Maxime Rodinson
"Mahomet"
Przełożyła: Elżbieta Michalska-Novak
Państwowy Instytut Wydawniczy
Warszawa 1991r.
Producent wersji brajlowskiej:
ALTIX Sp. z o.o.
ul. Surowieckiego 12A
02-785 Warszawa
tel. 644 94 78
Człowiek może być smutny, lecz wstając z łoża przed świtem i zachowując ostrożność
w obcowaniu ze starym drzewem, oparłszy brodę na ostatniej gwieździe, widzi w głębi
niebios na czczo wielkie przejmujące niewinnością rzeczy, które biorą obrót ucieszny...
Saint-John Perse, "Anabaza", "Pieśń"; w przekładzie Z. Bieńkowskiego
Rozdział I
Opisanie świata
Trzynaście wieków upłynęło od domniemanej daty założenia Rzymu, nieco więcej niż
pięćset lat od narodzin Chrystusa, ponad dwieście od chwili, kiedy Bizancjum zostało
przekształcone przez Konstantyna w Konstantynopol.
Chrześcijaństwo tryumfowało. Nad brzegami Bosforu i Złotego Rogu panował cesarz
drugiego Rzymu, pierwszy sługa Chrystusa Króla, prawdziwy władca świata. Wszędzie
powstawały kościoły, by głosić chwałę Boga w trzech osobach i sprawować ofiarę eucha-
rystyczną. Misje niosły Ewangelię na coraz odleglejsze obszary, docierały one zarówno
do bezkresnych lasów, stepów, aż na mglistą Północ, jak i nad ciepłe morza, gdzie z rąk
do rąk przechodziły bajeczne bogactwa i skąd żeglowano do Indii i Chin. Na zachodzie
barbarzyńcy buntowali się co prawda, jednakże owi Frankowie, Burgundowie, Goci, po-
dzieleni i zwaśnieni, żywiący podziw dla potęgi Rzymu, niezdolni utworzyć silnego pańs-
twa, stopniowo osiedlali się i zapuszczali korzenie na terenach Cesarstwa. Rzym utracił
wiele ze swej starożytnej świetności, ucierpiał od ciosów barbarzyńców. Bizancjum jed-
nak, stolica świata, trwało, wspaniałe, budzące zachwyt, nie zdobyte i nie do zdobycia.
Mniej więcej w tym czasie egipski kupiec nazwiskiem Kosmas, który wiele podróżo-
wał, u schyłku zaś życia został mnichem, pisał z tryumfem:
"Cesarstwo Rzymskie uczestniczy więc w chwale królestwa Chrystusowego, ponieważ
przerasta, o tyle, o ile jest to możliwe w tym życiu, każdą inną władzę, i pozostanie nie-
zwyciężone aż do końca, gdyż zostało powiedziane: <Nigdy nie zginie.> (Daniel, 2,44)...
I twierdzę z całą ufnością, że choć nieprzyjaciel barbarzyńca powstał przez krótką chwilę
przeciw rzymskiej potędze jako kara za nasze grzechy, jednak dzięki mocy tego, kto nami
rządzi, imperium pozostanie niezwyciężone, jeśli tylko nie ograniczy, ale rozszerzy za-
sięg chrystianizmu. Jest to bowiem pierwsze państwo, jakie przed wszystkimi innymi
uwierzyło w Chrystusa i podporządkowało się przez Niego ustalonym prawom, w imię
których Bóg, będący Panem wszechrzeczy, zachowa je niezwyciężonym aż do końca"
(Kosmas, 113 B-C).
