OŚWIECENIE
utopia
Gatunek literatury dydaktycznej, biorący swą nazwę od tytułu dzieła Tomasza More'a (Morusa) "Utopia" (1516), w którym przedstawiony został obraz życia idealnej społeczności na wyimaginowanej wyspie Utopii. Utwory utopijne zwykle ukazują wzorcowo zorganizowane społeczeństwa, projekty sprawiedliwych państw i niezawodnie działających instytucji, lokalizując je bądź na nie odkrytych jeszcze lądach, bądź w odległej przyszłości. W literaturze polskiej do tego gatunku należą "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" I. Krasickiego.
szkolnictwo
Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów, spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował . Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza w Europie władza oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa. Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu i z nim było dobrze". Głosiła o konieczności dążenia do prawdziwej sprawiedliwości, m.in. drogą zmian w prawodawstwie i kształtowania cnót obywatelskich. Podjęła się przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego państwa. W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem oraz znajomością fizyki i chemii. Otoczono troską kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, a w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. Znaczną pomocą w pracach Komisji było założone w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. Onufry Kopczyński (1735-1817) napisał wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego". Tocząc walkę przeciw francusczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu oraz wydawano dzieła pisarzy renesansu, przede wszystkim J. Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.
poemat opisowy
Poemat opisowy to utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego treścią jest przedstawienie jakiegoś fragmentu rzeczywistości jako podstawy do szerszych uogólnień. Opis podporządkowany jest wizji ogólnej, określonej koncepcji natury, świata. W okresie oświecenia poemat opisowy wyrażał pochwałę człowieka jako twórcy przyrody.
mecenat
Ogromną rolę w dźwiganiu kraju z upadku odegrał król Stanisław August, który wprawdzie okazał się niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynił się do jej znakomitego rozwoju. Skupił wokół siebie ludzi wykształconych, literatów i malarzy, których wspomagał materialnie, zapraszał na słynne obiady czwartkowe, licząc na ich wkład w tworzenie światłej i nowoczesnej Polski. Dzięki niemu rozwijało się malarstwo; sprowadzony z Włoch Bernardo Belotto Canaletto pozostawił po sobie znakomite obrazy osiemnastowiecznej Warszawy, a jego rodak, Marcello Bacciarelli, doskonałe portrety osobistości tamtych czasów, z królem na czele. Również zasługą króla było założenie w 1766 roku Szkoły Rycerskiej, zwanej Korpusem Kadetów, której komendantem był Adam Kazimierz Czartoryski. Była to szkoła średnia, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej, przygotowująca do służby wojskowej, w której głównym zadaniem było wychowanie młodzieży w duchu kultury oświeceniowej i wpojenie obowiązku służby ojczyźnie.
Komisja Edukacji Narodowej
Powołana w 1773 r. po pierwszym rozbiorze Polski Komisja Edukacji Narodowej była organem przeprowaczającym reformę polskiego szkolnictwa z ramienia króla i obozu reform. Fundusze komisja otrzymała z majątku po zlikwidowanym przez papieża zakonie jezuitów. Było to w ówczesnej Europie rozwiązanie pionierskie, uznane za jeden ze sposobów ratowania ojczyzny. Komisji podlegały wyższe uczelnie, szkoły średnie - wydziałowe i podwydziałowe, a tym z kolei szkoly elementarne. W 1775 r. przy komisji zostało powołane Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajęło się tworzeniem podręczników szkolnych na odpowiednim poziomie. Patrz również hasło: szkolnictwo.
groteska
Groteska to ukształtowanie elementów utworu sprawiające, że świat przedstawiony w utworze odbierany jest jako absurdalny w zestawieniu z rzeczywistością i rządzącymi nią prawami empirycznymi, psychologicznymi lub niespójny pod względem wzajemnego stosunku do siebie elementów świata przedstawionego. Absurdalność może polegać na wprowadzeniu fantastyki, deformacji postaci i przedmiotów, posługiwaniu się brzydotą, karykaturą, wynaturzeniem.
powiastka filozoficzna
Gatunek epicki ukształtowany w okresie oświecenia. Jest to opowieść, której fabuła ma ilustrować ogólną tezę filozoficzną lub moralną. Utwory tego typu (np. "Kandyd czyli optymizm" Woltera) upowszechniały filozofię racjonalistyczną (patrz hasło: racjonalizm), stanowiły instrument satyry obyczajowej i formę krytyki urządzeń społeczno - politycznych.
