Wstęp
Rozdział pierwszy
1 Ubezpieczenia społeczne – zarys ogólny ...................................................................
2 System ubezpieczenia społecznego rolników w Polsce – rys historyczny i regulacje prawne
3 Gospodarka finansowa KRUS
4 Struktura organizacyjna KRUS ..............................................................................
Rozdział drugi
1. Zasady objęcia ubezpieczeniem społecznym rolników ..........................................
2 Świadczenia przyznawane z funduszu wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego 3 Świadczenia przyznawane z funduszu emerytalno – rentowego
4. Renta strukturalna
Rozdział trzeci – ubezpieczenia zdrowotne
Rozdział czwarty – Polska a Unia Europejska
1.1 Ubezpieczenia społeczne – zarys ogólny
Współczesny system ubezpieczeń społecznych powstał wskutek długotrwałej ewolucji. Jego celem jest zapewnienie osobom ubezpieczonym środków do życia w przypadku czasowej lub trwałej zdolności do pracy. Początkowo (XIX w) obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym, zapewniającym pracownikom minimalne środki utrzymania, objęto jedynie niektóre zdarzenia losowe, pozbawiające pracownika możliwości zarobkowania.
Jako pierwszy system ubezpieczeń społecznych został wprowadzony przez Ottona von Bismarcka w Niemczech w 1883 r. Następnie w latach 1908 – 1911 obowiązkowe ubezpieczenia społeczne wprowadzono w Anglii, we Francji w roku 1910 oraz w Rosji w roku 1912. Zakres tych ubezpieczeń zależał głównie od znaczenia walk strajkowych i obejmował przede wszystkim ubezpieczenia na starość, ubezpieczenia chorobowe, ubezpieczenia inwalidzkie i macierzyńskie oraz przepisy na wypadek bezrobocia. W Polsce międzywojennej (1918 – 1939) przepisy ubezpieczeniowe były znacznie zróżnicowane – co było konsekwencją uprzednich podziałów dzielnicowych – i obejmowały różne grupy pracowników, ze szczególnym uwzględnieniem pracowników umysłowych i państwowych. Wszystkie składki ubezpieczeniowe, z wyjątkiem ubezpieczenia wypadkowego, obciążały zarówno pracowników, jak i pracodawców.
Po II wojnie światowej (1939-1945) świadczenia ubezpieczeniowe w Polsce objęły ogół pracowników, przy czym dokonano ujednolicenia zasad ubezpieczenia – w szczególności zniesiono różnice pomiędzy pracownikami fizycznymi a umysłowymi. Wprowadzono również nowe rodzaje świadczeń ubezpieczeniowych, takie jak zasiłki rodzinne, zasiłki wychowawcze i świadczenia rehabilitacyjne. Ujednolicono ponadto świadczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Składkami ubezpieczeniowymi obciążono wyłącznie pracodawców, a do przyznania świadczenia wystarczył fakt pozostawania w ciągu określonego czasu w stosunku pracy.
Początek ubezpieczeniu społecznemu w Polsce dała zorganizowana, wspólna sąsiedzka walka z żywiołami sił przyrody, a przede wszystkim pożarem i powodzią. W Polsce już na przełomie XV i XVI wieku powstały pierwsze związki rolnicze 1.
_____________________
W okresie międzywojennym wprowadzono obowiązkowe ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, upraw od gradobicia i zwierząt od padnięcia (na podstawie uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 23 czerwca 1921 r. ), a o jego wprowadzeniu decydowały uchwały powiatowych lub wojewódzkich sejmików. Ubezpieczenia te zwane fakultatywnymi były realizowane przez Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych2. W roku 1927 na mocy rozporządzenia prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ubezpieczenie budynków stało się ubezpieczeniem obowiązkowym. Taki system ubezpieczeń fakultatywnych w rolnictwie utrzymywał się do 1947 r., czyli do momentu rozpoczęci budowy w Polsce powojennej systemu ubezpieczeń państwowych.
W latach 1947-1952 miał miejsce dynamiczny rozwój ubezpieczeń rolnych. Obowiązkowe ubezpieczenie budynków od ognia zostało rozszerzone na ubezpieczenie mienia ruchomego (inwentarza żywego i martwego, ruchomości domowych i zapasów). Wprowadzono także powszechne ubezpieczenie od gradobicia podstawowych upraw zbóż. Obowiązek ubezpieczenia mienia, jak i upraw w gospodarstwach rolnych, był egzekwowany na mocy uchwały rady wojewódzkiej (uprawy) i powiatowej (mienie).
Od 1 stycznia 1952 r. ubezpieczenie budynków, a od 15 lipca tego samego roku ubezpieczenie mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych, które obejmowało dotychczas szkody ogniowe, uderzenie pioruna i wybuch, zostały rozszerzone na szkody huraganowe, powodziowe i niektóre zdarzenia losowe. Ponadto PZUW rozpoczął wprowadzanie powszechnych ubezpieczeń zwierząt gospodarczych od padnięcia i dobicia z konieczności. Ustawa z dnia 28 marca 1952 r. o ubezpieczeniach państwowych3 dokonała przekształcenia PZUW na Państwowy Zakład Ubezpieczeń, posiadający osobowość prawną i działający według rozrachunku gospodarczego. Także przepisy tej ustawy znacznie rozszerzyły zakres powszechnych ubezpieczeń budynków i mienia ruchomego w gospodarstwach rolnych.
Z kolei nowa ustawa z 1958 r. wprowadziła formę fakultatywną zamiast powszechnego ubezpieczenia inwentarza żywego.
Pierwszym przełomem w zmonopolizowanym polskim rynku ubezpieczeniowym stała się ustawa z dnia 20 września 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych 4.
Kolejnym okresem transformacji na rynku ubezpieczeniowym była ustawa z dnia 28 lipca 1990r. o działalności ubezpieczeniowej5, która wprowadziła zasadnicze zmiany w dotychczasowym funkcjonowaniu polskich ubezpieczeń gospodarczych. Ustawa ta zamknęła jednocześnie ponad czterdziestoletni okres funkcjonowania w Polsce ubezpieczeń typu socjalistycznego.
Jednakże ubezpieczenie społeczne rolników to zagadnienie o nieco innej koniunkturze aniżeli powszechne ubezpieczenia społeczne i dlatego zostaną poświęcone tej kwestii następne odrębne rozdziały niniejszej pracy.
1.2 System rolniczego ubezpieczenia społecznego w Polsce rys historyczny
i regulacje prawne
Robotnicy, którzy byli zatrudnieni w państwowych gospodarstwach rolnych, zostali objęci już w pierwszych latach po wojnie ubezpieczeniem pracowniczym, najpierw wypadkowym (1946 r. ), następnie stopniowo: chorobowym (1947/48), rodzinnym (1950 r. ) i wreszcie emerytalnym (1953 r.). Dla członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych utworzony został odrębny system, obejmujący najpierw wyłącznie świadczenia emerytalne (1962), a następnie pełny zakres świadczeń przysługujących pracownikom (1971). Znaczna liczba właścicieli gospodarstw rolnych była objęta ubezpieczeniem pracowniczym z tytułu równoległego zatrudnienia w charakterze robotników poza rolnictwem.
Przyjmuje się, że ponad połowa ludności rolniczej była na początku lat siedemdziesiątych objęta z różnych tytułów w pewnym zakresie ubezpieczeniem społecznym, natomiast pozostała część w ogóle nie korzystała z ochrony ubezpieczeniowej, a co więcej nie przysługiwała im z tytułu prowadzenia własnego gospodarstwa rolnego. Właściciele gospodarstw rolnych byli zatem pozbawieni zabezpieczenia na starość i na wypadek inwalidztwa. Nadmienić należy, że dobrowolne ubezpieczenia na życie i opieka społeczna miały z jednej strony bardzo ograniczony zakres, a z drugiej były zbyt kosztowne w związku z tym polskich rolników nie było stać na opłacanie składek ubezpieczeniowych . Sytuacja ta zmuszała rolników do wydłużania swej aktywności pomimo postępującej niezdolności do pracy i upadku sił. Blisko jedna trzecia ogólnej liczby rolników w połowie lat siedemdziesiątych należała do osób będących w wieku emerytalnym lub bliskim w tej granicy wieku. Sytuacja ta wpływała niekorzystnie na stan gospodarowania, co przyczyniało się do hamowania intensyfikacji produkcji rolnej oraz w wielu przypadkach do zaniedbywania i upadku gospodarstw rolnych. Wymuszona eksploatacja sił starszej generacji stała się przeszkodą naturalnej rotacji pokoleń; następcy prawni (młodzi rolnicy) byli zniechęceni istniejącym stanem na wsi i nie wiązali przyszłości z pracą w gospodarstwie rolnym.
Sytuacja ta zmusiła państwo do poszukiwania środków, które, zapewniając warunki egzystencji starym i niezdolnym do pracy rolnikom, skłaniałaby ich jednocześnie do oddawania gospodarstw w inne ręce. Powołano w tym celu instytucję przekazywania gospodarstw rolnych państwu w zamian za rentę. Pierwszym aktem prawnym dającym rolnikom indywidualnym prawo do renty była ustawa z dnia 29 czerwca 1962 r. Ustawa ta miała charakter zaopatrzeniowy. Nie cieszyła się zbyt dużym powodzeniem w środowisku rolników z uwagi na przede wszystkim zbyt niskie świadczenia rentowe uzyskiwane z tytułu przekazania gospodarstwa.
Modyfikacją tej regulacji prawnej była ustawa z dnia 24 stycznia 1968 r., która między innymi określała wyższe świadczenia rentowe aniżeli poprzednia ustawa, ale tylko w przypadku wspólnego prowadzenia gospodarstwa rolnego przez obojga małżonków a także zaostrzyła kryteria przekazywania gospodarstw rolnych. Również i ta ustawa nie stała się środkiem pozwalającym na kompleksowe rozwiązanie problemów podupadłych gospodarstw lub gospodarstw nie posiadających następców.
Kolejnym rozwiązaniem prawnym w kierunku rozwiązania problemu społecznego związanego z zaopatrzeniem emerytalnym rolników bała ustawa z dnia 29 maja 1974 r. (Dz. U. Nr 21, poz. 118). Ustawa ta ustaliła zasadę, że państwo ma obowiązek przejęcia gospodarstwa o powierzchni co najmniej 2 hektarów w zamian za rentę. W ten sposób renta stała się prawem podmiotowym rolnika. Instytucja przekazywania gospodarstw rolnych państwu w zamian za rentę, stała się w ten sposób zalążkiem ubezpieczenia emerytalnego rolników. Nie było to jednak właściwe ubezpieczenie, gdyż z instytucji tej korzystali jedynie rolnicy bez następców; kolejnym mankamentem był fakt, iż w dalszym ciągu pomijane były inne świadczenia na rzecz rolników i ich rodzin.
Kolejne rozwiązania przyniosła ustawa z 27 października 1977 r. o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach na rzecz rolników i ich rodzin ( Dz. U. Nr 32, poz. 140), która traktowała jako jednostki objęte ubezpieczeniem gospodarstwa rolne, przyjmując, że emerytura i renta inwalidzka przysługują łącznie obu małżonkom prowadzącym to gospodarstwo, choćby tylko jeden z nich osiągnął wiek emerytalny lub nabył prawa do renty. Ustawa ta miała realizować trzy podstawowe cele:
- socjalny – poprzez zapewnienie emerytur i rent inwalidzkich rolnikom, którzy przekazali gospodarstwa rolne następcy lub państwu, a także niektórych świadczeń na rzecz czynnych rolników;
- produkcyjny – poprzez uzależnienie prawa doświadczeń emerytalnych oraz ich wysokości od wartości wyprodukowanych i sprzedawanych państwu produktów rolnych
- strukturalny – poprzez koncentrację ziemi i przeciwdziałanie dalszemu rozdrabnianiu gospodarstw indywidualnych oraz racjonalne kształtowane struktury demograficznej wsi.