Imperium światowe i religia światowa są powiązane. Kosmas napisał również: "Tak
samo i u Baktryjczyków, Hunów, Persów, innych Indusów, Persarmenitów, Medów
i Elamitów i w całej Persji niezliczone są kościoły z ich biskupami, wielka mnogość
wspólnot chrześcijańskich, jak też wielu męczenników i mnichów-pustelników. Tak samo
w Etiopii, w Aksum i całym tym rejonie; i u mieszkańców Arabii Szczęśliwej, których
nazywa się teraz Homerytami, w całej Arabii, Palestynie, Fenicji, w całej Syrii i Antio-
chii aż do Mezopotamii, u Nubijczyków i Garamantów, w Egipcie, w libijskim Pentapoli-
sie, w Afryce i Mauretanii aż po Gadir (Kadyks), na obszarach Południa, wszędzie tam is-
tnieją chrześcijańskie kościoły, żyją biskupi, męczennicy, mnisi, pustelnicy, wśród któ-
rych głoszona jest Chrystusowa Ewangelia. Również w Cylicji, w Azji, Kapadocji, w kra-
inie Lazów i w Poncie, jak i bardziej na północ, gdzie mieszkają Scytowie,Hyrkanowie,
Herulowie, Bułgarzy, Grecy i Illirowie, Dalmaci, Goci, Hiszpanie, Rzymianie, Frankowie
i inne ludy, aż do Gadiru nad Oceanem, i dalej na północ żyją wierni i ludzie głoszący
Ewangelię Chrystusową, wyznający prawdę Zmartwychwstania. Widzimy w ten sposób
spełniające się nad całym światem przepowiednie" (Kosmas, 169 B-D).
Spróbujmy postawić się w sytuacji mieszkańców tych położonych na północy i zacho-
dzie obszarów, które już nieco poznaliśmy. Wielu z nich udawało się na Wschód, ku
źródłom wiary. Galisyjski mnich Valerius daje w VII wieku za przykład dla braci zakon-
nych hiszpańską zakonnicę: "W czasach kiedy rodząca się zbawcza wiara katolicka
i wielka światłość naszej świętej religii zajaśniały wreszcie na najodleglejszych krańcach
Zachodu, błogosławiona siostra Aetheria, trawiona ogniem pragnienia, by spłynęła na nią
łaska Pańska, wspomagana mocą potęgi Bożej, zebrawszy wszystkie swe siły, z sercem
nieustraszonym wyruszyła w daleki świat. Szła tak czas pewien prowadzona przez Pana,
aż dotarła do upragnionego celu: świętych miejsc związanych z narodzeniem, męką
i zmartwychwstaniem Pana, do wielu prowincji i miast, gdzie spoczywają ciała niezliczo-
nych świętych męczenników, by modlić się i czerpać budujące przykłady. Im lepiej po-
znawała tajemnice świętego dogmatu, tym żywiej jaśniał w jej sercu niegasnący płomień
świętego pragnienia."
Udajmy się śladami Aetherii (podróżowała około roku czterechsetnego), rozpoczyna-
jąc wyprawę od wybrzeży Hispanii. Nie musimy oglądać Rzymu wyludnionego nieomal,
zniszczonego przez pożary, pozbawionego wody, obróconego w ruinę. Jednak ciekawość
skłania do tego, by zwiedzić Konstantynopol, stolicę, drugi Rzym, a pobożność wręcz to
nakazuje. Konstantynopol, nazywany wtedy Miastem, uświetniały słynne kościoły, z któ-
rych najpiękniejszy i najsławniejszy, Świętej Zofii, lśnił jeszcze wtedy blaskiem nowości.