poemat heroikomiczny
Utwór epicki, stanowiący parodię eposu bohaterskiego. Styl wysoki, zachowywany zgodnie z konwencją dla eposu, stosuje się w poemacie heroikomicznym do opowiadania na tematy błahe i codzienne. Zazwyczaj postacie ukazane w parodystyczny sposób przeżywają wydarzenia niezwykle doniosłe i poważne. Takie zestawienie powoduje efekt śmieszności. Cel poematu heroikomicznego jest satyryczno-dydaktyczny lub żartobliwo-rozrywkowy, cechuje go również dygresyjność (patrz hasło: dygresja) tonu, liczne sentencje; występuje oktawa, czyli strofa ośmiowersowa o rozkładzie rymów: aba - babcc, gdzie ababab to sytuacja dramatyczna, natomiast cc to często sentencja ("złota myśl").
bajka
Wierszowana alegoryczna opowieść o zwierzętach lub ludziach, niekiedy o roślinach czy przedmiotach, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda ta wypowiadana jest bezpośrednio, zwykle jako pointa (morał) na końcu utworu, niekiedy już na początku, bądź też jest tylko sugerowana czytelnikowi; postacie działające wyposażone są w pewne cechy jednoznaczne i niezmienne (wilk-drapieżnik, lis-zdrajca). Bajkę charakteryzuje na ogół dyscyplina językowa i dążenie do łatwego nawiązania kontaktu z odbiorcą, co może się wyrażać potocznością języka i stylem gawędziarskim. Podział bajek: narracyjna (np. La Fontaine, Francja XVII w.), stanowiąca jakby zwięzłą nowelę o nieskomplikowanej akcji i z niewieloma postaciami oraz bajka epigramatyczna, przeważnie czterowersowa, rysująca pewną elementarną sytuację, a na jej tle paralelizm lub kontrast postaw. W okresie oświecenia bajka stała się jednym z głównych gatunków, służyła dydaktyce i moralizatorstwu.
satyra
Utwór literacki o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka wobec przedstawionych zjawisk, posługuje się więc ona często deformacją, groteską, wyostrzeniem atakowanych cech, a także dowcipem, ironią, kpiną i szyderstwem. W Polsce satyra rozwinęła się zwłaszcza w okresie oświecenia (I. Krasicki, A. Naruszewicz), przy czym stała się środkiem konkretnej krytyki społeczno-obyczajowej.
czasopiśmiennictwo
Ogromne znaczenie w rozwoju kultury polskiej miało założenie czasopism, przede wszystkim "Monitora", oraz otwarcie pierwszego w Polsce teatru publicznego. W 1765 roku pojawiają się pierwsze numery "Monitora", wydawanego i redagowanego przez Franciszka Bohomolca (1721-1784). Pismo, wzorowane na angielskim czasopiśmie "Spectator", ukazywało się dwa razy w tygodniu i rozwijało działalność społeczną, polityczną i oświatową. Do współpracowników "Monitora" należeli wybitni pisarze, jak I. Krasicki czy A. Naruszewicz. Na łamach czasopisma propagowano idee oświecenia, walczono z ciemnotą i zacofaniem, ośmieszano sarmatyzm szlachecki. Głównym przedmiotem krytyki stała się obyczajowość szlachecka, a przede wszystkim pijaństwo, marnotrawstwo, życie nad stan, okrucieństwo wobec poddanych, pogoń za cudzoziemszczyzną. Innym czasopismem, o charakterze typowo literackim, były "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne", które powstało w 1770 r. Przyczyniło się ono do kształtowania smaku literackiego, rozwijało zamiłowanie do książki i szerzyło znajomość twórczości najwybitniejszych pisarzy. W "Zabawach..." drukowali swoje utwory tacy poeci, jak: Krasicki, Naruszewicz, Kniaźnin, Zabłocki i Węgierski, a redaktorem pisma był najpierw Jan Albertandi (1731-1808), a później A. Naruszewicz (1733-1796). Do najbardziej popularnych czasopism ukazujących się codziennie należała "Gazeta Warszawska", a w okresie obrad Sejmu Czteroletniego "Gazeta Narodowa i Obca", poświęcona zagadnieniom politycznym. W oświeceniu upowszechniły się takie gatunki publicystyczne, jak felieton i esej.
esej
Esej (franc. "essai" - "próba") to wypowiedź o tematyce literackiej, publicystycznej lub filozoficznej, wyróżniająca się swobodnym, osobistym tonem oraz dbałością o formę. Od rozprawy (wypowiedzi naukowej lub filozoficznej, prezentującej wyczerpująco materiał dowodowy) esej różni się większą elastycznością formy, sięganiem po środki literackie (np. metaforę, obraz, luźną kompozycję, tok skojarzeniowy) oraz tym, że nie dąży do pełnej syntezy, lecz wyraża refleksje autora; stwarza iluzję szczerości. Esej jest szkicem filozoficznym, naukowym, publicystycznym, krytycznym, w którym konieczna jest dbałość o piękny i oryginalny sposób przekazu. W wywodzie myślowym, oprócz związków logicznych występują także nie skrępowane rygorami naukowymi skojarzenia. Występują także błyskotliwe aforyzmy, elementy liryczno-refleksyjne. Obok zwykłych zdań występują obrazy poetyckie.
