Trzy anarchizmy cz. 2.pdf

Anarchizm metodologiczny

Jak można łatwo się domyślić, nazwa „anarchizm metodologiczny” lub też „anarchizm

epistemologiczny” określać będzie pewne podejście do zagadnień epistemologicznych, a więc

dotyczących poznania. Zamienność terminów „epistemologiczny” i „metodologiczny” wynika w

tym kontekście stąd, że metodologię uznać można za część teorii poznania, choć w przypadku

omawianego filozofa, tj. wspomnianego powyżej Paula Feyerabenda, pojęcia te będą wręcz

synonimiczne. Zanim jednak przejdę do dokładniejszego opisu jego stanowiska, trzeba zarysować

tło historyczne i socjologiczne, w jakim doszło do powstania koncepcji anarchizmu

metodologiczny.

Lata poprzedzające wydanie podstawowej dla anarchizmu metodologicznego książki pt.

Przeciw metodzie stanowią okres dominacji w metodologii krytycznego racjonalizmu Poppera (inną

nazwą na określenia poglądów Poppera w sprawach metodologicznych jest falsyfikacjonizm).

Popper proponował zespół reguł postępowania, które determinowałyby to, które hipotezy badawcze

są prawdziwe; innymi słowy, reguły te dotyczyć miały „sprawdzania, akceptowania i odrzucania

twierdzeń” (K. Jodkowski, Od krytycznego racjonalizmu do anarchizmu epistemologicznego ).

Ujmując tę kwestię bardziej szczegółowo, Popper twierdził, że nie należy dążyć do potwierdzenia

teorii (do jej weryfikacji), lecz do jej zaprzeczenia (falsyfikacji). Podejście to uwarunkowane było

tym, że żadne działanie nie może doprowadzić do bezsprzecznego udowodnienia teorii, musimy

zatem ograniczyć swoje ambicje i poprzestać na próbach obalenia danych teorii. Sprowadza się ono

jednak nie tylko do dążności do empirycznego wykazania fałszu teorii, lecz także do

automatycznego odrzucenia koncepcji niefalsyfikowalnych, tzn. takich, których nie można

sfalsyfikować. Reguły krytycznego racjonalizmu miały prowadzić do wzrostu wiedzy;

jednocześnie, ich znaczenie było takie, że były one według Poppera warunkiem koniecznym

postępu, co oznacza, że uczony, który nie przestrzega owych reguł, nie przyczynia się do

zwiększania naszej wiedzy o świecie. Jako takie reguły te mówią więc o tym, jak naukowiec

powinien postępować, jeśli skutkiem jego działania ma być postęp naukowy.

Krytyczny racjonalizm, choć przeważał przez pół wieku, a również obecnie stanowi dość

popularną koncepcję, nie spotkał się z jednoznacznie ciepłym przyjęciem. Nie ma tutaj, jednakże,

miejsca na jego krytykę. Wystarczy jedynie zaznaczyć, że niezwykle wpływowa okazała się

alternatywna wobec falsyfikacjonizmu szkoła, którą określić możemy mianem radykalnej filozofii

nauki. Jej zdecydowanie najbardziej znanym przedstawicielem jest Thomas Kuhn, którego książka

pt. Struktura rewolucji naukowych zapoczątkowała całkowicie nowy nurt w tej dziedzinie filozofii.

Mniej sławnymi, choć z pewnością nie mniej ważnymi myślicielami z tej szkoły byli Norwood

Hanson, Stephen Toulmin oraz Paul Feyerabend (Feyerabend początkowo uważał się za zwolennika

Poppera w filozofii nauki, choć później się tego wypierał), którego podejście on sam określał

mianem anarchizmu metodologicznego.

W odróżnieniu od stanowiska Poppera, teorię Feyerabenda można podzielić na dwa

aspekty: opisowy i normatywny. Dla celów klarowności nie będę jednak ich wydzielać, gdyż u

Feyerabenda rozróżnienie to traci rację bytu. Feyerabend uważa bowiem, że nie ma metodologii

uniwersalnej w tym sensie, że każda metodologia posiada pewne, właściwe jej ograniczenia oraz że

nie ma takiej metodologii, która nie zostałaby naruszona, co więcej, której naruszenie nie byłoby

dla nauki zjawiskiem pozytywnym (na poparcie tej tezy przedstawia wiele przykładów

historycznych, po które odsyłam co bardziej zainteresowanych czytelników bezpośrednio do

książki); „naruszona”, tzn. której sam myśliciel lub naukowiec ją postulujący, by nie złamał w

trakcie przedstawiania dowodu naukowego.

Wynika to stąd, że, jak twierdzi, „świat, który chcemy zbadać, jest bytem w przeważającej

mierze nieznanym. Musimy zatem pozostawić sobie możliwość wyboru i nie wolno nam z góry

narzucać sobie ograniczeń” ( Przeciw metodzie , s. 20). Dalej pyta: „czy istnieje gwarancja, że

[określone nakazy epistemologiczne] są najlepszymi sposobami odkrywania (…) głęboko

skrywanych tajemnic natury?” (tamże). Obserwacje te prowadzą go do wniosku, że jedyną zasadą, a

raczej meta-zasadą, rządzącą nauką jest „ anything goes ” (co chyba najlepiej przetłumaczyć jako

„wszystko ujdzie”, choć dość popularnym przekładem jest także „nic świętego”) oraz że nauka jest

przedsięwzięciem ze swej natury anarchistycznym.

„Wszystko ujdzie” oznacza zasadniczo, że wobec każdej reguły możemy wysunąć regułę

przeciwną. „Na przykład, istnieją okoliczności, w których celowe jest wprowadzenie, opracowanie i

obrona hipotez ad hoc , które są sprzeczne z dobrze uzasadnionymi i powszechnie akceptowanymi

wynikami doświadczalnymi lub hipotez uboższych w treść niż istniejąca, empirycznie adekwatna

koncepcja alternatywna albo hipotez wewnętrznie niespójnych i tak dalej” (tamże, s. 23). Podejście

takie możemy nazwać kontrindukcjonizmem, który sprowadza się w gruncie rzeczy do

przeciwstawienia się wszelkim regułom przyjmowanym przez empirystów. Sama nazwa

„kontrindukcjonizm” jest oczywistym zaprzeczeniem indukcjonizmu, czyli poglądu, zgodnie z

którym o przewadze jednej teorii nad drugą ma świadczyć jej zgodność z doświadczeniem.

Kontrindukcjonizm jawi się więc jako swego rodzaju worek bez dna, w który wrzucić można

wszelkie metody, które kontestują (świadomie lub nie) przyjęte powszechnie stanowisko

metodologiczne. Nie można, jednakże, utożsamiać kontrindukcjonizmu z samym anarchizmem

epistemologicznym. Kontrindukcjonizm jest, jakby nie było, pewną metodą, a zatem zgodnie z

postulatami anarchizmu metodologicznego również on nie może stać się „święty”.

Za Feyerabendem wydzielę dwa szczegółowe przypadki kontrindukcjonizmu: 1)

przyjmowanie hipotez niezgodnych z przyjętą teorią oraz 2) przyjmowanie hipotez niezgodnych z

ogólnie akceptowanymi faktami. W przypadku 1), wbrew obowiązującej zasadzie mówiącej, że

reguły alternatywne stosuje się tylko wtedy, gdy pierwotne podejście stało się passé , proponuje

metodologię pluralistyczną, a więc uwzględnienie tak wielu różnych poglądów, jak to tylko

możliwe, porównywanie jednych koncepcji z drugimi tak, żeby rzucić najwięcej światła na

poruszane zagadnienie. „Tak pojęta wiedza nie stanowi szeregu wewnętrznie zgodnych teorii

zmierzających do idealnego opisu; nie jest także stopniowym zbliżaniem się do prawdy. Jest ona

raczej wciąż powiększającym się zasobem wzajemnie niezgodnych (…) koncepcji alternatywnych”

(tamże, s. 29). Jeśli zaś chodzi o przypadek 2), Feyerabend zauważa z jednej strony, że nie ma takiej

teorii, która byłaby zgodna ze wszystkimi faktami z danej dziedziny, oraz z drugiej, że obserwacja

zawiera założenia teoretyczne lub je presuponuje.

Oznacza to, że fakty są same w sobie „uteoretyzowane”, że są nieodłączne od analizowanej

teorii. Nie możemy mówić o faktach bez teorii, która te fakty „postrzega”. Sprawia to, że „nie

tylko opis każdego pojedynczego faktu zależy od jakiejś teorii (…), ale istnieją także fakty, do

których nie można dotrzeć bez pomocy koncepcji alternatywnej w stosunku do sprawdzanej teorii”

(tamże, s. 35). Koncepcji alternatywnych nie możemy odrzucać wyłącznie z tego powodu, że nie

pasują do faktów. Trzeba bowiem pamiętać, że owe „fakty” są ustrukturowane w teorii, a więc

stanowią jednocześnie jej część, jak i rezultat. Innymi słowy, inna teoria może wyprodukować

zupełnie inne fakty. Całkowitym pomieszaniem w świetle powyższego byłoby, gdybyśmy

próbowali dostosować nowe hipotezy naukowe do faktów wynikających ze starej teorii.

W tym punkcie narzuca się wręcz porównanie do opracowanej przez Thomasa Kuhna

podziału na naukę normalną i naukę rewolucyjną. Gwoli przypomnienia, Kuhn stał na stanowisku,

że w momencie rewolucji naukowej zmianie ulega przyjmowany paradygmat, jak Kuhn określa

zbiór założeń, pojęć i teorii, które są przyjmowane jako obowiązujące w nauce. Co więcej, do

rewolucji dochodzi rzadko, więc w historii nauki przeważać ma okres nauki normalnej. Jakkolwiek

Feyerabend proponuje pokrewne podejście, różni się ono w kluczowym punkcie: według niego

odejście od dominującej w nauce koncepcji czy też zerwanie z paradygmatem są działaniami, z

którymi możemy spotkać się na każdym kroku. Kontrindukcjonizm jest dla nauki kluczowy w tym

sensie, że stanowi jej konieczną cechę oraz że bez niego nauka nie mogłaby istnieć.

