Jan Miros�aw Kasjan NA PRZE��CZY �WIAT�W 150 ukrai�skich ba�ni, gadek, humoresek i poda� ludowych Prinlcd in Polami � Copyright by Jan Miros�aw Kasjan � Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Miko�aja Kopernika Toru� 1994 I NA PRZE��CZY �WIAT�W 150 ukrai�skich ba�ni, gadek, humoresek i poda� ludowych Wybra�, prze�o�y� i opracowa� JAN MIROS�AW KASJAN Pami�ci Ojca Recenzenci MICHA� LESION RYSZARD �U�NY Opracowanie graficzne Alicja Majewska Ilustrator Anna Tobiasz Praca finansowana z grantu MEN 851 � H ISBN 83-231-0494-8 Redaktor Jadwiga Gosieniecka Korektor Magdalena Szczepa�ska Uniwersytet Miko�aja Kopernika Wydanie I. Nak�ad 1000+60 egz. Ark. wyd. 20. Sk�ad: Dzia� Wydawnictw UMK Druk: POZKAL Ba�nie czarodziejskie 1 O Kiryle Garbarzu B y� sobie kiedy� w Kijowie jaki� ksi��� rycerz i by� ko�o Kijowa smok, i co roku posy�ano mu danin�: albo m�odzie�ca, albo dziewczyn� mu dawano. Przysz�a oto kolej ju� i na c�rk� samego ksi�cia. C� pocz��, je�li dawali mieszczanie, to i on musi da�. Pos�a� ksi��� swoj� c�rk� smokowi w daninie. A c�rka tak by�a pi�kna, �e i wyrazi� tego nie spos�b. Wi�c smok j� pokocha�, a ona pewnego razu przymili�a mu si� i pyta: � Czy jest � m�wi � taki cz�owiek na �wiecie, kt�ry by ciebie pokona�? � Jest � m�wi � taki, w Kijowie nad Dnieprem. Jak wyjdzie nad Dniepr moczy� sk�ry, bo jest on garbarzem, to nie jedn� niesie, ale dwana�cie od razu, a jak wod� nabrz�kn� w Dnieprze, to ja czasem uczepi� si� ich, �eby wypr�bowa�, czy on je wyci�gnie. A dla niego to fraszka, jak poci�gnie, to o ma�o i mnie razem z nimi nie wyci�gnie na brzeg. W�a�nie tylko tego cz�owieka si� boj�. Ksi�niczka zacz�a to rozwa�a� i my�li, jak by tu wiadomo�� przekaza� do domu i wydosta� si� na wolno��, do ojca. A nie by�o przy niej �ywej duszy � tylko jeden go��bek. Wyhodowa�a go sobie w tym szcz�liwym czasie, gdy jeszcze w Kijowie przebywa�a. My�la�a, a p�niej napisa�a do ojca: � Tak i tak � pisze � u was, tato, jest w Kijowie cz�owiek o imieniu Kiry�o, a nazwisku Garbarz. B�agajcie go przez ludzi starych, �eby zechcia� stoczy� walk� ze smokiem i mnie biedn� wyzwoli� z niewoli. B�agajcie go, tatku, i s�owami, i podarunkami, �eby si� nie obrazi� za jakie� s�owo nieopatrzne. A ja za niego i za was modli� si� b�d� p�ki mego �ycia. Tak napisa�a, przywi�za�a pod skrzyd�em go��biowi i wypu�ci�a go oknem. Go��bek wzlecia� pod niebo i przylecia� do domu, na podw�rze do ksi�cia. A w�a�nie dzieci biega�y po podw�rzu i zobaczy�y go��bka: � Tatusiu, tatusiu � wo�aj�. � Czy widzisz, przylecia� go��bek od siostry! Ksi��� ucieszy� si� najpierw, a potem pomy�la� i si� zasmuci�; � To ju� wida� ten potw�r zgubi� moje dziecko! A p�niej przywabi� do siebie go��bka, patrzy, a tu pod skrzyd�em karteczka, bierze j�, czyta, a tu c�rka pisze: tak i tak. Wi�c zwo�a� zaraz do siebie ca�� starszyzn�. � Czy jest taki cz�owiek, kt�ry nazywa si� Kiry�o Garbarz? � Jest, ksi���. Mieszka nad Dnieprem. � Jak by tu do niego przyst�pi�, �eby nie obrazi� si� i wys�ucha�"? Wi�c si� naradzili i pos�ali do niego samych ludzi starszych. Przychodz� oni do jego chaty, otworzyli poma�u, ze strachem, drzwi � i si� zl�kli. Patrz�, a Garbarz siedzi na ziemi, obr�cony do nich plecami i ugniata r�kami dwana�cie sk�r, wida� tylko, jak ko�ysze d�ug� bia�� brod�. Wtedy jeden z pos�a�c�w chrz�kn��. Garbarz drgn��, a dwana�cie sk�r tylko �trzask � trzask" i p�k�o. Odwr�ci� si�, a oni k�aniaj� mu si� w pas: � Jest tak a tak, przys�a� nas ksi��� z pro�b� do ciebie... A on nawet nie patrzy i nie s�ucha: rozz�o�ci� si�, �e przez nich porwa� tych dwana�cie sk�r. Oni zn�w zacz�li go prosi�, zacz�li go b�aga�. Na darmo! Prosili, prosili i odeszli z niczym opu�ciwszy g�owy. Co tu pocz��? Martwi si� ksi��� i ca�a starszyzna. � Czy nie pos�a� tam mo�e m�odszych? Pos�ali m�odszych � nie zdzia�aj� niczego i ci. Milczy i sapie, jakby m�wili nie do niego. Taki w�ciek�y jest za te sk�ry. P�niej poj�� ksi���, co trzeba zrobi�, i pos�a� do niego ma�e dzieci. Te jak przysz�y, jak zacz�y prosi�, jak upad�y na kolana, jak zap�aka�y, to ju� Garbarz nie wytrzyma� i m�wi: � No, dla was to ju� to zrobi�! Poszed� do ksi�cia. � Dajcie� mi � m�wi � dwana�cie beczek smo�y i dwana�cie woz�w konopi! Okr�ci� si� konopiami, posmarowa� dobrze smo��, wzi�� tak� wielk� bu�aw�, �e wa�y�a mo�e z dziesi�� pud�w, i poszed� do smoka. A smok do niego m�wi: � No, c�, Kiry�o? Przyszed�e� bi� si� czy si� godzi�? � Gdzie� tam si� godzi�! Bi� si� z tob�, potworem przekl�tym! Itf � Cfl I No i zacz�li si� z sob� bi� � a� ziemia dudni. Co rozp�dzi si� smok i z�apie z�bami Kiry��, to mu wyrwie kawa�ek smo�y, co si� rozp�dzi i z�apie z�bami, to p�czek konopi wyrwie. A on go bu�aw� ogromn� jak �upnie, to go w ziemi�, potwora, wp�dzi, a smok jak ogie� p�onie � tak mu gor�co. A kiedy zbiega do Dniepru, �eby si� napi� i do wody wskoczy� dla och�ody, to Garbarz konopiami zd��y si� omota� i posmarowa� smo��. Oto z wody wyskakuje potw�r przekl�ty i co si� rozp�dzi przeciw garbarzowi, to on go tylko bu�aw�: ��up"! Co si� rozp�dzi, to on bez przerwy bu�aw� go tylko ��up" i ��up", a� si� echo roztacza. Bij� si�, bij� � a� wznosi si� kurz, a� iskry skacz�. Rozgrza� Kiry�o smoka jeszcze bardziej, jak kowal lemiesz na palenisku: a� prycha, a� si� przekl�ty zach�ystuje, a ziemia pod nim tylko j�czy. A tutaj w dzwony dzwoni�, odprawiaj� nabo�e�stwa, a na g�rach lud stoi jak zamar�y, zacisn�wszy r�ce, czeka, co to b�dzie! A� oto smoczysko pad�o, �e a� si� ziemia zatrz�s�a. Ludzie klasn�li wtedy w r�ce: �Chwa�a ci Panie!" Tak Kiry�o, zabiwszy smoka, wyzwoli� ksi�niczk� i odda� j� ksi�ciu. Ksi��� nie wiedzia�, jak mu dzi�kowa�. I od tego czasu to uroczysko w Kijowie, w kt�rym mieszka� Garbarz, nazywa si� Garbary, po ukrai�sku Ko�umiaki. 2 Jaworowy Iwanko W siedemdziesi�tym si�dmym pa�stwie, za szklanymi g�rami, za mlecznymi potokami �yli sobie dziadek i babka, a nie mieli dzieci. � Zr�b mi, dziadku, z drzewa dziecko i ko�ysk� � prosi staruszka. � To, niebogo, mo�na... Poszed� do lasu, zr�ba� jawor i wyciosa� z niego ch�opczyka. Na chrzcie nr dali mu imi� Jaworowy Iwanko. Zmajstrowa� dziadek tak�e ko�ysk�. Ko�ysze baba dziecko i dop�ty ko�ysa�a, a� dziecko o�y�o i zacz�o p�aka�. Ro�nie ch�opczyk z dnia na dzie�, z tygodnia na tydzie�, z miesi�ca na miesi�c. Min�y dwa lata. Jaworowy Iwanko chodzi ju� do lasu i pomaga dziadkowi. A tu kiedy� og�osi� car, �e straszne smoki zabra�y mu trzy c�rki. I je�li znajdzie si� kto� taki m�dry i silny, �e wyzwoli dziewcz�ta, to jedna z nich b�dzie nale�a�a do niego i car przeka�e mu pa�stwo. Kiedy Iwanko to