Wyświęcając go 25 grudnia 537 roku Justynian zakrzyknął: "Zwyciężyłem cię, Salomo-
nie". Słynne klasztory, a było ich wiele, i cenne relikwie przyciągały pielgrzymów. Po-
dziwiano w Konstantynopolu "szerokie aleje przecinające miasto wzdłuż i wszerz, wiel-
kie place ze strzelistą kolumną pośrodku, okolone wspaniałymi pałacami; budowle pub-
liczne o wyglądzie wciąż jeszcze klasycznym, eleganckie domy budowane na modłę sy-
ryjską; ulice i portyki zdobione antycznymi posągami - wszystko to składało się na całość
cudowną [...] Przepych cesarskich pałaców, zwłaszcza Pałacu Świętego [...] budził po-
dziw różnorodnością budowli, pięknem otaczających je ogrodów, mozaikami i malowid-
łami zdobiącymi komnaty. Sprawiało to, że Konstantynopol przyciągał ku sobie oczy ca-
łego świata, który wyobrażał go sobie jako miasto cudów ukazujące się w złocistym
blasku". Rzeczywiście przybijało się tam, jak Aetheria, do ziem świętych. "Poszukując
wszędzie tego, co zawarte jest w księgach Starego i Nowego Testamentu - mówi o Aethe-
rii Valerius - odwiedzając w różnych częściach świata miejsca, gdzie dokonały się cuda,
a więc prowincje, miasta, góry i pustynie, o których czytała w księgach, chcąc dotrzeć,
gdzie tylko możliwe, w podróżach trwających lata całe, przemierzając świat z pomocą
Boga, dotarła wreszcie do krain Orientu". Wschód bizantyjski bogaty był w monumen-
talne budowle, wspaniałe kościoły, opływające w dostatki ludne miasta, wielkie klaszto-
ry, w różnorakie pamiątki z epoki biblijnej i początków chrześcijaństwa. Antiochia, Alek-
sandria, Jerozolima były wielkimi, przepięknymi miastami. Justynian wzniósł w nich
wielkie gmachy, nie tylko zresztą tam, ale i w miastach o mniejszym znaczeniu, które
wymienia Prokopiusz w traktacie im poświęconym. Również retor Choirikos opisuje cu-
downe kościoły Gazy, swego miasta rodzinnego.
Aetheria dotarła aż do Charry, antycznego Harranu, gdzie miał swą siedzibę Abraham.
Niezmordowanie poszukując pamiątek biblijnych zapytała biskupa miasta, gdzie znajduje
się Ur, miejsce narodzin patriarchy. I tu wyrosła przed nią wielka przeszkoda. "Miejsco-
wość, o którą pytasz, córko, znajduje się na dziesiątym postoju stąd, w głębokiej Persji
[...] Rzymianie już tam nie mogą dotrzeć, cały ten obszar zajęty jest przez Persów". Tam
zaczynało się inne imperium - perskie imperium Sasanidów, druga potęga świata. Opa-
nowało ziemie od Eufratu po Indus. Jego stolicę stanowił zespół siedmiu miast położo-
nych nad Tygrysem, niedaleko antycznego Babilonu i dzisiejszego Bagdadu. Po syryjsku
zespół ten nazywano Mahuze lub Medinata, po arabsku Al-Madain, co znaczy po prostu:
miasta. Najważniejszym był Ktezyfon, gdzie do dziś zachowały się ruiny pałacu królew-
skiego, który po persku nazywa się Taq-e Kesra, łuk Chosroesa. Salę audiencyjną (o
rozmiarach 27 m szerokości, 42 m długości, 37 m wysokości) pokrywało szerokie elip-
tyczne sklepienie. Tu król królów ukazywał się swojemu ludowi. Kiedy odbywały się au-
diencje, "tłum cisnął się przed ogromnym wejściem tworzącym drzwi apadany i wkrótce
wielka sala wypełniała się ludźmi. Posadzkę pokrywały miękkie dywany, ściany były po
części zasłonięte kobiercami, a resztę powierzchni przysłaniały mozaikowe malowidła.
Tron znajdował się w głębi, za zasłoną, otaczali go dostojnicy wojskowi i dygnitarze sto-
jący w wyznaczonej przez etykietę odległości od zasłony. Prawdopodobnie jakaś barier-
ka oddzielała dworzan i ważne osobistości od tłumu. Nagle zasłona się uchylała i ukazy-
wał się król królów siedzący na tronie na poduszce ze złotego brokatu, odziany we wspa-
niałe szaty przetykane złotem. Korona powleczona złotem i srebrem, zdobiona perłami,
wysadzana rubinami i szmaragdami, zawieszona była nad jego głową na złotym łańcusz-
ku przytwierdzonym do sufitu, tak cienkim, że widocznym tylko dla tych, którzy stali
bardzo blisko tronu. Z daleka wyglądało to tak, że korona spoczywa na głowie króla,
w rzeczywistości jednak była zbyt ciężka, by jakakolwiek ludzka głowa mogła ją udź-
wignąć, ważyła bowiem dziewięćdziesiąt jeden i pół kilo. Ten ogromny przepych, ukazu-
jący się oczom w tajemniczym świetle sączącym się do sali przez sto pięćdziesiąt otwo-
rów, od pięciu do siedmiu cali od sklepienia, takie robił wrażenie na osobie, która po raz
pierwszy uczestniczyła w spektaklu, że bezwiednie padała na kolana".