Ustawa ta umożliwiała rozwiązanie najtrudniejszych problemów socjalnych ludności wiejskiej; potwierdzono bowiem prawo do opieki lekarskiej przyznanej rolnikom i ich rodzinom, uregulowano na nowych zasadach renty i emerytury za gospodarstwa przekazywane państwu oraz następcom, przyznano prawa do świadczeń pieniężnych (zasiłków chorobowych, jednorazowych odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy w gospodarstwach rolnych). Ponadto w/w ustawa przewidywała dwa źródła gromadzenia środków na wypłatę świadczeń dla rolników, mianowicie:
a) dotacje z budżetu państwa, które wg przyjętych założeń powinny zapewniać 2/3 ogółu wydatków
b) składki ubezpieczeniowe wpłacane przez rolników na fundusz emerytalny rolników, które powinny zapewnić 1/3 ogółu wydatków.
Następną regulacją prawną była wydana w miejsce poprzednio omówionej ustawa z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i ich rodzin (Dz. U nr 40, poz. 268), która z kolei odeszła od w/w konstrukcji na rzecz ubezpieczenia poszczególnych osób czynnych w gospodarstwie rolnym, przyznając odrębne świadczenia rolnikom prowadzącym gospodarstwo, ich współmałżonkom, a także domownikom. Ponadto , na mocy ustawy z 1982 r. rozszerzony został krąg osób uprawnionych do renty rodzinnej. Znacznemu rozszerzeniu uległ również zakres podmiotowy, który objął poza osobami prowadzącymi samodzielnie, albo jako współwłaściciel czy współposiadacz, gospodarstwo rolne o powierzchni co najmniej 0,50 ha, także ich małżonków i domowników, a więc w praktyce wszystkie osoby, dla których praca na roli stanowiła główne źródło utrzymania. Zakresem ubezpieczenia zostały objęte także jednostki o produkcji specjalistycznej na obszarze poniżej 0,50 ha, które miało przynosić, mimo małej powierzchni, stosunkowo wysokie dochody. Ustawa z 1982 r. dokonała rozgraniczenia zakresu ubezpieczenia rolników od innych systemów ubezpieczeniowych stwierdzając, że ubezpieczenie to nie obejmuje członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych. Sprawę komplikował przy tym fakt, że wszystkie systemy ubezpieczeń społecznych miały charakter obowiązkowy i nie przewidywały wyłączeń z tytułu równoległego wykonywania innej działalności gospodarczej. Zatem należało się liczyć z podwójnym ubezpieczeniem niektórych osób należących do kategorii „dwuzawodowców” i z wynikającym stąd zbiegiem do niektórych świadczeń. W takich sytuacjach zainteresowani mieli prawo do korzystniejszego z tych świadczeń w całości, a do drugiego w połowie.
Kolejne zmiany do ustawy wprowadzone od 1 stycznia 1989 r. – ustawa z dnia 24 lutego 1989 r. (Dz. U. Nr 10, poz. 53) o niektórych warunkach funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników indywidualnych i członków ich rodzin zapoczątkowały proces załamania się finansowania systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Ustawa ta, której projekt powstał w Urzędzie do spraw Warunków Socjalnych Wsi, wprowadziła konieczne, przejściowe rozwiązania na rok 1990, zapewniające płynne przejście z dotychczasowego systemu ubezpieczenia społecznego rolników do nowego. Prace nad obecnie obowiązującą ustawą podjęto niezwłocznie po uchwaleniu powyższej ustawy przez międzyresortowy zespół działający przy Urzędzie do spraw Warunków Socjalnych Wsi. Na poszczególnych etapach prac zespołu proponowane rozwiązania były szeroko konsultowane ze wszystkimi związkami zawodowymi rolników. Jednym z założeń ustawy było podniesioie dolnej granicy obszarowa gospodarstwa rolnego z 05 ha do 1,0 ha użytków rolnych, powodującej obowiązek ubezpieczenia, oraz wyłączenie z ubezpieczenia ludności dwuzawodowej. Efektem działania zespołu był projekt ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, który w październiku 1990 roku – po przejęciu przez Radę Ministrów – został skierowany do Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej. Sejm RP uchwalił tę ustawę 20.12.1990 r. po jednogłośnym przyjęciu jej w dniu 10.01.1991 r. przez Senat i podpisaniu przez Prezydenta RP w dniu 18.01.1991 r., zastała ogłoszona w Dzienniku Ustaw NR 7 z dnia 26.01.1991 r. pod pozycją 24 z mocą obowiązującą od dnia 01.01.1991
Obecnie w polskim systemie ubezpieczeń rolniczych obowiązuje ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. (Dz. U. Nr 7 z 1998 r., poz. 25) o ubezpieczeniu społecznym rolników i ich rodzin, która weszła w życie w dniu 1 stycznia 1991 r. Ustawa ta stanowiła przełom w rozwoju ubezpieczenia społecznego rolników, wprowadzając nowoczesne rozwiązania zbliżone do systemów, jakie obowiązują w niektórych krajach europejskich. Ustawa uelastyczniła zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu oraz rozszerzyła krąg podmiotów objętych ubezpieczeniem, wprowadzając obok ubezpieczenia z mocy ustawy możliwość ubezpieczenia dobrowolnego oraz dopuszczając w ubezpieczeniu wypadkowym, chorobowym i macierzyńskim możliwość modyfikacji zakresu tego ubezpieczenia.
Według poprzednich ustaw składka na ubezpieczenia społeczne składała się z dwóch elementów: składki osobowej równej dla wszystkich oraz składki uzależnionej od wielkości gospodarstwa a konkretnie od liczby hektarów przeliczeniowych. Taka konstrukcja systemu powodowała, że rolnicy posiadający duże gospodarstwa opłacali składkę znacznie wyższą od rolników posiadających małe gospodarstwa. Natomiast wymiar świadczeń emerytalnych nie był powiązany z wysokością opłacanych składek. Z tej też przyczyny jak również z uwagi na powiązania z liczbą hektarów przeliczeniowych składka ubezpieczeniowa porównywana była do drugiego podatku gruntowego, powyższa zasada naliczania składek była często krytykowana przez samych rolników. Obecna ustawa przyjęła model składki osobowej powiązanej z wysokością emerytury podstawowej w ubezpieczeniu emerytalno – rentowym i uwzględniającej element samofinansowania w ubezpieczeniu wypadkowym, chorobowym i macierzyńskim. Nowatorską cechą rozwiązań tej ustawy było rozdzielenie ubezpieczenia wypadkowego, chorobowego i macierzyńskiego od ubezpieczenia emrytalno – rentowego, odrębne zasady ich finansowania oraz odrębność składek.
3. Gospodarka Finansowa KRUS
Podstawę gospodarki finansowej ubezpieczenia społecznego rolników i działalności Kasy stanowią:
v Fundusz Emerytalno – Rentowy
v Fundusz Prewencji i Rehabilitacji
v Fundusz Administracyjny
v Fundusz Rezerwowy
v Fundusz Składkowy (posiada jako jedyny odrębną osobowość prawną i jest samodzielny finansowo tj. samofinansujący się, Prezes Kasy pełni funkcję zarządu funduszu).
Fundusz Emerytalno - Rentowy tworzy się:
Þ ze składek na ubezpieczenie emerytalno - rentowe, płaconych przez ubezpieczonych rolników
Þ z dotacji z budżetu państwa - dotacja z budżetu państwa stanowi ok. 94% przychodów tego Funduszu i obejmuje:
§ dotację uzupełniającą wynikającą ustawowo z zapisanej gwarancji państwa na wypłatę świadczeń finansowanych z Funduszu Emerytalno - Rentowego. Dotacja uzupełniającą stanowi 80% łącznych przychodów Funduszu Emerytalno - Rentowego.
§ dotację celową na wypłatę świadczeń, które zgodnie z obowiązującymi przepisami są finansowane z budżetu państwa. W ramach dotacji celowej finansowane są :dodatki dla byłych żołnierzy - górników, świadczenia dla osób deportowanych do pracy przymusowej przez III Rzeszę i ZSRR oraz świadczenia dla kombatantów,
§ dotację celową na pokrycie składek na ubezpieczenie zdrowotne rolników.
Należy podkreślić, że część dotacji wraca do budżetu państwa w postaci podatku dochodowego od wypłaconych świadczeń emerytalno - rentowych. Podatek dochodowy stanowi ok. 4,5% wydatków na te świadczenia. Oraz z refundacji ze środków Funduszu Ubezpieczeń Społecznych na pokrycie świadczeń emerytalno - rentowych przysługujących dla około 300 tys. rolników z pracowniczego systemu ubezpieczeń społecznych tzw. świadczenia zbiegowe.
Fundusz emerytalno – rentowy jest przeznaczony na finansowanie:
· emerytur rolniczych, rent inwalidzkich rolniczych, rent rodzinnych rolniczych
· dodatków przysługujących do emerytur i rent (wyodrębnione dodatki: rodzinny, pielęgnacyjny, dla sierot zupełnych, z tytułu tajnego nauczania, z tytułu pracy przymusowej po 01.09.1939 r.)
· świadczeń wypłacanych kombatantom (renty kombatanckie, dodatki kombatanckie, ryczałty energetyczne)
· zasiłków pogrzebowych
· składek na ubezpieczenie zdrowotne
Fundusz Prewencji i Rehabilitacji jest przeznaczony do prowadzenia działalności na rzecz zapobiegania wypadkom przy pracy rolniczej i rolniczym chorobom zawodowym, pomoc ubezpieczonym w korzystaniu różnych form rehabilitacji zdrowotnej i zawodowej. Fundusz ten stworzono głównie z dotacji budżetowej oraz odpisu od Funduszu Składkowego w wysokości 1 % planowanych wydatków tego funduszu
Fundusz Administracyjny służy do finansowania obsługi ubezpieczenia (z wyjątkiem kosztów pokrywanych ze środków Funduszu Prewencji i Rehabilitacji oraz środków Funduszu Składkowego). W myśl ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników i ich rodzin Fundusz Administracyjny winien być utworzony
Þ z odpisów Funduszu Składkowego w wysokości do 4,5 % planowanych wydatków Funduszu Składkowego
Þ z odpisów od Funduszu Emerytalno – Rentowego w wysokości do 3,5 % planowanych wydatków Funduszu Emerytalno – Rentowego.
W razie powstania niedoboru Funduszu Administracyjnego, jeżeli nie możebyć pokryty ze środków Funduszu Rezerwowego, niedobór ten pokrywa się ze środków Funduszu Składkowego.
Fundusz Rezerwowy jest przeznaczony na pokrywanie niedoboru środków Funduszu Administracyjnego lub Funduszu Prewencji i Rehabilitacji i powstaje z nadwyżek tych funduszy pomniejszonych o 1/12 wydatków tych funduszy przewidzianych na następny rok. Środki funduszu mogą być lokowane na rachunkach bankowych z terminowym oprocentowaniem lub w papierach wartościowych emitowanych lub gwarantowanych przez państwo.
Fundusz Składkowy jest nowym elementem systemu ubezpieczeń społecznych rolników. Przeznaczony jest na:
§ ...
deska18