felieton
Felieton (franc. "feuilleton" - "zeszycik, powieść w odcinku") to gatunek publicystyczny, podejmujący na ogół aktualną problematykę w sposób swobodny, impresyjny, posługujący się metaforą i skojarzeniem, niekiedy fikcją literacką. Felieton ma na celu budzenie zaciekawienia, nawiązanie bezpośredniego kontaktu z czytelnikiem. Atrakcyjna forma łączy się z lekkością tonu i często żartobliwym lub satyrycznym charakterem, aktualny temat jest traktowany w felietonie w sposób dygresyjny, zróżnicowany stylistycznie, subiektywny, a uogólnienia mają charakter raczej hipotetyczny. Felieton ma swobodny charakter, często zawiera literackie środki ekspresji. Dotyczy aktualnych wydarzeń, ale nie jest programowym komentarzem do nich. Swobodne rozważania, często o zabarwieniu satyrycznym. Mogą występować elementy fikcji literackiej - podporządkowane są doraźnym celom publicystycznym. Od eseju różni się mniejszymi rozmiarami i koniecznością aktualności tematyki. Zależnie od tematów wyróżnia się: felieton obyczajowy, literacki, itp.
dygresja
Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa "digressio" - "odstąpienie". Jest to odejście od głównego tematu narracji i rozwijanie przez pewien czas w jej obrębie jakichś tematów ubocznych, luźno związanych z podstawowym tematem lub nawet wcale nie związanych z nim. W literaturze europejskiej dygresję wykorzystywano w rozmaitych gatunkach literackich, najczęściej jednak w powieści dygresyjnej, np. "Kubuś Fatalista i jego pan" Diderota oraz w poemacie dygresyjnym, np. "Beniowski" J. Słowackiego.
Kuźnica Kołłątajowska
Grupa dwunastu publicystów współdziałających w formowaniu opinii publicznej dla poparcia zdecydowanych reform politycznych w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Twórcą tej grupy był H. Kołłątaj, którego mieszkanie przy ul. Czerniakowskiej było jej siedzibą. Do Kuźnicy należeli m.in.: F.S. Jezierski, F.K. Dmochowski, F. Zabłocki, J. Śniadecki.
panegiryk
Panegiryk to utwór literacki, zawierający przesadną pochwałę osoby, idei, instytucji lub przedmiotu. Elementy panegiryczne mogą występować w różnych gatunkach literackich (oda, elegia, przemówienie, list). Odczytywanie utworów panegirycznych było jednym z elementów obyczajowości szlacheckiej.
Teatr Narodowy
W 1765 roku powstał w Warszawie pierwszy teatr publiczny, stając się od razu narzędziem wychowania szerokich rzesz widzów teatralnych, przede wszystkim szlachty i mieszczan. Teatr przestał być instytucją zamkniętą, dostępną jedynie dla wybrańców, dla których dawał przedstawienia teatr królewski lub ten czy inny teatr magnacki. Służąc oświeceniowej zasadzie, by "uczyć - bawiąc", wykorzystuje się na scenie głównie komedie, które poprzez żart i humor ośmieszały groźne dla ogółu wady szlacheckie i uczyły zarazem krytycznie myśleć, oraz nakazywały widzieć wady ustroju. W początkowym okresie działalności teatru najczęściej wystawiano komedie Franciszka Bohomolca, które wykorzystywały wprawdzie pomysły Moliera i innych komediopisarzy francuskich, ale przystosowane do rzeczywistości polskiej skutecznie piętnowały nasze wady narodowe. Jego sztuka pt. "Małżeństwo z kalendarza" ośmiesza szlachcica, pana Staruszkiewicza, który jest człowiekiem zacofanym i przesądnym, a którego cała wiedza ogranicza się do informacji zawartych w starym kalendarzu. "Pan dobry" to komedia, w której Bohomolec piętnuje postępowanie szlachcica Hałaśnickiego za jego nieludzki stosunek do poddanych, a stawia za wzór pana Dobrotliwskiego, który ich traktuje niemal po ojcowsku, spiesząc z pomocą, gdy tego potrzebują. Wprowadzenie na scenę ludu i jego gwary było cenną wartością w ówczesnej literaturze dramatycznej. W dalszym rozwoju komedii okresu stanisławowskiego na uwagę zasługuje Franciszek Zabłocki (1752-1821). Przyswoił on polskiej literaturze utwory Moliera i Diderota, którym nadał rodzimy charakter. Znakomitą komedią, pełną wdzięku i prostoty, jest "Fircyk w zalotach", ofiarowany królowi Stanisławowi Augustowi. Utwór bawi i uczy zarazem. Bohaterem jest "modny kawaler", lekkomyślny "niebieski ptak", ale w gruncie rzeczy inteligentny i sympatyczny młodzieniec. Jego służący, Świstak, tak go charakteryzuje: "Natura dobra w nim i szczera Zacina prawda, panicz trochę na szulera Kocha młode kobietki, lubi winko stare". Prostą intrygę komedii stanowi gra miłosna między młodą wdową Podstoliną, która chociaż zainteresowana przystojnym fircykiem, udaje obojętność, a tytułowym bohaterem, który, przepuściwszy wszystkie pieniądze, widzi w bogatej wdówce nowe źródło dochodów. Stopniowo jednak stosunek do pięknej Podstoliny zmienia charakter i w sercu triumfatora w niezliczonych podbojach miłosnych rodzi się po raz pierwszy prawdziwe uczucie. Postać fircyka reprezentuje typ salonowego paniczyka, jakich mnóstwo przewijało się przez ówczesne salony szlacheckie i odczytać go można jako ofiarę panującej mody i lekkości obyczajów, które spowodowały, że społeczeństwo chętniej przyjmowało beztroskę, elegancję i zalety towarzyskie niż powagę, rozsądek i umiar. Stąd też zakończenie komedii, nie pozbawione gorzkiej ironii: "Dobrze być filozofem, ale w gabinecie! Bądź wietrznikiem, na wielkim kto chce znaczyć świecie!" Zacofanie szlachty zaatakował Zabłocki w "Sarmatyzmie". Akcja ogranicza się w zasadzie do sporu między dwiema rodzinami szlacheckimi - Góronosów i Żegotów, typowymi przedstawicielami sarmatyzmu. W postaciach swych bohaterów skupił autor wszystkie ujemne cechy szlacheckie, a więc niczym nieuzasadnioną pychę rodową, pieniactwo i awanturnictwo, ciemnotę i konserwatyzm poglądów, przede wszystkim oburzający stosunek do chłopów. Zabicie chłopa, w pojęciu szlachcica, nie jest przestępstwem, a kara chłosty - to konieczność, by utrzymać poddanych w posłuszeństwie. Jeden z nich mówi z goryczą: "A zawsze sto batogów, co słowo, to chamie. Wszyscyśmy sobie równi po ojcu Adamie". Julian Ursyn Niemcewicz był wychowankiem Korpusu Kadetów, zwiedził wiele krajów Europy, w czasie Sejmu Czteroletniego należał do czynnych działaczy stronnictwa patriotycznego, współredagował "Gazetę Narodową i Obcą", brał udział w powstaniu kościuszkowskim, angażował się w życie polityczne i literackie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego. Największą sławę przyniosła mu komedia "Powrót posła", którą Teatr Narodowy wystawił parę miesięcy przed ogłoszeniem Konstytucji 3 maja (dokładnie 15 I 1791 roku). Pośpiech w wystawieniu utworu nie był przypadkowy. Zawierał on ważką treść polityczną, ściśle związaną z reformatorskimi pracami stronnictwa patriotycznego. Konfrontując program reform z poglądami konserwatystów, ośmieszając ich ciemnotę i brak rozeznania w problemach kraju i społeczeństwa, utwór stał się agitacją na rzecz patriotyzmu i konieczności zmian w Rzeczypospolitej. Dlatego też "Powrót posła" uznano za pierwszą polską komedię polityczną. Podobnie jak Niemcewicz włączył się swą komedią w bieg wydarzeń związanych z obradami Sejmu Wielkiego, tak i Wojciech Bogusławski swą działalnością literacką pragnął zwrócić uwagę na ważkie problemy społeczne, poprzedzające powstanie kościuszkowskie. Był nie tylko dyrektorem Teatru Narodowego (od 1783 do 1814 roku), ale także aktorem, reżyserem i autorem dramatycznym. Najsławniejszym dziełem Bogusławskiego jest komedioopera pt. "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale". Wystawiona w przeddzień wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, stała się pobudką do walki o wyzwolenie narodowe i społeczne. Istotne jest to, że głównym bohaterem jest lud, że mówi swoim językiem, gwarą wiejską, i że pokazuje swą tężyznę i energię, która może go pchnąć do buntu przeciwko niedoli, którą zgotowali mu panowie.
chocolate-brown