Skarby władców sasanidzkich były nieprzebrane, arabscy pisarze pozostawili nam ich
rejestry, pełne zachwytu opisy upiększone jeszcze przez tradycję. Opowiadano o figurach
do gry w szachy zrobionych z rubinów i szmaragdów, o kostkach tryktraka z korali i tur-
kusów. Tron króla królów, pisze As Sa-alibi, "wykonany został z kości słoniowej i drze-
wa tekowego, oparcia miał ze złota i srebra, wyłożony był złotymi i srebrnymi płytkami.
Miał 180 łokci długości, 130 szerokości i 15 wysokości. Na jego stopniach znajdowały
się siedzenia z czarnego drewna i z hebanu obramowane złotem. Nad tronem rozpościerał
się baldachim ze złota i lapis-lazuli, na którym przedstawione były sklepienie niebieskie
i gwiazdy, znaki zodiaku, siedem klimatów oraz królowie w różnych postawach: podczas
uczty, w bitwie, na polowaniu. Był też mechanizm pokazujący godziny. Tron wyściełały
cztery dywany z brokatu przetykanego złotem, zdobionego perłami i rubinami, każdy
z dywanów nawiązywał do określonej pory roku". W rzeczywistości tron ten był praw-
dopodobnie gigantycznym, z przepychem zdobionym zegarem.
Armia była potężna. Główną siłę uderzeniową, konnicę, stanowili ludzie dobrze uro-
dzeni. Nosili ściśle przylegające do ciała pancerze i robili wrażenie ogromnej, lśniącej
w słońcu masy żelaza. Za konnicą szły słonie, rykiem, zapachem i straszliwym wyglądem
wywołujące przerażenie nieprzyjaciela, za nimi piechota, którą tworzył tłum chłopów
podlegających służbie w wojsku - o wątpliwej wartości bojowej. Oddziały pomocnicze,
składające się z jeźdźców pochodzących z wojowniczych ludów podporządkowanych
Irańczykom lub z najemników, były znacznie użyteczniejsze.
Reforma armii w VI wieku wprowadziła bardzo ścisłą dyscyplinę; wojsko to walczyło
na wszystkich granicach Cesarstwa: w Turkiestanie, w pobliżu Indii, na Kaukazie, głów-
nie jednak przeciw cesarstwu rzymskiemu. W 531 r. na tron irański wstąpił prawdziwy
władca, Chosroes, zwany Anuszirwanem, co znaczy: mający nieśmiertelną duszę. Ener-
gicznie przywrócił on porządek społeczny, który jego ojciec, wzruszony niedolą ludu, po-
rwany utopijnymi ideami reformatorskimi Mazdaka, nieco naruszył. Zreformował armię
i system finansowy, później zajął należącą do Rzymu Syrię, zdobył Antiochię i zniszczył
ją. W 561 r. został zawarty na okres pięćdziesięciu lat pokój, który trwał zaledwie lat
dziesięć.
Dwa wielkie imperia zaciekle walczyły o hegemonię. Ponadto reprezentowały one
dwie koncepcje rozumienia świata, dwie zwalczające się religie. W Bizancjum panowało
chrześcijaństwo. Oficjalną religią w Iranie był mazdaizm stworzony przez Zaratustrę,
która to religia opierała się na kosmicznym przeciwieństwie pierwiastków dobra i zła.
