Przedmiot: Metodologia badań społecznych

Temat: Sprawdzenie hipotezy (bez sprawdzeń statystycznych)

„Hipoteza” wywodzi się z greckiego słowa „hipothesis” a jego polskim odpowiednikiem jest słowo „przypuszczenie” lub „domysł”. Chodzi tu, więc o przypuszczenie lub domysł wysunięty prowizorycznie dla określenia lub wyjaśnienia czegoś, który oczywiście wymaga sprawdzenia, czyli weryfikacji poprzez odpowiednie badania stosowane w danej nauce.

Znaczenie słowa „hipoteza” znaczy dosłownie „przypuszczenie”. Wskazuje ono w pewnej mierze na rolę hipotez w obrębie założeń pracy naukowej. Hipoteza jest naukowym przypuszczeniem, co do istnienia lub nieobecności danej rzeczy lub zjawiska w określonym miejscu lub czasie (np. co do istnienia pozostałości po jakimś grodzie w określonej miejscowości, co do istnienia złoża ropy naftowej, co do przebiegu danego zjawiska, np. wędrówek lemingów) oraz co do związku zależności danych zjawisk od innych lub związku pojęć bądź wielkości matematycznych o znaczeniu ustalonym. Opierając się na faktach znanych i dostatecznie sprawdzonych uczony przypuszcza, że zjawisko przez niego badane jest „tam a tam” zlokalizowane, że w określonym czasie się działo lub nadal dzieje, że powstaje w określonych warunkach bądź też, że jest skutkiem określonych przyczyn. Podobnie jest z przypuszczeniami, hipotezami co do związku logicznego określonych pojęć lub twierdzeń.

Niekiedy problem badawczy jest wręcz tożsamy z hipotezą do sprawdzenia. Tak na przykład w badaniach psychologicznych nad pytaniem „czy istnieje tak zwany transfer, czyli przeniesienie sprawności motorycznych z ręki jednej na drugą” hipoteza jest tożsama z twierdzeniem „owszem, istnieje taki transfer” lub też przeciwnie „nie ma takiego transferu”. Jako jedna z alternatyw mieści się domyślnie w problemie. Proces jego rozwiązania, czyli odpowiednie badania naukowe, jest tożsame ze sprawdzeniem hipotezy.

Dość pospolite jest przekonanie, że badania oparte na hipotezach znamienne są dla nauk przyrodniczych i że sprawdzenie hipotez polega na eksperymentowaniu. Nie ulega wątpliwości, że stawianie i sprawdzanie hipotez występuje rzeczywiście w badaniach przyrodniczych, fizykalnych, chemicznych, biologicznych, a zarazem eksperymentalnych. Nie znaczy to jednak, że należy to do istoty badań przyrodniczych. Również humaniści stawiają i sprawdzają hipotezy oraz eksperymentują w badaniach pewnego rodzaju. Z hipotezami mają do czynienia historycy, archeolodzy, filolodzy, specjaliści różnych nauk o kulturze, psycholodzy, socjolodzy, ekonomiści itp. Należy wziąć pod uwagę, iż tylko część hipotez w naukach humanistycznych wymaga badań eksperymentalnych. Dotyczy to np. eksperymentalnej psychologii społecznej, w której na każdym kroku problemy oparte są na hipotezach formalnie tego samego rodzaju, co w naukach ścisłych. A zatem hipotezy w szerokim znaczeniu tego słowa związane są z każdą pracą naukowo – badawczą. Jednakże, gdy mówi się o hipotezach, wskazuje się na pewien rodzaj problemów, poniekąd również metod robotniczych mianowicie metod eksperymentalnych. Na myśli miewamy wtedy hipotezy w badaniach, których problemy dotyczą związku zjawisk lub wielkości pojęciowych. Przeważnie chodzi o poznanie przebiegu i warunków zjawisk powtarzających się. Konsekwencją pytań: jak powstają gwiazdy? jak tworzy się lądolód? jaki jest przebieg niżów i wyżów barometrycznych? jakie są istotne przyczyny raka? jaka jest geneza ludzkich namiętności? jaki jest mechanizm selekcji społecznych? są to właśnie hipotezy; hipotezy jako naukowe przypuszczenia co do mechanizmu danego zjawiska bądź danego rodzaju zjawisk.

