V. Philips, P. Vermeersch Belgia geneza i organizacja państwa federalnego.pdf

V. Philips, P. Vermeersch, Belgia: geneza i organizacja państwa federalnego

Véronique Philips, Peter Vermeersch ∗

Belgia: geneza i organizacja państwa federalnego

Belgia - to ćwiczenie z demokracji

Wraz z przyjęciem w maju 1993 r. poprawek do konstytucji belgijskiej

jedno z najbardziej dotąd scentralizowanych państw Europy stało się federacją.

Od tej pory bowiem artykuł pierwszy konstytucji brzmi następująco: „Belgia

jest państwem federalnym, składającym się ze Wspólnot i Regionów” .

Trudny proces reformy państwa belgijskiego był próbą zapobieżenia

konfliktom etnicznym pomiędzy dwoma głównymi społecznościami:

francuskojęzycznymi Walonami i mówiącymi po flamandzku Flamandami.

Jako lek zastosowano rozwiązania federalne, chociaż czasami był on ostro

krytykowany za zbyt skomplikowany sposób użycia. W istocie, belgijskie

struktury federalne nie są zupełnie jasne, w wielu przypadkach bazują na dość

mglistych fundamentach prawnych, przybierają zbyt biurokratyczny charakter,

a ponadto opierają się na słabej i scentralizowanej podstawie finansowej. Mimo

to należy przyznać, że żaden inny kraj na świecie nie poszedł tak daleko

w pokojowym opanowywaniu wewnętrznych napięć na tle narodowościowym.

Wprawdzie przy wprowadzaniu w życie reformy państwa mieliśmy do

czynienia z pewnego rodzaju akrobacją prawniczą, to jednak dzięki federalizmowi

nie doszło w Belgii do ostrych konfliktów etnicznych, tak jak w Irlandii

Północnej czy na Bałkanach.

Reformy państwa belgijskiego w formie „federalizacji” okazują się ważne

nie tylko w kontekście teoretycznych studiów na temat federalizmu, ale też

międzynarodowej praktyki politycznej. Z jednej strony Belgia ciągle chce być

„lepszym uczniem” w europejskiej klasie i w pełni popiera proces integracji

europejskiej. Z drugiej strony, aktywność ta nie przeszkadza jej w takim

kształtowaniu polityki wewnętrznej, aby prowadziło to do faktycznego

zmniejszania zakresu jej „integracji wewnętrznej”.

∗ Véronique Philips, Peter Vermeersch - Instytut Polityki Europejskiej, Uniwersytet

Katolicki w Leuven (Belgia).

Studia Europejskie, 1/1998

Droga do federalizmu była długa i trudna. Wszystko zaczęło się od momentu,

kiedy mała grupa intelektualistów flamandzkich, mieszkających w miastach

północnej Belgii, zażądała prawa do używania ich języka ojczystego w życiu

publicznym. Z czasem pośród ludzi mówiących po niderlandzku albo używających

pokrewnych dialektów flamandzkich, typowych dla północy kraju, powstał

ruch domagający się praw językowych. Podobne tendencje pojawiły się wkrótce

wśród mieszkańców południowej Belgii mówiących po francusku lub

spokrewnionymi dialektami walońskimi. 1

W międzyczasie pojawiła się idea - już wkrótce powszechnie podzielana -

że lingwistyczna geografia Belgii mogłaby być fundamentem, na którym powinna

zostać zbudowana wewnętrzna struktura polityczna. I rzeczywiście, w ciągu

ostatnich dwudziestu lat byliśmy świadkami przechodzenia od scentralizowanego,

jednolitego państwa, w którym kryteria językowe nie miały większego

znaczenia dla funkcjonowania struktur instytucjonalnych, ku państwu złożonemu z

formalnie uznanych regionów językowych.

Niniejszy artykuł ma na celu opisanie głównych zarysów reformy państwa

belgijskiego będącej odpowiedzią na żądania nacjonalizmów flamandzkiego

i walońskiego. Wymaga to zaprezentowania nie tylko stanu aktualnego, ale

również genezy dążeń federalistycznych w ich belgijskim wydaniu.

1. Struktury podziału państwa

Powstanie federalnej Belgii było możliwe dzięki utworzeniu wielu struktur

instytucjonalnych należących do najbardziej skomplikowanych we

współczesnym świecie. Odzwierciedlają one długą historię zawikłanych

manewrów i skomplikowanych kompromisów prowadzących do rozwiązania

„kwestii językowej” w Belgii.

Od momentu uchwalenia przez parlament najważniejszych ustaw językowych

w latach 1962-1963 Belgia przeprowadziła kilka reform konstytucyjnych:

pierwszą na początku lat 70., drugą dziesięć lat później oraz trzecią na

początku bieżącej dekady. Omówienie tych reform zaprezentujemy w dalszej

części niniejszych rozważań, na razie zasygnalizujemy tylko, że zostały one

wprowadzone z zachowaniem podziałów językowych. Najlepszy tego przykład

stanowi ustawa z 2 sierpnia 1963 r. o stosowaniu języków w sprawach

1 Od 1938 r. język niderlandzki jest oficjalną nazwą ogólnokulturowego języka nadawaną

dwóm wariantom narodowym, zwyczajowo zwanych językiem holenderskim i flamandzkim.