Człowiek powinien opowiedzieć się po stronie dobra poprzez dobre myśli, dobre słowa
i dobre uczynki. Jednakże i inne religie miały prawo istnienia, były nawet chronione, ota-
czane szacunkiem. Mazdakici nie uprawiali prozelityzmu, krótkotrwałe prześladowania
innych religii miały przyczyny przede wszystkim polityczne, nie religijne. Wyznawcy
różnych religii wzajemnie się mordowali lub donosili na siebie u władz. Te obawiały się
tajnego porozumienia chrześcijan z bizantyjskim nieprzyjacielem, nie bez racji zresztą.
Jednak w V wieku Konstantynopol potępił herezję nestoriańską, która zbyt stanowczo
oddzielała od siebie dwie natury Chrystusa, i nestorianie schronili się w imperium pers-
kim. Jako zaciekli wrogowie Bizancjum zostali tu dobrze przyjęci, nieźle im się powodzi-
ło, z czasem zdobyli znaczne wpływy i uczynili z Persji bazę wyjściową dla ewangeliza-
cji krajów azjatyckich. Zrozumiałe jest, że Kosmas, który żywił co najmniej sympatię do
nestorianizmu, przedstawia "imperium Magów" jako "następujące bezpośrednio po impe-
rium Rzymian, ponieważ Magowie zostali wyróżnieni przez Pana Jezusa, kiedy przybyli
oddać Mu cześć i złożyć hołd; to najpierw na rzymskiej ziemi była głoszona nauka
chrześcijańska, w czasach apostołów, wkrótce jednak potem została zaniesiona do Persji
przez apostoła Tadeusza". Żydzi również byli raczej dobrze przyjmowani i bezpieczni od
chrześcijańskich prześladowań. To w sasanidzkiej Mezopotamii kipiące życiem intelek-
tualnym akademie działające pośród licznych wspólnot żydowskich spisały ogromny
Talmud babiloński. Katolikos, patriarcha Kościoła chrześcijańskiego w Iranie, jak i resz
galuta lub egzylarch, stojący na czele wspólnoty żydowskiej, byli ważnymi osobistościa-
mi mającymi znaczną władzę nad swoimi owieczkami. Zajmowali miejsce pośród dorad-
ców imperium. Mimo zdarzających się tarć i krótkotrwałych gwałtownych prześladowań
spowodowanych najczęściej nadgorliwością prozelitów lub ingerencjami autorytetów re-
ligijnych w wielką politykę, nestorianie i Żydzi znajdowali się w Persji właściwie w bar-
dzo korzystnej sytuacji. Z każdego innego miejsca na świecie spoglądali ku niej jak ku
metropolii wyciągającej pomocną dłoń.
W oczach znacznej części ludności świata bizantyjskie cesarstwo rzymskie i sasanidz-
kie imperium perskie - one tylko - stanowiły cały cywilizowany świat, "dwoje oczu, któ-
rym Bóg powierzył zadanie oświecenia świata", jak pisał perski cesarz do władcy bizan-
tyjskiego. "Niespokojne i wojownicze ludy znajdują się pod nadzorem, życie ludzi jest
całkowicie zorganizowane i ukierunkowane przez te dwa wielkie mocarstwa" - dodawał.
Oczywiście istniała mglista świadomość, że gdzieś daleko leżą potężne cesarstwa
o wspaniałej cywilizacji i zadziwiających bogactwach: Chinydynastii Tang, królestwa
Indii, Birmy, Indonezji, imperium Khmerów, Japonia... Ale to były obszary baśniowe,
wyśnione krainy, których obyczajów, instytucji i historii nie znano. Oczywiście, kupcy
tacy jak Kosmas zapuszczali się aż na Cejlon, do Indii (stąd jego pseudonim: Indykop-
leustes, "ten, który żeglował ku Indiom"), gdzie poszerzali swą wiedzę o tamtym świecie.