Opierając się na badaniach dotychczasowych autor hipotezy (tego rodzaju, tj. w węższym znaczeniu tego słowa) określa próbnie związek składników i etapów zjawisk z warunkującymi je przyczynami. Określanie próbne, zwane zwykle i właśnie ze względu na swój próbny charakter hipotezą roboczą wymaga oczywiście sprawdzenia w postaci umiejętnie wykonywanych badań. Do sprawdzenia nadają się różne metody, przede wszystkim eksperymentalne. Eksperyment, bowiem umożliwia czynną zmianę warunków danego zjawiska i dzięki temu ustalenie prawidłowości. Stąd wywodzi się szczególna więź między hipotezą a eksperymentem.

Rola hipotez jest oczywiście wszędzie tam, gdzie w problemie naukowym mieszczą się pytania: od czego ten fakt zależy? w jakich warunkach powstaje? Czego skutkiem jest ten fakt? Odnosi się to nie tylko do problemów przyrodniczych. Również humaniści badają związki przyczynowe, a zatem także w zakresie ich problematyki potrzebne są hipotezy. Występują w rozmaitych badaniach nad człowiekiem działającym i nad jego dziełami twórczymi. W badaniach humanistycznych o pokroju historycznym (historia powszechna, historia literatury, sztuki, muzyki, nauki, prawa, moralności, filozofii, techniki, prehistoria, archeologia, częściowo również językoznawstwo) hipotezy dotyczą w zasadzie wyjaśnienia zjawisk nie powtarzających się. Nie stanowią (przeważnie) próbnego sformułowania praw zjawisk powtarzających się, lecz próbę poznania pragmatycznego związku zdarzeń jednorazowych. Jednakże dostatecznie uzasadniony w świecie badań nad sprawami pokrewnymi, acz jeszcze nie sprawdzony pogląd próbny na pochodzenie lub zależności danego zjawiska historycznego czy archeologicznego, np. na temat pochodzenia Etrusków, rzeźb na Wyspie Wielkanocnej, wpływu koloniatu na początki feudalizmu w Europie Zachodniej, czy praojczyzny Indoeuropejczyków, słusznie nazwać można hipotezą naukową.

Hipotezy w naukach humanistycznych nie tylko występują w ogóle i są w podobnym sensie potrzebne jak w przyrodoznawstwie. Są również, podobnie jak tam, mniej lub bardziej ogólne, a to stosownie do rozmiaru problemów. W jednym wypadku stawiamy pytania nader szczegółowe, np. skąd pochodzą zwyczaje śmigusa – dyngusa, innym razem zagadnienie w porównaniu z tamtymi wielce pojemne i ogólne, np. w jaki sposób doszło do zespolenia elementów helleńskich i judaistycznych w kulturze chrześcijańskiej. I tu, i tam uczony posługuje się faktycznie hipotezami naukowymi i potrzebuje ich.

W niektórych pracach badawczych założenia i hipotezy stanowią wielce złożony pogląd intuicyjny do sprawdzenia, a więc coś znacznie obszerniejszego niż jedno lub kilka przypuszczeń. Pogląd intuicyjny jest to zwykle złożony układ przypuszczeń opartych na doświadczeniu niewystarczająco udokumentowanym. Zwykle od poglądów intuicyjnych rozpoczynają swój byt społeczny nowe nauki. Poglądy tego rodzaju są zatem niezbędne i czasem daleko ważniejsze w życiu nauki aniżeli dobrze ustawione i wykonalne konkretne badania naukowe.

Punktem badań typu poznawczego jest problem zastany lub sformułowany na podstawie dotychczasowego stanu wiedzy, a końcowym efektem jest jego rozwiązanie w formie określonego twierdzenia lub teorii.

Drogę od postawienia problemu do jego rozwiązania można przedstawić następująco: problem ® hipoteza ® logiczne sprawdzanie hipotezy ® weryfikacja ® potwierdzenie lub obalenie hipotezy  - a w przypadku potwierdzenia – nowa teza lub teoria.

Poprzez swoistą „obróbkę intelektualną” podjętego problemu, czyli poprzez swój twórczy wysiłek poznawczy, badający uzyskuje wstępne hipotezy badawcze lub prowizoryczne „wyjaśnienia” czy też „rozwiązania” danego problemu. Uzyskane hipotezy trzeba z kolei poddać krytyce logicznej po to, aby sprawdzić, czy, i w jakim stopniu spełniają one wymogi metodologiczne, stawiane hipotezą i skorygować je, jeśli okaże się to konieczne. Ponadto wymagają one także konfrontacji z istniejącym stanem rzeczy na dany temat. Sprawdzone w ten sposób wstępne hipotezy można w dalszej kolejności weryfikować poprzez stosowne badania empiryczne. Tego rodzaju badania prowadzone w oparciu o przyjęte założenia metodologiczne, pozwalają następnie stwierdzić, czy, i w jakim stopniu dana hipoteza jest zgodna z badaną rzeczywistością społeczną.

Rezultatu takiego nie osiąga się jednak w wyniku jednego badania. Z reguły konieczne są wielokrotne badania kontrolne, porównawcze, potwierdzające uzyskane poprzednio wyniki. Ponadto, aby dana hipoteza stawała się twierdzeniem, dającym np. początek jakiejś teorii naukowej, konieczne są nie tylko badania kontrolne przeprowadzone przez tego samego uczonego, czy też poprzez jeden i ten sam zespół badawczy, ale także potwierdzenia uzyskane przez innych uczonych i różne zespoły badające dany problem. Ma to na celu obiektywizację wyników badań i eliminację lub choćby ograniczenie ewentualnych subiektywnych zniekształceń, jakie zdarzają się poszczególnym badaczom.

Wszelkie procesy zachodzące w poszczególnych społeczeństwach, czy nawet społecznościach, są na ogół modyfikowane specyficznym rozwojem historycznym danego społeczeństwa, jego swoistymi warunkami życia ukształtowanymi własnymi wartościami, obyczajami i tradycją. Dlatego też może się zdarzyć, że jakaś hipoteza nie zostanie potwierdzona przez badania albo zostanie tylko częściowo zweryfikowana, co nie zawsze znaczy, iż jest ona po prostu fałszywa lub częściowo fałszywa, lecz tylko tyle: w określonych warunkach nie potwierdziła się ona i tym samym może być uznana, jako ogólnie ważna.

Jednak nawet częściowo potwierdzone hipotezy nie zawsze są bezwartościowe, ponieważ przyczyniają się one przecież zawsze, choćby w jakimś stopniu do uchwycenia pewnych prawidłowości, umożliwiających uszczegółowienie istniejących teorii. Stają się one też niekiedy przydatne do tworzenia tzw. „teorii średniego zasięgu”, które stanowią pewien pomost między ogólnymi teoriami, czyli tzw. makroteoriami, a teoriami odnoszącymi się do konkretnych zjawisk rzeczywistości społecznej oraz stanowią też punkt dla nowych hipotez.

Proces rozwiązywania danego problemu poprzez badania typu poznawczego jest więc złożony i wielostopniowy. Każda nauka dąży bowiem do maksymalnego zabezpieczenia się przed takimi „twierdzeniami” czy „teoriami”, które w większym stopniu wynikają z pobożnych życzeń, niż z rzetelnych badań i dlatego w każdej nauce postuluje się ostre rygory metodologiczne dotyczące badań poznawczych. 

  Na początku poczynań badawczych formułujemy szereg twierdzeń, których uzasadnienia znamy tylko częściowo. Twierdzenia takie nie mają rangi twierdzeń udowodnionych. Celem badań jest uzyskanie potwierdzenia ich prawidłowości lub uzyskanie materiału podważającego ich słuszność. Hipotezy pierwotne są twierdzeniami opartymi na rozumowaniu indukcyjnym niezupełnym. Na rozumowaniu opartym na niedostatecznej liczbie dowodów potwierdzających ich prawidłowość. Wszystkie czynności badawcze zmierzają do tego, aby twierdzenia uzasadnić dostateczną ilością dowodów potwierdzających owe przypuszczenie prawdy. Zgromadzone fakty pozwalają na zastosowanie rozumowania wedle zasady indukcji statystycznej. W ten sposób uzyskujemy potwierdzenie lub negację formułowanych też na zasadzie określenia przeciętnej wartości badanej wielkości zmiennej lub przeciętnej częstotliwości występowania poszukiwanych cech lub zależności w badanej próbie. Jeśli próba była reprezentatywna to upoważnia nas do uogólnienia określonego twierdzenia na populację generalną.

              Dane wyjściowe, którymi posługujemy się przy określeniu hipotezy, pochodzą z naszych obserwacji lub opierają się na innych badaniach, podobnych pod wzglądem zakresu, problematyki lub metody do zamierzonych przez nas. Każdy układ społeczny jest niepowtarzalny w pełni i dlatego nie zawsze hipotezy oparte na badaniach innej zbiorowości znajdują potwierdzenie. Po uwzględnieniu takich czynników jak czas, zmęczenie, miejsce itp. hipoteza nasza może okazać się fałszywa.

W badaniach środowiskowych prowadzonych metodą reprezentacji, doszukujemy się danych rzeczywistych, które obraną hipotezę dodatkowo (poza danymi wyjściowymi) popierały, lub też danych rzeczywistych, które by obraną hipotezę (wbrew danym wyjściowych) obalały. Takie postępowanie nazywamy sprawdzaniem hipotez. Czynność ta polega na porównaniu uzyskanych danych z wymaganiami poszczególnych hipotez. Twierdzenie potrzebuje poparcia w materiale badawczym. Szukamy potwierdzeń liczbowych wśród uzyskanych danych z badań. Hipoteza uzyskuje potwierdzenie, gdy liczba przypadków potwierdzających ją jest dostatecznie duża, aby nie mogła być uznana za przypadkową. Jeśli hipoteza określa jakąś zależność, to poparcie dla jej prawdziwości uzyskujemy, gdy skutki wychowawcze lub społeczne danej zależności są możliwe do empirycznego stwierdzenia. Jeśli np. założymy, że działalność domu kultury ma wpływ na aktywizację kulturalną środowiska, to musimy uzyskać dane ewidentnie potwierdzające taką hipotezę. Takimi danymi będą: udział w kursach, rozwój czytelnictwa, uczęszczanie na imprezy kulturalne, nauka języków obcych itp.

W naukach społecznych nie da się określić względnej wielkości danych koniecznych dla potwierdzenia określonej hipotezy. W przypadku pytań prostych dotyczących cech lub faktów liczba danych, potwierdzających prawidłowość hipotezy musi być większa od liczby danych negujących jej prawdziwość. Ilość pozytywnych przypadków musi przekraczać 50%. W pytaniach złożonych należy często opierać się na stopniach nasilenia np. na 100 przebadanych przypadków ucieczki z domu rodzicielskiego nieletnich 30 z nich będzie miało swoje uzasadnienie w niepowodzeniach szkolnych, to zależność miedzy tymi zjawiskami będzie niewątpliwa, ale 10 przypadków może czynić ją problemową.

