych dla zdrowia w środowisku

pracy) występowały przede wszystkim na

stanowiskach pracy w zakładach odlewnictwa

żeliwa (19 do 60% stanowisk pracy), w zakła-

dach tramwajowych (80% stanowisk), w hucie

cynku (28% stanowisk) i zakładach produkcji

wyrobów gumowych (20% stanowisk) – tabela

1. (str. 21) i 2. Wartości dopuszczalne wibracji

przekroczone były przede wszystkim w zakła-

dach odlewnictwa żeliwa (9 do 49% stanowisk)

i hucie miedzi (19% stanowisk).

Wstępne porównanie wyników badań śro-

dowiskowych z wynikami badań ankietowych

wskazuje, że subiektywna ocena zagrożeń

występujących w środowisku pracy dokonana

przez pracowników jest zbliżona do obiektyw-

nej oceny tych zagrożeń w przypadku zakładów

odlewnictwa żeliwa i huty miedzi.

Rzeczywisty obraz narażenia na hałas

i wibracje we wszystkich sektorach gospo-

darki narodowej można uzyskać na podstawie

danych statystycznych o warunkach pracy

zbieranych przez Główny Urząd Statyczny

(GUS). Z analizy danych GUS o narażeniu

zawodowym pracowników w latach 1995

– 2002 (rys. 4. i 5.) uzyskanych na podstawie

sprawozdania o warunkach pracy (Z-10) z za-

kładów o liczbie pracujących powyżej 9 osób

wynika, że liczba osób zatrudnionych w wa-

runkach zagrożenia hałasem, tj. w warunkach

przekroczenia wartości NDN hałasu wynosiła

ok. 335 tys. w 1995 r. oraz ok. 220 tys. w 2002 r.

i stanowiła ok. 1/3 liczby osób zatrudnionych

w warunkach zagrożenia wszystkimi czynnika-

mi szkodliwymi i uciążliwymi. W przeliczeniu

na 1000 zatrudnionych liczby te wynosiły: 55,5

w 1995 r. i 46,2 w 2002 r.

Natomiast liczba osób zatrudnionych w wa-

runkach zagrożenia wibracjami wynosiła od 46

tys. w 1995 r. do 18,5 tys. w 2002 r. i stanowiła

ok. 3% ogólnej liczby osób zatrudnionych

w warunkach zagrożenia czynnikami szkodli-

wymi i uciążliwymi (rys. 4. i 5.). W przeliczeniu

na 1000 zatrudnionych liczba osób zagrożonych

wibracją wynosiła 8 w 1995 r. i 3 w 2002 r.

Analizując zagrożenie hałasem i wibracją na

tle zagrożeń innymi czynnikami (substancjami

chemicznymi, pyłem przemysłowym), (rys.

4., 5.) należy stwierdzić, że w rozpatrywanych

latach hałas był dominującym zagrożeniem.

Największe zagrożenie hałasem, mierzone

wskaźnikiem „liczba zatrudnionych w wa-

runkach zagrożenia”, w latach 1995 – 2002

występowało w następujących sektorach i gru-

pach gospodarki narodowej (rys. 6. – str. 24):

górnictwo, produkcja tkanin, produkcja metali,

budownictwo, produkcja mebli, produkcja

drewna, produkcja wyrobów z metali.

Największą liczbę zagrożonych hałasem

odnotowano w górnictwie we wszystkich roz-

patrywanych latach (rys. 6.). Dalsza kolejność

kształtowała się różnie. W latach 1995 –1998

na drugim miejscu po górnictwie ﬁgurowała

produkcja tkanin. W kolejnych latach grupa ta

przemianowana od 2000 r. na włókiennictwo

znalazła się na dalszym miejscu – po produkcji

Rys. 3. Wyniki badań ankietowych CIOP-PIB w 2002 r. w wybranych zakładach

Tabela 2

PROCENT PRACOWNIKÓW (STANOWISK) ZAGROŻONYCH CZYNNIKAMI SZKODLIWYMI

I UCIĄŻLIWYMI (WYNIKI BADAŃ ŚRODOWISKOWYCH)

Nazwa zakładu

Zakład produkcji

wyrobów

gumowych nr 1

Zakład produkcji

wyrobów

gumowych nr 2

Zakłady

tramwajowe

Huta cynku

Czynniki środowiska

Substancje chemiczne

54%

Substancje rakotwórcze

Przemysłowe pyły zwłókniające

Inne pyły przemysłowe

Pył drewna

Hałas

20%

28%

80%

Wibracje

11%

Mikroklimat gorący

Niedostateczne oświetlenie stanowiska 17%

100%

45%

Promieniowanie podczerwone

Prąd elektryczny

90%

41 %

50%

Zagrożenia czynnikami mechanicznymi 33%

Nadmierne obciążenie ﬁzyczne

41%

Obciążenie statyczne

Powtarzające się czynności

Liczba pracowników objętych badaniami 40

100

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2004

drewna, metali i wyrobów z metali. Zmiany te

odzwierciedlały stan gospodarki narodowej

i stan zatrudnienia w poszczególnych sektorach

i grupach.

