Obecnie WADA dzieli środki dopingujące na trzy kategorie: substancje i metody zabronione w trakcie zawodów oraz w sezonie treningowym, substancje i metody zabronione tylko w trakcie zawodów oraz substancje, których stosowanie jest zabronione w poszczególnych dyscyplinach sportowych.
Poniżej przedstawiamy zestawienie środków i metod dopingu zabronionych przez WADA oraz charakterystykę działania niektórych z nich.
I. Substancje i metody zabronione w trakcie zawodów i w sezonie treningowym
A. Substancje
1. Anaboliki
Zalicza się tu testosteron i jego pochodne oraz inne sterydy o działaniu anabolicznym i androgennym.
Działanie środków anabolicznych polega na zwiększeniu przyswajalności białka pokarmowego oraz stymulacji rozwoju masy mięśniowej. Mają one jednak liczne działania niepożądane. Jednym z pierwszych efektów ich stosowania są niekontrolowane napady agresji, a także depresja i myśli samobójcze. Przyśpieszają rozwój zmian miażdżycowych, sprzyjają zakrzepom i zatorom naczyniowym, a w konsekwencji - zawałom serca i udarom mózgowym. Ponadto osłabiają włókna kolagenowe skóry i więzadeł, co w efekcie zwiększa ryzyko kontuzji - zerwania ścięgien, skręcenia stawów. Mogą również indukować rozwój nowotworów, zwłaszcza wątroby i płuc. Dodatkowo prowadzą do bezpłodności i impotencji.
2. Hormony i substancje pochodne
Do tej grupy zaliczamy: erytropoetynę (EPO), hormon wzrostu, gonadotropiny, insulinę, kortykotropinę.
Na szczególną uwagę zasługują erytropoetyna i hormon wzrostu.
Erytropoetyna jest hormonem produkowanym przez nerki. Jej biologiczna rola polega na stymulacji tworzenia i dojrzewania krwinek czerwonych w szpiku kostnym. Stosowana jako doping, EPO ma za zadanie poprawę wytrzymałości fizycznej zawodnika poprzez dostarczenie organizmowi większej ilości tlenu. Przyjmowana w tym celu powoduje nadmierne zagęszczenie krwi, wzrost jej lepkości, a poprzez to sprzyja zakrzepom wewnątrznaczyniowym, zawałom serca i mózgu.
Hormon wzrostu (somatotropina, GH) fizjologicznie jest odpowiedzialny za prawidłowy wzrost i rozwój organizmu. W lecznictwie jest stosowany w terapii zaburzeń wzrostu (karłowatości). Sportowcy wykorzystują jego wpływ na gospodarkę białkową i tłuszczową. GH zwiększa przyswajanie aminokwasów i syntezę białek, działa anabolicznie i nasila lipolizę (rozkład tkanki tłuszczowej). Do powikłań stosowania somatotropiny należą: nadciśnienie tętnicze, zapalenie nerwów, cukrzyca, akromegalia (gigantyzm).
3. Beta 2-mimetyki
Preparaty salbutamolu, fenoterolu i formoterolu poprawiają czynność wentylacyjną płuc poprzez rozszerzenie oskrzeli. Dzięki temu zwiększa się zdolność organizmu do podejmowania długotrwałego wysiłku. Ich przedawkowanie powoduje tachykardię, zaburzenia rytmu serca i może prowadzić do utraty przytomności, a nawet zgonu.
4. Antagoniści hormonów i modulatory ich działania
Np. tamoksifen, klomifen.
5. Diuretyki i inne substancje modulujące
Np. furosemid, hydrochlorotiazyd, spironolakton. Ich działanie polega na usuwaniu z organizmu wody i elektrolitów. Środki te są chętnie wykorzystywane w celu szybkiego zbicia wagi w sportach, w których obowiązują kategorie wagowe. Ponadto przyśpieszają usuwanie z organizmu innych niedozwolonych substancji i ich metabolitów, dlatego są stosowane, aby zamaskować przyjmowanie innych środków dopingujących. Przyjmowanie diuretyków na własną rękę, bez kontroli lekarskiej, prowadzi do zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, a w konsekwencji do spadku ciśnienia tętniczego krwi, zaburzeń rytmu serca, zawrotów głowy i omdleń. Ponadto występują nudności, kurcze mięśni, bóle głowy. Czasami dochodzi nawet do zgonu.
B. Metody
1. Metody poprawiające przepływ tlenu
Doping krwią, w tym transfuzje krwi auto- i heterologiczne oraz transfuzje preparatów krwiopochodnych.
Efekty ich działania są podobne do tych wywołanych podaniem erytropoetyny, jednak jest to metoda obarczona większym ryzykiem powikłań. Po przetoczeniu krwi mogą wystąpić groźne dla życia reakcje gorączkowe, żółtaczka, infekcje bakteryjne z posocznicą i wstrząsem septycznym włącznie. Istnieje również ryzyko przeniesienia droga krwi wirusów HIV, HBV, HCV i innych.
2. Manipulacje chemiczne i fizyczne
Są to wszelkie działania mające na celu zamianę lub zmodyfikowanie próbki moczu lub krwi zawodnika badanego - tak, aby ukryć przed komisją fakt stosowania dopingu.
3. Doping genowy
Jest to użycie komórek, genów lub wpływ na ich ekspresję, stosowany w celach innych niż terapeutyczne.
II. Substancje zabronione w trakcie zawodów
1. Środki pobudzające (stymulanty)
Do tej grupy należą: amfetamina, kokaina, aminy sympatykomimetyczne - efedryna, pseudoefedryna oraz kofeina. Substancje te działają krótkotrwale, ale mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych - szczególnie, że ich działanie jest potęgowane w trakcie wysiłku fizycznego. Powikłaniami stosowania stymulantów mogą być: uzależnienie, wzrost ciśnienia tętniczego krwi, tachykardia, bezsenność, nadmierne pobudzenie psychoruchowe, zaburzenia termoregulacji, nagły zgon.
2. Narkotyczne leki przeciwbólowe
Morfina i jej pochodne, metadon i petydyna, znoszą odczuwanie bólu spowodowanego przetrenowaniem czy kontuzją i umożliwiają szybszy powrót do treningów i startów w zawodach. Niestety, brak bólu nie jest równoznaczny z wyleczeniem urazu, a wysiłek fizyczny pogłębia w takiej sytuacji zakres zmian pourazowych. Poza tym środki te powodują nudności i wymioty, zaburzenia koordynacji ruchowej, osłabienie koncentracji, zaburzenia oddychania i prowadzą do uzależnienia psychofizycznego (narkomanii).
3. Glikokortykosteroidy
Ich podawanie jest zabronione drogą doustną, doodbytniczą, dożylną i domięśniową. Leki z tej grupy mogą być stosowane przez sportowców tylko w celach leczniczych i wyłącznie w formie preparatów wziewnych.
III. Substancje zabronione w poszczególnych dyscyplinach sportowych
1. Alkohol
Jest on zabroniony tylko w okresie zawodów w takich sportach jak: łucznictwo, strzelectwo, wyścigi samochodowe, karate, wyścigi motocyklowe.
2. Beta-blokery
Są zabronione w trakcie zawodów dla sportowców uprawiających takie dyscypliny sportowe, jak: lotnictwo, łucznictwo, wyścigi samochodowe, bobsleje, gimnastyka artystyczna, wyścigi motocyklowe, narciarstwo alpejskie, snowboard, wrestling.
Lista ta nie jest zamknięta i prawdopodobnie nigdy nie będzie. Wciąż powstają nowe metody sztucznego wspomagania formy fizycznej i niestety nie brak „sportowców", którzy chcą z nich korzystać.
Jednak poprawa wyników zwykle nie jest spektakularna, natomiast niekorzystny wpływ stosowanych środków na organizm jest niezaprzeczalny i niekiedy tak duży, iż stał się jednym z powodów, dla których działania te zostały zabronione.
AWF-86