Zbigniew Skorny uważa, że jeśli problem badań zostanie ujęty w formie hipotezy, wtedy wynikające z nich wnioski będą jej potwierdzeniem lub zaprzeczeniem. Hipoteza zostaje zweryfikowana w tym większym stopniu:

- im liczniejsze są potwierdzające ją fakty;

- im bardziej są one różnorodne, czemu sprzyja przeprowadzenie weryfikacji hipotezy w odniesieniu do różnych populacji;

- im ściślej badane fakty zostały stwierdzone, co jest uzależnione od precyzji i dokładności technik służących do pomiaru badanych zmiennych;

- im liczniejsze techniki badawcze zastosowano dla dokonania weryfikacji hipotezy.

Jeśli zebrane materiały empiryczne pozostają w sprzeczności z daną hipotezą, okazuje się ona nie prawdziwa i zostaje obalona. Gdy natomiast wszystkie fakty są zgodne z hipotezą, wówczas potwierdza się ona w pełni.

Formułowane wnioski dotyczące danej hipotezy mogą opierać się na jej weryfikacji wewnętrznej lub empirycznej.

Weryfikacja wewnętrzna polega na analizie tworzących ją twierdzeń w celu ewentualnego wykrycia występujących w nich nieścisłości, sprzeczności, niezgodności z zasadami logiki. Może również dokonywać się przez porównanie twierdzeń tworzących hipotezę z udowodnionymi już twierdzeniami lub prawami naukowymi. Ten sposób weryfikacji hipotezy pozwala na jej uściślenie oraz skorygowanie lub wyeliminowanie niektórych zawartych w niej tez.

Weryfikacja wewnętrzna jest wstępnym etapem weryfikacji hipotezy, weryfikacja empiryczna wymaga trafnego doboru stosowanych w tym celu technik i narzędzi badań oraz dokonania analizy zebranych za ich pośrednictwem materiałów.

Przy empirycznej weryfikacji hipotezy należy unikać posługiwania się tylko takimi technikami i narzędziami badań, które potwierdzają jej prawdziwość. Zarówno tendencyjny dobór technik badawczych, jak też tendencyjna interpretacja uzyskanych materiałów empirycznych prowadzą nieraz do rzekomego potwierdzenia hipotezy oraz sformułowania błędnych wniosków.

Sprawdzianem prawidłowości hipotezy jest jej zgodność z faktami, jeśli wykryjemy fakty sprzeczne z hipotezą, zostaje ona obalona lub, co najmniej zachodzi konieczność ograniczenia zakresu jej stosowności.

Wnioski dotyczące weryfikacji hipotezy mogą opierać się na studiach przypadków świadczących o występowaniu prawidłowości, której ona dotyczy. Materiałów empirycznych dostarczają wtedy obserwacje, wywiady lub dane zawarte w wytworach działania i dokumentacji.

Studia przypadków umożliwiają dokonanie jakościowej analizy badanej prawidłowości. Ten sposób weryfikacji hipotezy posiada zarówno pewne zalety, jak też wady. Jego podstawowym walorem jest wykorzystanie informacji o rzeczywistym przebiegu badanych zjawisk. Jeśli jest nim ludzkie działanie, wówczas w naturalnych sytuacjach życiowych poznajemy je oraz determinujące je czynniki.

Weryfikacja hipotezy oparta na studiach przypadków jest dość czasochłonna. Jej poprawność zależy od doświadczenia badacza w zakresie posługiwania się klinicznymi metodami badań oraz od umiejętności trafnego dostrzegania w analizowanych przypadkach zachodzących w nich prawdziwości.

Weryfikacja hipotez nie powinna ograniczać się do analizy przypadków, lecz uwzględnić również wyniki badań pozwalających na dokonanie pomiaru badanych zmiennych. Obserwowanie następstw w warunkach ich naturalnego, spontanicznego pojawienia się nie dostarcza dostatecznych argumentów na to, iż jest to związek przyczynowy. Do uzasadnienia tezy niezbędne jest przeprowadzenie badania eksperymentalnego, w którym odpowiednie zmiany w układzie zmiennych niezależnych powstały by w wyniku świadomej decyzji i odpowiednich i manipulacji obserwatora. Hipotezy o przyczynowych związkach między zmiennymi weryfikowane być mogą w sposób zasadny jedynie w takich warunkach, w których zmienne niezależne hipotez podległe są kontroli badacza w warunkach eksperymentalnych, tak iż jest on w stanie wywoływać je, działać nimi na sytuacje przez siebie wybrane.