Konieczną implikacją przyjęcia kontrindukcjonizmu jest różnorodność opinii i wielość

poglądów. Jest to nie tylko zjawisko w nauce naturalne, jako że nigdy nie ma wśród naukowców

całkowitej zgodności co do teorii i faktów, lecz przede wszystkim pożądane: bez niego nie byłby

możliwy jakikolwiek postęp. Jak bowiem twierdzi Feyerabend: „jednomyślność opinii może być

odpowiednia dla Kościoła, dla przestraszonych lub chciwych ofiar jakiegoś (…) mitu, dla słabych i

usłużnych zwolenników jakiegoś tyrana. Różnorodność opinii jest niezbędna dla wiedzy

obiektywnej” (tamże, s. 39).

Różnorodność ta nie ogranicza się jednak wyłącznie do teorii naukowych i koncepcji

filozoficznych; jest ona u Feyerabenda posunięta tak daleko, że obejmować może również

stanowiska, które określamy mianem religijnych. Przykładem może być chociażby wudu, które

„posiada trwałą, choć nadal nie dość zrozumiałą podstawę materialną, a badanie jej przejawów

może posłużyć do wzbogacenia, a może nawet do zrewidowania naszej wiedzy fizjologicznej”

(tamże, s. 43). A zatem sukces nauki zależny jest również od przyjęcia podejść, które z nauką nie

mają nic wspólnego tak, żeby nauka mogła spełniać swój cel, jakim jest postęp społeczny.

Feyerabend przyjmuje dodatkowo socjologiczną definicję nauki: „nauką jest to, co robię ja,

to, co robią moi koledzy, i to, co nam podobni wraz z większością społeczeństwa uważają za

«naukowe»” (tamże, s. 240). Zauważyć przy tym trzeba, że wśród naukowców istnieją zasadnicze

rozbieżności, jeśli chodzi o pojmowanie samej nauki, co sprawia, że powyżej przedstawiona

definicja będzie niezmiernie szeroka. Nie można jednak zapominać, że nauka jest tylko jedną z

wielu tradycji, która może prowadzić do poznania rzeczywistości, a co za tym idzie nie może ona

aspirować do wyłączności na prawdę. Inne podejścia, inne koncepcje są równie uprawnione co

nauka do przedstawiania swoich wniosków dotyczących świata i nie mamy żadnego powodu, żeby

od ręki je odrzucać wyłącznie z tego względu, że nie wpasowują się one w obowiązujący

paradygmat – jak zostało wspomniane fakty są nieodłącznie od teorii, według której są one

postrzegane.

Niestety, jak zauważa Feyerabend, w obecnym świecie nauka bardzo się rozpanoszyła.

Współczesna nauka uzurpuje sobie bowiem wyłączność na prawdę, tłumiąc i tłamsząc tym samym

wszystkie inne stanowiska alternatywne. Nauka, jednakże, w przeciwieństwie do tego, co sama

twierdzi, znalazła się na tak wysokiej pozycji dzięki czemuś, co chciałaby najbardziej zwalczać,

mianowicie dzięki dwóm mitom. Pierwszy z nich głosi, że nauka posiada pewną metodą poznania

rzeczywistości, a drugi, iż prawdy naukowe są obiektywnie prawdziwe. Nie można jednak

zapominać, że nauka zawdzięcza swój status nie tyle słuszności założeń, co wykorzystaniu środków

politycznych. Nauka stanowi pod tym względem ramię państwa; państwo w imię nauki nie miało

skrupułów, żeby wyrugować pozostałe tradycje. W związku z tym trzeba stanowczo przeciwstawić

się prymatowi nauki. Środkiem prowadzącym do tego celu ma być przyjęcie anarchizmu

metodologicznego. To właśnie dzięki niemu będzie można dokonać separacji państwa i nauki, która

zajmuje takie samo miejsce, jak wcześniej religia.

Od anarchizmu w nauce nie da się według Feyerabenda uciec, ba, jest on wręcz konieczny

po to, żeby nauka prowadziła do postępu. Zaletą anarchizmu jest także to, że abstrahuje on od

uniwersalistycznych ambicji „prawdy” i „obiektywności”, zrywając z precyzją, jasnością i

racjonalnością metody na rzecz pluralizmu poglądów i postępu społecznego. Nauka w

społeczeństwie ma służyć bowiem pewnemu celowi, mianowicie prowadzić bezpośrednio do

wzrostu wiedzy, do czego anarchizm wydaje się nieodzowny, a pośrednio do szczęścia, wolności

jednostki i rozwoju człowieka.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: