metateza.doc

PODSTAWOWE TENDENCJE ROZWOJOWE FONOLOGII PRASŁOWIAŃSKIEJ

Wyodrębnienie się języka prasłowiańskiego ze wspólnoty językowej pie. (przez wspólnotę bałto-słowiańską) związane było z szeregiem zmian głosowych, które spowodowane były przez trzy tendencje rozwojowe języka psł. (trzy prawa głosowe fonetyki psł.):

1.        Związanie iloczasu z barwą samogłoski – zastąpienie różnic ilościowych (iloczasowych) jakościowymi (artykulacyjnymi);

2.        Prawo sylaby otwartej;

3.        Prawo korelacji miękkości

Ad. 1.

pie. samogłoski o takiej samej barwie występowały jako długie lub krótkie (taka sama barwa, ale różny iloczas), [ǐ, ī], [ĕ, ē], [ă, ā], [ŏ, ō], [ŭ, ū]

W okresie psł. obok opozycji iloczasowej zaczęła się rozwijać opozycja barwy, dotycząca brzmienia samogłoski. Tendencja ta polegała na tym, że samogłoski długie zajęły najwyższy i najniższy poziom artykulacyjny, samogłoski krótkie – poziomy średnie.

Samogłoski przednie                                           Samogłoski tylne

wysokie pie. [ǐ ī]             psł. ī1         (wysoka, długa 2)                           y               [ū, ŭ]  pie.

                                           psł. ь        (półwysoka, półkrótka 1/2)     ъ

średnie pie. [ĕ, ē]              psł. ĕ               (średnia, krótka,1)          ŏ                   [ŏ, ă] pie.

                                                   psł. ě1 (tzw. jat’ 1)       (niska długa, 2)   ā                        [ā, ō] pie.

Przykłady i ćwiczenia.

1. Zaznacz iloczas samogłosek pie. i psł. 

pie. *uidhava > psł. *vьdova

pie. *sunus > psł. *synъ

pie. *tu > psł. *ty

pie. noktis >  wcz.psł.*noktь

pie. *uer- > *věr-a (por. łac. vērus)

Procesy fonetyczne związane z działaniem psł. prawa sylaby otwartej

Prawo sylaby otwartej pojawiło się w okresie wspólnoty psł, funkcjonowało w językach słowiańskich do XI- XII w. Zgodnie z tym prawem każda sylaba musiała kończyć się samogłoską, niemożliwe było spółgłoskowe zakończenie sylaby (dziś w j. pol. prawo to nie działa, dlatego możliwe są sylaby zamknięte np. kot, pies). 

Prawo to odegrało  istotną rolę w rozwoju systemów fonologicznych języków słowiańskich, pod jego wpływem dokonało się  wiele procesów językowych:

a)        powstanie samogłosek nosowych;

b)       monoftongizacja dyftongów;

c)        przestawka, czyli metateza nagłosowych grup -orT, -olT (-ărT, -ălT)

d)       przestawka, czyli metateza śródgłosowych grup -TorT, -TolT (-TărT, -TălT), TerT, TelT

e)        zanik przedsłowiańskich spółgłosek wygłosowych;

f)        uproszczenie grup spółgłoskowych;

Psł. połączenia *orT-, *olT

(T oznacza jakąkolwiek spółgłoskę!!!!)

Występować mogły w nagłosie wyrazów, tworzyły sylaby zamknięte, dlatego na gruncie słowiańskim podlegały metatezie, czyli przestawce. Rozwój był zróżnicowany dialektalnie

W dialektach północnosłowiańskich, tj. wschodnio- i zachodniosłowiańskich

   rozwój uzależniony od intonacji (akutowej) rosnącej (ó)  lub cyrkumfleksowej (õ) opadającej.

Grupy -órT , -ólT pod intonacją akutową przeszły w raT, laT,

pod intonacją cyrkumfleksową õr, roT, loT.

psł. *ór-dło > pol. radło ros. ralo

psł. *ólb- > łab -ędź

Uwaga! Kontynuant w j pol.  radło i ros. ralo wskazują, że w j. psł. mamy tutaj do czynienia z metatezą nagłosową, a grupa órT, która  musiała w tej formie być pod intonacją akutową (bo w j. pol. i ros. jest ra)

psł. *õrvьnъjь > stpol. rowny, ros. rovnyj

psł. õlkъtь > łokieć  ros. łokot’

W językach południowosłowiańskich grupy –órT, -õrT, ólT, õlT zawsze przekształcały się w raT, laT  

Ćwiczenie

1. Proszę uzupełnić tabelę

2.        Porównaj pol. rob-ić oraz niem. Arbeit ‘praca’ oraz pol. ram’ę i łac. arma ang. arms. Czy znajomość psł. procesów fonetycznych pozwala pokazać ich pokrewieństwo?  Co możemy powiedzieć o ewolucji tych form w językach słowiańskich? Spróbuj zrekonstruować ich rozwój.

3.        Jak możemy wytłumaczyć powstanie obocznych form orać, rola, radło ? Proszę dokonać podziału na sylaby psł praform.

orać < psł. *orati

rola <  psł. *orlьja

       radło < psł. * ordlo

Metateza śródgłosowa

Objęła wcz. psł. grupy

Tort (TărT), TolT (TălT), TerT, TelT. Rozwój zróżnicowany dialektalnie w trzech zespołach słowiańskich

Ćwiczenia

1.        Co łączy niem. wyraz Gold i holend. gulden z polskim wyrazem złoto, ros. zołoto i scs. zlato?

2.        Proszę uzupełnić tabelę