Eksperymentalna weryfikacja hipotezy opiera się na badaniach przeprowadzonych w grupie eksperymentalnej i kontrolnej. W grupie eksperymentalnej stwarzamy sytuacje powodujące występowanie prawidłowości będącej przedmiotem badania. W sytuacji wytworzonej w grupie kontrolnej prawidłowość ta nie występuje. Przystępując do badań przyjmujemy hipotezę zerową zakładającą, że nie zachodzi prawidłowość, której dotyczy dana hipoteza. Jeśli po dokonaniu statystycznej analizy uzyskanych wyników hipoteza zerowa zostanie obalona oraz stwierdzimy statystycznie istotne różnice w wynikach uzyskanych przez grupę eksperymentalną i kontrolną, pozwala to na wyprowadzenie wniosku zawierającego potwierdzenie weryfikowanej hipotezy.

Można wyróżnić hipotezy niestatystyczne i statystyczne. Weryfikacja hipotez niestatystycznych opiera się na jakościowej analizie badanych faktów. Podstawą weryfikacji hipotezy statystycznej są natomiast ujęte ilościowo i opracowane statystycznie wyniki badań.

W przypadku hipotezy statystycznej orzekamy o prawdopodobieństwie występowania pewnych elementów w zbiorze, a weryfikacja tej hipotezy polega na ustaleniu zbioru próbnego i wyliczeniu faktycznego prawdopodobieństwa. Jeśli prawdopodobieństwo okaże się większe od określonej liczby, będzie można uznać hipotezę za potwierdzoną, jeśli tej liczby nie osiągnie, uznamy potrzebę jej odrzucenia, chyba że zajdzie potrzeba dalszych badań.

W wypadku hipotez niestatystycznych orzekamy jakąś cechę jako istotny element zbioru lub też poszczególnych egzemplarzy, jakie się na niego składają i sprawdzamy bezpośrednio, w oparciu obserwację, zdania, jakie składają się na całość tej hipotezy. Jeśli zdania obserwacyjne potwierdzają hipotezą, uznamy ją za sprawdzoną bądź też uznamy potrzebę dalszych badań. Jeżeli ją zaprzeczą, hipotezę uznamy za godną odrzucenia bądź też będziemy musieli poddać weryfikacji system językowy dyscypliny, w oparciu, o który badania zastały przeprowadzone, gdyż albo fałszywa jest hipoteza, albo fałszywa jest cała dotychczasowa wiedza o badanym przedmiocie lub o poszczególnych jego elementach.

Możliwa też jest w naukach empirycznych tzw. weryfikacja hipotezy, czyli jej kontrola w oparciu o weryfikację takich zdań obserwacyjnych, że z ich koniunkcji wynika prawdziwość hipotezy. Może ona też polegać na sprawdzeniu hipotezy na podstawie dotychczasowej wiedzy w zakresie danej dyscypliny oraz intuicji z tej wiedzy wynikających, w założeniu, że wiedza ta powstała i została potwierdzona przez obserwację zdaniami obserwacyjnymi.

BIBLIOGRAFIA:

1.      Pilch T., Bauman T., Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Warszawa 2001

2.      Piter J., Zarys metodologii pracy naukowej, Warszawa 1975

3.      Podgórski R. A., Metodologia badań socjologicznych. Kompendium wiedzy metodologicznej dla studentów, Bydgoszcz-Olsztyn 2007

4.      Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki. Przewodnik metodologiczny dla studiujących nauczycieli, Warszawa 1984

5.      Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Katowice 1999

11