Należy zdawać sobie sprawę, że dane GUS

o zagrożeniu hałasem i wibracją nie są pełne,

gdyż nie dotyczą wszystkich osób pracujących

w gospodarce narodowej i nie uwzględniają

rolnictwa indywidualnego. Wynika to z faktu,

że badania GUS obejmują zatrudnionych

w przedsiębiorstwach, w których liczba pra-

cujących wynosi 10 i więcej osób (tylko te

przedsiębiorstwa są zobowiązane do złożenia

sprawozdania o warunkach pracy Z-10). Dane

statystyczne GUS obejmują średnio jedynie ok.

50% pracujących.

Jak przedstawiono na rys. 7. (str. 24) w ana-

lizowanych latach 1995 – 2002 badaniami

objęto w 1995 r. 6050,1 tys. osób, tj. ok. 62%

osób pracujących w gospodarce narodowej,

a w 2002 r. zaledwie 4733,8 tys. osób, tj.

44,5% osób pracujących. Zatem zmniejszenie

się liczby osób w latach 1995 – 2002 zatrud-

nionych w warunkach zagrożenia hałasem

może wynikać ze spadku zatrudnienia, a także

malejącej liczby osób objętych statystyką

w związku z przesuwaniem się siły roboczej

z dużych i średnich przedsiębiorstw do małych

(zwłaszcza do sektora usług).

Zmniejszanie się liczby osób (a także zakła-

dów) objętych zbieraniem danych statystycz-

nych o warunkach pracy świadczy o potrzebie

zmiany systemu zbierania danych i wskazuje na

celowość wprowadzenia również innych syste-

mów, np. opartych na badaniach ankietowych

(kwestionariuszowych).

Stan zagrożenia hałasem i wibracjami w śro-

dowisku pracy w Polsce można także ocenić na

podstawie skutków tego zagrożenia w postaci

chorób zawodowych : zawodowego uszkodze-

nia słuchu i zespołu wibracyjnego. Centralny

Rejestr Chorób Zawodowych prowadzi Instytut

Medycyny Pracy im. Prof. J.Nofera w Łodzi,

a dane do tego rejestru zbiera Państwowa In-

spekcja Sanitarna.

Jak wynika z danych Instytutu Medycyny

Pracy, zawodowe uszkodzenie słuchu deﬁnio-

wane obecnie jako „ obustronny trwały ubytek

słuchu typu ślimakowego spowodowany hała-

sem, wyrażony podwyższeniem progu słuchu

o wielkości co najmniej 45 dB w uchu lepiej

słyszącym, obliczony jako średnia arytmetyczna

dla częstotliwości 1,2 i 3 kHz” (DzU z 2002 r.

nr 132, poz. 1115) od lat stanowi blisko 30%

ogółu chorób zawodowych i znajduje się na

czołowym miejscu na liście chorób zawodo-

wych. (rys . 8. – str. 24).

Wzrost zapadalności na zawodowe uszko-

dzenie słuchu w latach 90. jest wynikiem przej-

ścia na renty chorobowe dużej grupy starszych

wiekiem pracowników zatrudnionych powyżej

10 lat w warunkach narażenia na ponadnorma-

tywny hałas w wielkich przedsiębiorstwach

państwowych (kopalnie, huty, zakłady metalur-

giczne, przemysł środków transportu). Zakłady

te ulegały w dużej części restrukturyzacji lub

likwidacji.

Należy zwrócić uwagę, że większość (po-

nad 90%) stwierdzonych przypadków chorób

zawodowych (wyłączając choroby, dla których

okres narażenia na czynnik etiologiczny nie

odgrywa istotnej roli w ich powstawaniu, tj.

chorób zakaźnych i inwazyjnych oraz chorób

o podłożu alergicznym) powstaje po minimum

10–letnim okresie pracy w kontakcie z czynni-

kiem będącym przyczyną zachorowania.

Najwięcej przypadków uszkodzenia słuchu

wywołanego działaniem hałasu odnotowywano

w górnictwie, hutnictwie żeliwa, przemyśle

środków transportu, przemyśle maszynowym,

metalowym oraz włókienniczym.

Na obserwowane od czterech lat znacz-

ne zmniejszenie się liczb bezwzględnych

i współczynników zapadalności na choroby

zawodowe (w tym uszkodzenie słuchu wy-

wołane działaniem hałasu) decydujący wpływ

ma spadek zatrudnienia, restrukturyzacja

i modernizacja przemysłu, zmiany technologii

oraz przenoszenie się siły roboczej do sektora

usług, budownictwa i handlu. Ponadto, istotnym

wydaje się fakt, że znaczna grupa pracowników,

np. osoby pracujące na własny rachunek, nie

podlegają badaniom proﬁlaktycznym,stąddane

o zapadalności na choroby zawodowe tej grupy

pracowników nie są znane.

Na zmniejszenie liczby chorób zawodowych

(zwłaszcza chorób rozpoznawanych w stadium

zaawansowania objawów) mogą mieć także

wpływ wdrażane w ostatnich latach programy

proﬁlaktyki różnych chorób zawodowych,

w tym proﬁlaktyki uszkodzeń słuchu.

Rys. 4. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi w liczbach bez-

względnych w latach 1995 – 2002 (wg GUS)

Rys. 5. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami szkodliwymi i uciążliwymi w tysiącach w latach

1995 – 2002 (wg GUS)

BEZPIECZEŃSTWO PRACY 5/2004

Omówione wyniki badań ankietowych

i środowiskowych, dane statystyczne GUS

o warunkach pracy i dane IMP o chorobach

zawodowych uzasadniają stwierdzenie, że

zagrożenie hałasem i wibracją w środowisku

pracy jest zjawiskiem powszechnym.

Rys. 6. Zatrudnieni w warunkach zagrożenia hałasem w wybranych sektorach i grupach, w tysiącach

w latach 1995 – 2002 (wg GUS)

Przepisy prawne i normy

Podstawowe uregulowania prawne Unii

Europejskiej w zakresie ochrony przed hałasem

i drganiami mechanicznymi w środowisku

pracy są zawarte w dyrektywach i normach

europejskich. Do najważniejszych dyrektyw

Unii Europejskiej w tym zakresie należą:

• dyrektywa 86/188/EWG dotycząca ochro-

ny pracowników przed zagrożeniami związany-

mi z narażeniem na hałas podczas pracy

• dyrektywa 98/37/WE w sprawie ujednoli-

cenia przepisów prawnych państw członkow-

skich dotyczących maszyn

• dyrektywa 89/686/EWG w sprawie

ujednolicenia przepisów prawnych państw

członkowskich dotyczących środków ochrony

indywidualnej

• dyrektywa 2000/14/WE w sprawie ujed-

nolicenia przepisów prawnych państw człon-

kowskich dotyczących emisji hałasu do środo-

wiska przez urządzenia stosowania na zewnątrz

pomieszczenia

• dyrektywa 2002/44/WE w sprawie mini-

malnych wymagań zdrowia i bezpieczeństwa

związanych z narażeniem pracowników na

czynniki ﬁzyczne (wibracje) (szesnasta dyrek-

tywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust.1

dyrektywy 89/391/WE)

• dyrektywa 2003/10/WE w sprawie mini-

malnych wymagań zdrowia i bezpieczeństwa

związanych z narażeniem pracowników na

czynniki ﬁzyczne (hałas) (osiemnasta dy-

rektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16

ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (dyrektywa ta

z dniem 13 lutego 2006 r. zastąpi dyrektywę

86/188/EWG)

Dyrektywy: 98/37/WE, 89/686/EWG i 2000/

14/WE należą do tzw. dyrektyw nowego podej-

ścia, które ustalają zasady i warunki wprowa-

dzania wyrobów do obrotu na wspólnym rynku

Unii Europejskiej, procedury oceny zgodności,

oznakowanie CE oraz zasadnicze wymagania

w zakresie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia

użytkowników. Na podstawie tych dyrektyw są

ustanawiane przez Europejski Komitet Normali-

zacyjny (CEN) europejskie normy zharmonizo-

wane dotyczące szczegółowych wymagań w za-

kresie projektowania i wykonania określonych

wyrobów oraz ich badania (normy te wchodzą

jednocześnie w życie we wszystkich państwach

członkowskich). Wyrób, który spełnia wyma-

gania dyrektyw i posiada oznakowanie CE ma

prawo być wprowadzony na rynek dowolnego

państwa członkowskiego.

Dyrektywy: 86/188/EWG i zastępująca ją

2003/10/WE oraz 2002/14/WE należą do tzw.

dyrektyw socjalnych, określają minimalne

wymagania bezpieczeństwa i ochrony zdrowia

pracowników w miejscu pracy. Na ich podsta-

wie państwa członkowskie mogą wyjść poza

Rys. 7. Zatrudnieni w zakładach objętych badaniami i zatrudnieni w warunkach zagrożenia czynnikami

szkodliwymi i uciążliwymi (wg GUS)

Rys. 8. Choroby zawodowe o najwyższej zapadalności w Polsce w latach 1980 – 2001 (wg IMP)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: