Bieszczady, Przewodnik.rtf

Stanisław Kłos

Bieszczady

Przewodnik

Warszawa 1993

SPIS TREŚCI

(    WSTĘP     ..   S

GÓRY, ICH NAZWY, KRAJOBRAZ I PRZYRODA   7

OD DAWNYCH DO OBECNYCH CZASÓW .... 16

ZWIEDZANIE BIESZCZADÓW    27

Drogami Bieszczadów    .   28

)        W górę doliny Osławy (droga Zagórz-Komańcza-

j      -Cisną)     .. 28

Duża obwodnica — część zachodnia (droga Zagórz-

l       -Lesko-Cisna-Ustrzyki Górne)   . 42

\,        Duża obwodnica — część wschodnia (droga Lesko-

^        -Ustrzyki Dolne-Czama-Ustrzyki Górne)  . 71

\         W górę doliny Sanu (droga Uherce Mineralne-

-Myczkowce-Solina-Polańczyk-Wołkowyja-Rajskie-

-Czama)    . 89

Wędrówki z plecakiem    . 99

Głównym szlakiem beskidzkim (od Komańczy do Wołosatego) — szlak czerwony   . 99

\ j        Wierchami pasma granicznego (od Nowego Łupkowa ' ,       na Krzemień)— szlak niebieski    114

Od Leska na Połoniny (od Leska do granicy BPN) -szlak zielony   121

Od Ustrzyk Dolnych na Krzemień -'szlak niebieski Bieszczadzki Park Narodowy .125

Ważniejsze informacje  ..134

LITERATURA   ..141

121 125 130 134 141

WSTĘP

Bieszczady to specyficzny region górski naszego kraju, który przed laty wzbudził ogromne zainteresowanie turystyczne i spo­wodował modę na masową turystykę pieszą, na różnorodne rajdy, obozy, zloty i wędrówki z plecakiem i całym biwakowym majdanem. Uroku bieszczadzkiej turystyce dodawały bezludne przestrzenie, bezdroża i dzika, niemal pierwotna przyroda oraz niczym nieskrępowana swoboda.

Z czasem, gdy niezależnie od masy turystów, Bieszczady zaczęły się zaludniać, gdy do żyda powróciły zniszczone wsie i osiedla, zmieniły się warunki i formy uprawiania turystyki. Mimo różnorodnych zmian i przeobrażeń jakie dokonały się tu na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat, Bieszczady nic nie straciły na swej atrakcyjności, pozostały jako region pięknych krajobrazowi wielkiego bogactwa przyrody. Mimo wieloletnich wysiłków na rzecz gospodarczego wykorzystania regionu, w to­ku których dokonano — delikatnie określając — szeregu nie­przemyślanych działań. Bieszczady zachowały nadal piękno i pierwotne bogactwo przyrody. Powoli zaczyna się traktować je jako region o unikalnych wartościach przyrodniczych, podnosić i doceniać walory naturalne, ponad wątpliwe efekty gospodar­cze. Dowodem tego są kolejne zwiększenia obszarów Biesz­czadzkiego Parku Narodowego (BPN), ustalenie nowych rezer-

watów przyrody i stref ochrony krajobrazu. Ostatnimi czasy część regionu bieszczadzkiego została włączona w obręb pierw­szego w Europie międzynarodowego rezerwatu biosfery, obej­mującego ościenne tereny Polski, Ukrainy i Słowacji o łącznej powierzchni blisko 100 000 ha.

Przed drugą wojną światową Bieszczady były regionem nie wzbudzającym większego zainteresowania turystycznego, a modne wówczas przyjazdy na letniska zaczęły tu dopiero kiełkować. Pierwsze obiekty turytyczne powstały w latach trzydziestych w Komańczy, Cisnej i Jabłonkach, letników przyjmowały także co niektóre miejscowe dwory. W ówczesnej literaturze turystycznej wzmianki o Bieszczadach były nieliczne i raczej ogólnikowe. Powojenne zainteresowanie regionem spowodowało duże zapotrzebowanie na literaturę turystyczną. Pierwszy przewodnik autorstwa znanego krajoznawcy dr Mie­czysława Oriowicza ukazał się już w 1954 r. Ogólnie biorąc literatura turystyczna związana z Bieszczadami jest raczej skromna. Oprócz dość licznych folderów, map, informatorów i drobnych przewodników (E. Moskala, M. Starakiewicz) ukazały się tylko dwa duże przewodniki: W. Krygowskiego (kilka wydań) i S. Kłosa oraz ostatnio nowy przewodnik Oficyny Wydawniczej “Rewasz". Niniejsze opracowanie jest nieco odmienne od poprzednich. Nie jest to kolejny typowy przewodnik prowadzący turystę dosłownie za rączkę po górach, a opowiadanie o górach. Opowiadanie przydatne dla przecięt­nego człowieka, który niezależnie od zainteresowań i kwalifika­cji turystycznych pragnie zwiedzić Bieszczady lub choćby tylko poznać je z opisu. Oprócz wiadomości historycznych, opisów krajobrazu i przyrody, znajdzie się tu miejsce na niejedną anegdotę, a także popularną plotkę.

Mamy nadzieję, że Czytelnicy przyjmą życzliwie tę innowa­cję, a sama książka przyczyni się do wzbogacenia wiedzy o Bieszczadach i ich dalszej popularyzacji.

GÓRY, ICH NAZWY, KRAJOBRAZ I PRZYRODA

@Bieszczady to rozległy obszar górski położony na pograni­czu Polski i Ukrainy sięgający od Przełęczy Łupkowskiej na zachodzie po dolinę rzeki Świcy na wschodzie. Stanowią one część wielkiego łańcucha Karpat i należą do Beskidów Wschod­nich. W części przynależnej do Polski określane bywają nazwą Bieszczady Zachodnie. Zajmują one najbardziej na połud­niowy wschód wysuniętą część kraju, położoną w klinie grani­czącym z Ukrainą i Słowacją w województwie krośnieńskim. Dalszą opowieść o Bieszczadach zacznijmy od wyjaśnienia ich nazwy. Jak podaje Adam Fastnacht, znany badacz dziejów dawnej ziemi sanockiej, najstarszy zapis zawierający wiadomość o nazwie Beschad pochodzi z 1269 r. i zawarty jest w dokumen­cie węgierskim. Dotyczy on granicznego grzbietu karpackiego położonego w pobliżu miejscowości Jaśliska koło Dukli. Po­cząwszy od 1400 r. w dokumentach historycznych powszechnie używana jest nazwa Byezad, a w późniejszym okresie Biesz­czad. Ciekawe jest, że w większości starych dokumentów nazwa ta dotyczyła lasów królewskich i gór położonych na grzbiecie

granicznym, niekoniecznie w obrębie dzisiejszych Bieszczadów. Niejednokrotnie w odniesieniu do grzbietu granicznego używa­no jednocześnie nazwy Bieszczad oraz Beskid. Dopiero w póź­niejszym czasie, praktycznie dopiero na przełomie XIX i XX w., nazwę Bieszczad, a właściwie Bieszczady, zaczęto stosować w odniesieniu do określonej poprzednio części Karpat.

Dotychczas brak jest jednoznacznych poglądów pozwalają­cych na peine wyjaśnienie pochodzenia i znaczenia nazwy Bieszczadów. Według dotychczasowej wiedzy najbardziej praw­dopodobne wydaje się jej germańskie lub trackie pochodzenie. Jedna z hipotez podaje, że nazwa ta wywodzi się od legendar­nego plemienia Besów zamieszkujących w dalekiej przeszłości tę część Karpat. Według ludowego podania nazwa gór ma się wywodzić od legendarnych duchów, złych Biesów i dobrych Czadów. Z połączenia tych dwu stów powstała nazwa Bieszcza­dy. Bies to w regionalnym znaczeniu zły duch, diabeł wyjąt­kowo złośliwy, szyderczy i zuchwały, czyniący ludziom wielkie szkody.

Bieszczady Zachodnie obejmują obszar o powierzchni około 2100 km2, którego granice wyznaczają: od zachodu — doliny rzek Osławy i Osławicy oddzielające go od Beskidu Niskiego; od południa — główny grzbiet Karpat, granią którego przebiega granica państwowa ze Słowacją i częściowo także z Ukrainą; od wschodu — granica państwowa z Ukrainą biegnąca w części doliną górnego San u; na pomocy — naturalne obniżenie pomię­dzy Bieszczadami a Pogórzem Przemyskim, wzdłuż którego prowadzi linia kolejowa Zagórz-Krościenko. W głównym grzbiecie Karpackim granice Bieszczadów Zachodnich wy­znaczają: Przełęcz Łupkowska (640 m) na zachodzie i Przełęcz Użocka (853 m) ze źródłami Sanu na wschodzie. Krajobraz Bieszczadów tworzą przeważnie długie łańcuchy wzgórz i gór,

ciągnące się z pomocnego zachodu na południowy wschód, o bardzo zróżnicowanej rzeźbie i wysokości, poprzedzielane licznymi dolinami rzek i potoków.

Pomocna część regionu określana nazwą Bieszczady Niskie posiada charakter pogórza zbudowanego ze wzgórz i niewyso­kich gór średniej wysokości od 600 m do 900 m. Wyróżnia się tu Pogórze Leskie z bardziej wybitnymi wzniesieniami Gruszka (583 m) i Czulnia (576 m), Góry Hoszowskie z charakterystycz­nym długim pasmem Żukowa (Holica — 761 m), pasmo górskie Ostre (804 m) i oryginalny lesisty wał Otrytu z najwyższym szczytem zwanym Trohaniec (939 m). Występuje tu typowy krajobraz wyżynny. Wyniosłości posiadają szerokie spłaszczone wierzchowiny i łagodne stoki, dolne partie wykorzystane dla celów rolniczych, wyższe zalesione. Wyróżniające elementy krajobrazu stanowi oryginalna skała — ostaniec zwana Leski Kamień na wyniosłości Glinne koło Leska, skalna ściana doliny Sanu poniżej Myczkowiec, Wolańska Skała nad Sanem koło Leska czy też ukryta w lesie skalna grań Berda nad Zabrodziem. Tu też w dolinie Sanu położone są atrakcyjne sztuczne zbiorniki wodne w Myczkowcach i Solinie.

W południowej części, określanej przez geografów jako Bieszczady Wysokie, krajobraz gór ulega znaczącej zmianie. Góry są tu bardziej wysokie, rozległe, strome, dzikie i trudniej dostępne i tylko w znikomym stopniu gospodarczo wykorzysta­ne. W tej części Bieszczadów wyróżnia się kilka zasadniczych łańcuchów i pasm górskich wysokości od 1000 m do ponad 1300 m. Na zachodzie pomiędzy dolinami rzek Osławy, Ho-czewki i Solinki zalega rozległy masyw Wysokiego Działu w grzbiecie którego znaczniejsze wyniosłości tworzą: Suliła (759 m), Chryszczata (997 m), Wołosań (1071 m) i Sasów (1010 m). W paśmie tym pod szczytem Chryszczatej znajdują się

słynne Jeziorka Duszatyńskie stanowiące rezerwat przyrody zwany Zwięzłe, a w bocznym ramieniu koło zniszczonej wsi Rabę unikalne gołoborze, także objęte ochroną rezerwatową. Niemal równolegle do Wysokiego Działu ciągnie się nieco mniejsze pasmo Durnej (979 m) i Łopiennika (1069 m).

Główny grzbiet Bieszczadów tworzy tzw. pasmo połonin ciągnące się na rozległej przestrzeni od doliny Solinki po dolinę górnego Sanu. Tworzą je trzy wybitne grupy górskie z szeregiem bocznych odgałęzień i wyniosłości. Od zachodu poczynając jest to: pasmo Smereka (1222 m) i Połoniny Wetlińskiej (1255 m), samotny grzbiet Połoniny Caryńskiej (1297 m) i tzw. gniazdo Tamicy (1346 m) i Halicza (1333 m). Ten ostatni człon pasma, najwyższy i najciekawszy, obejmuje grupę szczytów: Szeroki Wierch (1315 m), Bukowe Berdo (1313 m), Taraica (1346 m), Krzemień (1335 m), Kopa Bukowska (1312m), Halicz (1333 m) i położoną już w grzbiecie granicznym Połoninę Bukowska (1251 m). Poszczególne człony pasma połonin przedzielają głębokie doliny potoków Prowcza i Wołosaty. Charakterystycz­ną cechą tego pasma są długie i wąskie grzbiety górskie, powyżej górnej granicy lasu pokryte trawiastymi subalpejskimi łąkami zwanymi tu połoninami, miejscami najeżone występami skal­nych grani i usłane kamiennym rumoszem z ruska nazwanym grehotem.

Ostatnią południową część Bieszczadów stanowi tzw. pasmo graniczne. Tworzy je łańcuch zalesionych gór stanowiących grzbiet głównego wododziału Karpat. W grzbiecie tym — od zachodu poczynając — wyróżniają się wyniosłości: Stryb (1010 m), Jasło (1153 m), Okrąglik (1101 m), Płasza (1163 m), Rąbią Skała (1199 m), Krzemieniec (1221 m), Wielka Rawka (1304 m), Wielka Semenowa (1091 m) i ostatni Beskid Woło-sadzki (1104 m). Od granicznego grzbietu odgałęzia się ku

10

pomocy szereg bocznych ramion porozdzielanych głębokimi dolinami potoków spływających ku Osławie, Solince i Wetlinie. W ramionach grzbietu wyróżniają się szczyty Jasła (1153 m), Poportnej (1199 m) i Malej Rawki (1271 m). Głęboka przełęcz Beskid (785 m) nad Wołosatem oddziela pasmo graniczne od samotnego szczytu Menczył (l 008 m) i ciągnącej się dalej wzdłuż granicy Połoniny Bukowskiej. Pomiędzy głównymi pasmami Wysokiego Działu i pasma granicznego wznoszą się samotne grzbiety Matragony (990 m) i Hyriatej (1105 m).

Bieszczady —podobnie jak całe Karpaty —należą do typu gór fałdowych systemu alpejskiego. Powstały w okresie trzecio­rzędu. Zbudowane są z silnie pofałdowanych skał osadowych, tzw. fliszu karpackiego, złożonych z naprzemianiegłych warstw łupków i piaskowców. Poprzez pasma gór, od granicznego grzbietu ku pomocy przedzierają się doliny rzek: Osławy, Osławicy, Hoczewki, Solinki, Wetliny i Sanu oraz Wołosatego i innych potoków, tworząc malownicze, często przełomowe doliny. Szczególnie atrakcyjny jest oddnekWetliny od Zawoju do Polanek z dzikim przełomem “Sinych Wirów", kaskady potoku Prowczy—Dwemika koło Nasicznego i dolina Solinki niemal na całej swej długości. Największą rzeką Bieszczadów jest San, do którego wpadają niemal wszystkie rzeki i potoki tego regionu. San wypływa u krańca Bieszczadów Zachodnich, spod Przełęczy Użockiej, w rejonie całkowicie zniszczonej wioski Sianki i podąża w kierunku północno-zachodnim w po­przek całego regionu. Niemal pośrodku Bieszczadów wody Sanu spiętrzone zaporami w Solinie i Myczkowcach utworzyły dwa sztuczne zbiorniki — Wielkie Jezioro Solińskie rozlane w dolinach Solinki i Sanu o powierzchni 21,5 km2 oraz położone poniżej małe Jeziorko Myczkowce (2 km2).

11

Bieszczady znane są jako góry o niezwykle bogatym środo­wisku przyrodniczym. Jego charakterystyczną cechą jest zaist­niały po ostatniej wojnie proces wtórnego zdziczenia przyrody spowodowany zanikiem gospodarki ludzkiej na znacznym obszarze. W środowisku przyrodniczym Bieszczadów występu­ją tylko trzy piętra roślinne, są to: piętro pogórza, piętro regla dolnego i piętro halne. Piętro regla pogórza sięga wysokości do 500 m n.p.m., piętro regla dolnego dochodzi do wysokości 1100-1150 m n.p.m., piętro halne zwane też piętrem połonin zalega powyżej tej granicy.

@Ponad 60% powierzchni Bieszczadów pokrywają lasy, głów­nie jodlowo-bukowe i bukowe. W większości regionu zachowały się zespoły leśne tzw. buczyny karpackiej, typowej dla obszaru Karpat Wschodnich. Tworzą je skupiska starych buczyn, w górnych partiach przemieszanych z jaworem, niestety znacz­nie zdewastowane rabunkową gospodarką. Pierwotne zespoły buczyny karpackiej zachowały się jeszcze w rejonie tzw. Puszczy Bukowej na północnych stokach Rabiej Skały i w rezerwacie Puszcza Bukowa nad Sanem, obecnie włączonym w obszar Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Sporą część górskich zboczy porastają dzikie zarośla olszynowe, dziś przemieszane z wieloma gatunkami innych drzew, porosłe na dawnych użytkach rolnych. Środowisko bieszczadzkich lasów stanowi pięć podstawowych gatunków drzew (głównie buk i jodła, a rzadziej jawor, świerk i olcha) oraz 120 gatunków roślin zielnych. Charakterystyczną cechą tutejszego @środowiska przy­rodniczego jest obniżenie górnej granicy lasu do wysokości 1100—1150 m n.p.m...