Ale chodziło jakby o inną planetę, znajdującą się zresztą na drodze do ziemskiego raju
leżącego poza granicami oceanu Wschodu, planetę, z którą od czasu do czasu kilku śmia-
łych astronautów nawiązywało luźny kontakt. Pochodziły stamtąd kosztowne towary,
w pierwszym rzędzie jedwab i korzenie przewożone przez barbarzyńskie ludy zamieszku-
jące szeroką strefę oddzielającą te dwa światy i skupiające niemal w swoich rękach sto-
sunki między nimi: Turków na północy, Arabów na południu. Wkroczenie na obszary
tych ostatnich to jakby zetknięcie się z końcem świata.
W tym kierunku prawdopodobnie podążał nasz wymyślony podróżnik, a szedł śladami
rzeczywistych pielgrzymów, takich jak siostra Aetheria. Po przebyciu Syrii i Palestyny
poprowadzono ją ku miejscu, gdzie "góry, między którymi wędrowaliśmy, rozstępowały
się i tworzyły bezkresną równinę, całkiem płaską i niezwykle piękną; w dali za równiną
rysowała się święta góra Boża, Synaj". W miarę jak się przybliżali, góra odsłaniała kolej-
ne szczyty, pielgrzymi z trudem się po niej wspinali. "Z wielkim wysiłkiem odbywa się
wspinaczka na te góry, ponieważ nie podchodzi się łagodnie, zakosami, jak gdyby ślima-
kiem, ale prościuteńko, jak gdyby wzdłuż ściany, schodzenie też odbywa się po linii pros-
tej, pokonuje się jedno wzniesienie po drugim, by wreszcie dotrzeć do podnóża góry
znajdującej się pośrodku, do właściwego Synaju. I tak, wypełniając wolę Chrystusa na-
szego Pana, wspomagana modlitwami świętych, którzy nam towarzyszyli, posuwałam się
z wielkim trudem, ponieważ musiałam wspinać się na własnych nogach [było zupełną
niemożliwością pokonanie tej drogi konno]; mimo to nie czułam się utrudzona, a nie czu-
łam się utrudzona dlatego, że widziałam, iż, zgodnie z wolą Boską, spełniają się moje
pragnienia" (paragraf 3, 1-2). Na szczycie znajdował się "kościół niezbyt duży, ale nie-
zwykle piękny", bracia zakonni pokazywali pielgrzymom panoramę. "Pod sobą widzie-
liśmy góry, które z takim trudem pokonaliśmy; w porównaniu ze znajdującą się pośrodku
górą, na której staliśmy, wyglądały jak niewielkie pagórki... Egipt i Palestyna, Morze
Czerwone, Morze Partyjskie, które rozpościera się w kierunku Aleksandrii, wreszcie kra-
ina Saracenów rozciągająca się jak okiem sięgnąć, wszystko to widzieliśmy u naszych
stóp: trudno w to uwierzyć... (paragraf 3, 8)."
Kraina Saracenów... Ludu barbarzyńskiego, niepokojącego. Mnisi na pewno utrzymy-
wali z nimi jakieś kontakty. Sto lat po wyprawie Aetherii kościółek został opuszczony;
jakby to powiedzieć... był nawiedzany przez duchy. "Nie leży w ludzkiej mocy - pisze
Prokopiusz - wspiąć się nocą na wierzchołek góry, ponieważ słychać tam przez całą noc
huk grzmotów, dzieją się inne cudowne zjawiska, które wywołują panikę nawet w najsil-
niejszym i najodważniejszym człowieku". Znacznie niżej Justynian zbudował piękny
kościół poświęcony Matce Bożej oraz potężny fort, strzeżony przez liczny garnizon, "tak
że saraceńscy barbarzyńcy nie mogli, wykorzystując fakt, że teren jest bezludny, posłu-
żyć się tym miejscem jako bazą, by cichaczem opanować sąsiednie dystrykty Palestyny".
Kim byli ci ludzie, których tak się obawiano, a którzy zamieszkiwali ten opustoszały kraj
na granicy cywilizowanego świata?
Rozdział II
Arabia
Ci, których grecka nazwa brzmiała Sarakenoi, łacińska Saraceni, od czego powstało
francuskie słowo Sarrasins, wcześniej byli nazywani Arabami scenijskimi, Arabami, któ-
rzy żyją pod namiotem (po grecku skene). Sami nazywali siebie po prostu Arabami. Od
niepamiętnych czasów zamieszkiwali tę nieurodzajną ziemię i nikt nie pamiętał, by kie-
dykolwiek jakiś inny lud żył tu przed nimi.
Obszar ogromny, wielkości nieomal jednej trzeciej Europy. Bardzo jednak słabo za-
ludniony. Z powodu rzadko występujących opadów znaczna część terytorium stała się
pustynią. W niektórych rejonach deszcz może nie padać i dziesięć lat. Ogromne obszary
pokrywają wydmy, których wysokość dochodzi do 200 metrów, a długość do kilku kilo-
metrów. Na przykład rejon Ar-Rab al-Chali jest wielkości Francji, inny, bardziej na pół-
noc, Wielki Nafud - sięga 70 000 km2. Gdzie indziej natrafić można na rozległe pola la-
wowe, pozostałości po dość dawnej aktywności wulkanicznej.
Koryta rzek (wadi) świadczą o tym, że w dalekiej przeszłości klimat był bardziej wil-
gotny. Jednak przynajmniej od czasów historycznych zazwyczaj są wyschnięte. Czasami
pojawiają się gdzieniegdzie kałuże. Bywa, że niespodziewane deszcze zamieniają je na
krótko w rwące potoki. Te "powodzie", jak mówią Arabowie, powodują straszliwe szko-
dy. Ale woda pozostaje. Wsiąka w glebę. Poszukuje jej się głęboko w ziemi za pomocą
studni. Głębokość jednej z tych studni sięga aż 170 metrów. Arabowie rozwinęli całą
naukę o studniach; potrafią wyczuć węchem na niewielkiej głębokości zasypane piaskiem
miejsce, w którym znajduje się woda. Zdarza się, że woda wytryskuje w postaci źródła.
Wtedy powstaje oaza, której zielona roślinność odcina się wyraźnie na tle otaczającej
pustyni. Gdzie indziej również, zwłaszcza na równinach nadbrzeżnych, zwanych tihama,
bo tam deszcze padają częściej, niżej położone koryta rzek zatrzymują dostatecznie dużo
wody, by można było uprawiać niektóre rośliny. Zresztą nawet w okolicach pustynnych
gwałtowna ulewa powoduje, że w kilka godzin wyrastają kwiaty i dzikie trawy.
Warunki geograficzne narzucają sposób życia. Na półwyspie przeważają pustynie, co
decyduje o koczowniczo-pasterskim charakterze życia. Mieszkańcy tych obszarów w cią-
gu drugiego tysiąclecia przed naszą erą udomowili wielbłąda. Wiadomo, że łatwo przy-
stosowuje się on do warunków panujących na pustyni. Odtąd niewielkie grupki nomadów
(po arabsku nazywanych badw, od czego powstało nasze słowo "beduin") podążały za
wielbłądami, które zapewniały im przetrwanie. Arab, powiedział Sprenger, jest pasoży-
tem wielbłąda. "Wiosną", gdy padają deszcze, wszyscy zdążają gromadnie, poganiając
stada, ku regionom, które zazieleniła padająca z nieba woda. Nastają dni radości, kiedy
zwierzęta i ludzie najadają się do woli pamiętając o okresie niedostatku, który nadejdzie.
Weselą się w niewielkich grupkach, korzystając z tej manny. Później susza powraca
i ludzkie gromady skupiają się wokół miejsc, gdzie woda utrzymuje się stale, a przy niej
drzewa, krzewy i małe krzaczki. Gdzie indziej sieje się zboża. Nieliczni osiadli miesz-
kańcy oaz uprawiają palmę daktylową, drzewo drzew, którego nie tylko owoce, ale
wszystkie składniki zużytkowuje się do końca, "ciotkę i matkę Arabów", jak mawiano,
dostarczającą jedynego prawdziwego pożywienia (uzupełniało je wielbłądzie mleko) ma-
...
KotylionM