Określenia „język holenderski” czy „język flamandzki” są właściwie używane wyłącznie

w perspektywie terytorialnej: język flamandzki to język niderlandzki mówiony w północnej części

Belgii. W tym sensie język waloński też nie jest niezależnym językiem. Terminu tego używa się

jedynie w tych przypadkach, w których musi być jasne, że chodzi o język francuski, którym mówi

się w południowej Belgii. Na niderlandzkim jak i na francuskim obszarze językowym obok języka

ogólnoniderlandzkiego czy ogólnofrancuskiego mówi się także wieloma dialektami.

V. Philips, P. Vermeersch, Belgia: geneza i organizacja państwa federalnego

urzędowych, która doprowadziła do ustalenia granicy językowej, dzielącej

Belgię na cztery regiony językowe :

− region niderlandzkojęzyczny na północy,

− region francuskojęzyczny na południu,

− region niemieckojęzyczny na wschodzie (w prowincji Li è ge),

− region dwujęzyczny w Brukseli (liczący 19 gmin).

Wprowadzenie w życie tej ustawy wymagało przesunięcia granic

poszczególnych gmin, dzielnic i wiosek tak, aby podział na regiony językowe

był zgodny z istniejącymi prowincjami. (Najgłośniejsze przykłady to przeniesienie

miejscowości Mouscron i Comines z zachodniej Flandrii do Hainaut oraz

gmin Fourons z prowincji Li è ge do Limburgii.)

Początkowo podział na regiony językowe nie miał większego znaczenia,

gdyż nie dysponowały one znaczącymi uprawnieniami realizowanymi przez ich

własne instytucje. W momencie przyjęcia poprawki konstytucyjnej w 1970 r.

dotyczącej wprowadzenia regionów językowych, sformułowano ważną zasadę,

na której została zbudowana później cała reforma państwa - w każdym regionie

językowym władze (związkowe lub federalne) zobowiązane były używać

lokalnego języka we wszystkich dziedzinach swojej działalności.

Oprócz czterech regionów językowych, w 1970 r. stworzono trzy

Wspólnoty wyodrębnione na podstawie kryterium przynależności kulturowej:

− Wspólnotę Flamandzką,

− Wspólnotę Francuską,

− Wspólnotę Niemieckojęzyczną.

Ogólnie rzecz biorąc, kompetencje Wspólnot obejmowały sprawy kultury,

edukacji, stosowania języków, problemy opieki zdrowotnej, polityki społecznej i

rodzinnej.

Granice Wspólnot nie pokrywały się przy tym z granicami regionów

językowych, co wynikało z faktu, że sama Bruksela była regionem językowym,

ale nie odrębną wspólnotą. Stanowi to jedną ze specyficznych cech belgijskiego

systemu federalnego, w ramach którego powstała dychotomia między

regionami językowymi, które tworzą jurysdykcję terytorialną, a wspólnotami

tworzącymi jurysdykcję personalną. Zakres ich kompetencji przedstawiał się

następująco:

− Wspólnota Francuska obejmuje swoją jurysdykcją instytucje i osoby

w Walonii oraz instytucje francuskojęzyczne w Brukseli;

− Wspólnota Flamandzka obejmuje instytucje i osoby we Flandrii oraz

instytucje flamandzkie w Brukseli;

− Wspólnota Niemieckojęzyczna obejmuje instytucje i osoby na terytorium

niemieckojęzycznym we wschodniej części Belgii.

Studia Europejskie, 1/1998

Ponadto oprócz czterech regionów językowych i trzech wspólnot, reformy

konstytucyjne powoływały do życia trzy Regiony , będące jednostkami

podziału terytorialnego:

− Region Flamandzki,

− Region Waloński (obejmujący także terytorium niemieckojęzyczne),

− stołeczny Region Brukselski.

Regiony są jednostkami mającymi stosunkowo szerokie kompetencje

ekonomiczne; mogące podejmować decyzje dotyczące ochrony środowiska,

regionalnych aspektów polityki finansowej, handlu zagranicznego i wykorzystania

energii; odpowiadają za roboty publiczne, system transportu, urbanistykę,

instytucje lokalne i komunalne, badania naukowe oraz ochronę pomników

kultury i przyrody.

Dochodzimy tutaj do drugiej cechy belgijskiego systemu federalnego - granice

Regionów nie pokrywają się ani z granicami Wspólnot, ani z granicami

regionów językowych. Tak np. Wspólnota Niemieckojęzyczna leży w Regionie

Walońskim, a jej kompetencje w Regionie Brukselskim realizują Wspólnoty

Francuska i Flamandzka.