pos�ysza�, powiedzia�: � Matulu, przygotujcie mi co� na drog�, bo id� szuka� carskich c�rek. � Synku, ty� jeszcze ma�y, nie mo�esz si� o�eni�. � Zanim je znajd�, to ju� dorosn�. Wyprawi� si� ch�opiec na poszukiwanie smok�w. W lesie spotka� Cygana. Ten go zapyta�: � C� to ty, Iwanku, b��dzisz? � A ty � co? � Ja szukam carskich c�rek, porwanych przez smoki. I poszli razem... Kiedy� natrafili na jam� bez dna. Naradzaj� si�, jakby przez t� jam� spu�ci� si� na tamten �wiat. Cygan znalaz� kamienn� 11 p�yt�, na�amali ga��zi, kr�c� liny. Ukr�cili bardzo d�ugi sznur, przywi�zali do p�yty. Ju� tylko siada� i spuszcza� si� w d�. Um�wili si� tak: jak wyzwol� carskie dziewcz�ta, to si� z nimi o�eni�. Jeden we�mie najm�odsz�, a drugi �redni� siostr�. Najstarsza b�dzie u nich s�u��c�. Gdy Iwanko spuszcza� si� na drugi �wiat, nakaza� Cyganowi: � Sied� ko�o jamy, nigdzie nie odchod�. Jak potrz�sn� lin� � ci�gnij. Spu�ci� si� Iwanko na drugi �wiat, chodzi i szuka smok�w. A� trafi� na szczelin�, gdzie smoki mia�y swe chaty, i podkrad� si� do pierwszej z chat. S�yszy przepi�kny g�os. Dziewczyna �piewa. A chata obraca si� na kurzej stopce. Dziewczyna zobaczy�a Iwanka, przesta�a �piewa� i m�wi: � Szlachetny m�odzie�cze! Z tamtego �wiata przyszed�e� tu, �eby zgin��? M�j m�� ma pi�� g��w. On ciebie zje. � Nie martw si�. Sk�d si� bierze jego si�a? � On ma tak� wod�, �e jak si� jej napije, staje si� bardzo silny. � Daj mi tej wody. Napi� si� Iwanko wody, usiad� na sto�ku i czeka. Wtem s�yszy � upad�a na podw�rze �elazna maczuga. Iwanko wyszed�, z�apa� t� maczug� i odrzuci� j� bardzo daleko. I smok zobaczy�, �e kto� mocny jest w jego obej�ciu. Chwyci� smok maczug� w r�ce i tak wszed� do swojej chaty. Otworzy� drzwi i wykrzykn��: � Ho, ho! Kim� grzesznym pachnie! Kto tu jest, �ono? � M�u, czy gdyby przyszed� tutaj m�j krewny, to by� go zgubi�? � Nie, niech si� nie chowa. � Przyszed� m�j brat � sk�ama�a �ona. Iwanko wyskoczy� spod koryta: � Tu jestem, szwagrze! � Dzie� dobry, krewniaku! Podali sobie r�ce. Smok nakaza� �onie: � Ugotuj mi o�owianych klusek! Iwanka to zdziwi�o. A smok zapyta�: � Czy b�dziesz i ty, szwagrze, je��? � Ja nie. 12 Kiedy si� o��w roztopi�, smok zacz�� je�� i popija� wod�. Tylko w nim hurkota�o... Jak najad� si�, poszli walczy�. Smok tak rzuci� Iwankiem, �e ch�opiec wbi� si� po kolana w ziemi�. Rozz�o�ci� si� Iwanko i wbi� smoka do pasa. Smok Iwanka � do ramion. Iwanko smoka � do szyi. I maczug� zacz�� odbija� mu g�owy. Ale g�owy zn�w przylatuj� do karku smoka. Wtedy dziewczyna wzi�a popio�u, posypa�a kark i g�owy ju� przyrosn�� nie mog�. Tak smoka zabili. Dziewczyna obj�a ch�opca: � Ty� m�j, a ja twoja! � Ty� jeszcze nie moja, bo masz dwie siostry. I je trzeba uratowa�... Zbierz wszystkie swoje rzeczy drogocenne i zamknij drzwi, a sama siadaj pod chat� i czekaj na mnie. Poszed� Iwanko do �redniej siostry. A ona tak�e �piewa i gra na harmonijce. Gdy zobaczy�a Iwanka, uciek�a do chaty, bo nie wiedzia�a, kto idzie. Iwanko ubrany by� w pi�kne odzienie zabitego smoka i przypasa� sobie jego szabl�. Zastuka� w drzwi i otworzy�. Dziewczyna zap�aka�a. � Oj, szlachetny m�odzie�cze, ty tutaj zginiesz! M�j m�� ma dziesi�� g��w. On ciebie zabije. � Nie zabije! Tylko powiedz, od czego tw�j m�� staje si� silny. � Pije takie wino... Dzi...
asikora30