Podział kraju następuje zatem według dwóch różnych kryteriów: raz

według kryterium terytorialnego, które prowadzi do „federalizacji” opierającej

się na trzech Regionach (jak zobaczymy dalej, jest to zgodne z roszczeniami

francuskojęzycznych mieszkańców kraju), drugi raz - według kryterium

przynależności kulturowej prowadzącej do powstania dwóch Wspólnot, czego

życzyli sobie obywatele niderlandzkojęzyczni. (Ludność niemieckojęzyczna

licząca zaledwie około 70 tys. osób nie ma sprecyzowanych ambicji w tym

względzie.)

Nic dziwnego, że Belgia jest często postrzegana jako model federalizmu sui

generis, w przeciwieństwie do modeli klasycznych takich jak np. RFN, Szwajcaria,

Stany Zjednoczone czy Kanada. Specjalnym przypadkiem jest status Brukseli

(liczącej około 80% francuskojęzycznych i 20% niderlandzkojęzycznych

mieszkańców) ustalony w zależności od nowych, skomplikowanych struktur

państwowych.

2. Geneza federalizmu belgijskiego

Historia interesujących nas reform państwa okazuje się w większej części

historią „ruchu flamandzkiego” i jednocześnie historią belgijskiego ustawodawstwa

językowego.

Państwo belgijskie, które powstało w 1830 r., było państwem unitarnym -

wszyscy poddani nowego królestwa podlegali jednej centralnej władzy

politycznej reprezentowanej przez króla, parlament narodowy i rząd. Przekonanie,

iż Belgia składa się z dwóch regionów etnolingwistycznych wcale nie było

V. Philips, P. Vermeersch, Belgia: geneza i organizacja państwa federalnego

powszechne, gdyż różnice dialektyczne przeszkadzały w rozwoju lokalnego

poczucia jednorodności językowej. Nie myślano wówczas o poszczególnych

częściach kraju (mających romańskie czy germańskie korzenie kulturowe) jako

o jednostkach społecznych czy politycznych. Nawet nie używano jeszcze nazw

Flandria i Walonia dla określenia odpowiednio północnej i południowej części

kraju. Dlatego też regiony językowe nie miały prawa do instytucjonalnego

istnienia, a w konstytucji z 1831 r. nie ma nawet śladu określeń, które

wskazywałyby na istnienie różnych wspólnot w państwie belgijskim.

W rzeczywistości królestwo Belgii miało zróżnicowany charakter,

znajdując się z racji swego położenia na europejskiej granicy językowej

dzielącej zróżnicowaną językowo populację. Ludność północnych prowincji

flamandzkich, utrzymująca się głównie z uprawy roli, posługiwała się dialektami

niderlandzkimi, zaś w południowych prowincjach walońskich, gdzie rozwinięte

były górnictwo i przemysł, używano dialektów wywodzących się z języka

francuskiego lub po prostu języka francuskiego, który rozpowszechniał się

w południowej Belgii od stuleci. (Do 1830 r. język niderlandzki nie poczynił

tak dużych postępów na północy kraju, jak francuski na południu.)

Mapę językową na północy Belgii komplikowała dodatkowo obecność w kilku

dużych miastach flamandzkich (m.in. Gandawie, Antwerpii i Brukseli) liczebnie

małych, lecz społecznie wpływowych grup francuskojęzycznych. Z przyczyn

historycznych i kulturowych francuski stał się językiem wyższych klas

społecznych. 2 Pod ich wpływem a pomimo tego, że większość społeczeństwa

belgijskiego stanowili Flamandowie 3 (jak również wbrew zawartej w konstytucji

zasadzie wolności używania języka), Rząd Tymczasowy na mocy dekretu

z 16 listopada 1830 r. wprowadził język francuski jako jedyny język urzędowy

oficjalnie obowiązujący w prawodawstwie, urzędach, szkolnictwie, sądownictwie i

w wojsku. Niderlandzki potraktowany został zaś jako dialekt „zróżnicowany

nie tylko między poszczególnymi prowincjami, ale nawet między poszczególnymi

miejscowościami” .

Decyzja, która w zamyśle rządzącej burżuazji miała położyć podwaliny

pod jedność państwa i przyczynić się do wzmocnienia poczucia tożsamości

narodowej Belgów, wywołała wiele protestów leżących u źródeł utworzenia

tzw. ruchu flamandzkiego. Ruch ten był wyrazem protestu przeciwko

nieposzanowaniu kulturowych i społecznych praw niderlandzkojęzycznej

ludności. Dzięki rozszerzeniu praw wyborczych na niższe klasy społeczne,

ruch ten z czasem osłabił znaczenie języka francuskiego jako jedynego języka

oficjalnego.

2 Były to społeczności pochodzenia flamandzkiego, które zaczęły używać francuskiego na

przestrzeni XIX wieku, kiedy to francuski był językiem edukacji i kultury prawie w całej Europie.

3 Spis ludności z 1846 r. wykazał, że 57% ludności mówiło po niderlandzku (flamandzku),

podczas gdy 42% używało francuskiego (walońskiego).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: