Problemy2_5.pdf

Robert Górski

(Archiwum Państwowe w Toruniu Oddział we Włocławku)

Strona | 22

Archiwa osobiste. Problemy gromadzenia,

opracowania i udostępniania

Niezwykle frapujące zagadnienia związane z archiwami osobistymi wielokrotnie

podejmowane były w różnym zakresie głównie na łamach czasopism archiwalnych,

bibliotecznych czy też muzealnych. Jednakże pokaźną część opracowań stanowią artykuły

sprzed kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu lat. Przywołać należy nazwiska historyków

archiwistów: Heleny Polaczkówny, Teresy Zielińskiej, Piotra Bańkowskiego, Eugenii

Brańskiej, Zygmunta Kolankowskiego, czy Andrzeja Pibera. Brak jest poważniejszych

monografii dotyczących omawianego tematu. Warto więc nie tylko zebrać i przedstawić

najważniejsze zagadnienia związane z archiwami osobistymi, ale przede wszystkim

spróbować znaleźć, wykorzystując dorobek archiwistyki polskiej oraz innych państw, pewne

rozwiązania mające na celu ułatwienie postępowania z tego typu materiałami skupiając się na

problemach ich gromadzenia, opracowania i udostępniania, oraz wynikających z niego

kwestii prawa autorskiego i praw pokrewnych, jak również ochrony danych osobowych.

W archiwistyce polskiej funkcjonuje wiele terminów stosowanych na określenie

zbiorów prywatnych, np. archiwum prywatne, archiwum osobiste, spuścizna archiwalna,

papiery prywatne, akta, a także archiwum rodzinne, rodowe, rodzinno-majątkowe, zwane

podworskimi. Wyjaśnienie każdego z nich znajdziemy w Polskim Słowniku Archiwalnym

oraz licznych artykułach 1 . Powszechnie używane pojęcie „archiwum prywatne” jest

stosunkowo szerokie i obejmuje zarówno archiwa osobiste wytworzone przez daną osobę

fizyczną w toku jej życia i działalności, oraz archiwa rodzinne lub rodowe, rodzinno-

majątkowe (podworskie). Są to dwa podstawowe typy archiwów prywatnych znajdujących się

w polskich zbiorach archiwalnych. Taki podział zdecydowanie ułatwia określenie charakteru i

proweniencji archiwaliów. Pojęcia „spuścizna archiwalna” i „papiery prywatne” używane są

rzadziej i głównie na określenie archiwów osobistych. Można je stosować zamiennie,

Polski słownik archiwalny , oprac. A. Bachulski, K. Konarski, A. Wolff, Warszawa 1952 ; Polski słownik

archiwalny , red. W. Maciejewska, Warszawa 1974; Materiały do słownika terminologii archiwalnej krajów

socjalistycznych , Archiwum PAN, Warszawa 1973; P. Bańkowski, Porządkowanie archiwaliów prywatnych ,

“Archeion” T. 19-20, 1951, s. 184-216; Z. Kolankowski, Archiwalne opracowanie spuścizn rękopiśmiennych i

jego problemy [w:] Pamiętnik VIII Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie 14-17 września 1958

r. , t. 1, Referaty, Warszawa 1958; tenże, Granice spuścizny archiwalnej , „Archeion” T. 57, 1972, s. 53-73; A.

Piber, Archiwum Ignacego Jana Paderewskiego , „Archeion” T. 39, 1963, s. 63-86; tenże, Spuścizna archiwalna

– jej istota, zawartość, układ, metody porządkowania , „Archeion” T. 42, 1965, s. 43-82; T. Zielińska,

Archiwalia prywatne (pojęcie, zakres gromadzenia, metody opracowania) , „Archeion” T. 56, 1971, s. 71-78; A.

Kulecka, Spuścizny w archiwach, bibliotekach i muzeach w Polsce , „Archeion” T. 100, 1999, s. 70-96.

Strona |

Strona | 23

aczkolwiek termin „archiwum osobiste” jest najbardziej trafne. W praktyce kwestia

stosowania powyższych określeń przedstawia się podobnie. W nazwach zespołów

archiwalnych proweniencji prywatnej najczęściej spotykamy konstrukcje „archiwum danej

osoby, rodziny, rodu” lub „akta”, zdecydowanie rzadziej „papiery” i „materiały”. Przy okazji

warto zadać sobie pytanie czy suma spuścizn osób ze sobą spokrewnionych daje nam

archiwum rodzinne? Takie zespoły można znaleźć w zbiorach archiwów państwowych,

wyłączając z tej grupy archiwa podworskie (rodzinno-majątkowe), gdzie czynnikiem

aktotwórczym był w dużej mierze majątek.

Pierwszym problemem, który warto poruszyć, jest kwestia gromadzenia archiwów

osobistych oraz ich status prawny. Jest to o tyle istotne, gdyż mamy do czynienia z pełną

swobodą w podejmowaniu decyzji dotyczących miejsca archiwizacji, zmiennością lub

brakiem jakichkolwiek uregulowań w zakresie gromadzenia, przechowywania i

zabezpieczania tego typu materiałów. Spuścizny, stanowiące specyficzną formę zespołu

archiwalnego, nie podlegają zasadzie pertynencji terytorialnej mówiącej o związku zespołów

archiwalnych z terytorium, na którym zostały wytworzone. Stanowią własność prywatną

twórców, którzy kierując się różnymi przesłankami mogą swobodnie przekazywać swoje

papiery jakimkolwiek instytucjom czy osobom w formie daru, depozytu, w drodze zapisu

testamentowego, lub sprzedaży. W takim przypadku pojawia się często problem

niekonsekwencji, bądź też braku zainteresowania i opieki ze strony potencjalnych

spadkobierców. W wyniku tego archiwa osobiste mogą ulegać rozproszeniu znajdując swoje

miejsce nie tylko w archiwach (państwowych, uniwersyteckich), ale także różnych

instytucjach kulturalno-naukowych, charytatywnych, bibliotekach, muzeach w Polsce i

zagranicą. Zdarzają się również sytuacje, gdy pewne instytucje pozyskują archiwalia od

rodziny wiedząc, że część materiałów przechowywana jest już gdzie indziej. W takim

przypadku warto podjąć próbę scalenia rozproszonych części spuścizn. Nawet, jeśli nie

fizycznego, co zwykle możliwe nie jest, to poprzez sporządzenie odpowiedniego opisu

informacyjnego, najpierw na poziomie zespołu, później na niższych. Należałoby jednak

zwrócić uwagę na ewentualną możliwość zastosowania wspomnianej zasady pertynencji

terytorialnej w stosunku do archiwów osobistych. Raczej nie w formie nakazu, ale perswazji,

archiwów przy tym pertraktacji zmierzających do scalenia rozproszonych części spuścizn.

Pomocna powinna być również popularyzacja zbiorów prywatnych stanowiących część

narodowego zasobu archiwalnego, przedstawienie ich wartości jako źródła historycznego, ale

także nakreślenie jakiegoś logicznego systemu rozmieszczenia z profilowaniem instytucji

gromadzących takie zbiory. W warunkach polskich, w których brakuje rozwiązań

systemowych, takie profilowania mimo wszystko mają miejsce.

Do archiwów państwowych spuścizny zaczęły napływać w zasadzie po zakończeniu II

wojny światowej, w dużej mierze w wyniku realizacji postanowień Dekretu Polskiego

Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy

Strona |

Strona | 24

rolnej 2 . Na własność państwa przeszły wówczas także archiwalia prywatne, przede wszystkim

rodzinno-majątkowe. Do tego czasu zbiory te gromadzone były głównie przez biblioteki i

muzea, instytucje bardziej znanych i otwartych dla społeczeństwa. Nie oznacza to, iż archiwa

nie interesowały się archiwaliami prywatnymi. Zainteresowanie wiązało się przede wszystkim

z akcją zabezpieczenia zasobu archiwalnego, w tym właśnie archiwów osobistych i

rodowych. Wynikało ono również z przepisów prawa archiwalnego z okresu

międzywojennego. Dekret Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 r. o organizacji archiwów

państwowych i opiece nad archiwaliami 3 pod opiekę państwa polskiego wziął także

archiwalia prywatne w sytuacjach zagrożenia. Ministerstwo Wyznań Religijnych i

Oświecenia Publicznego (dalej: MWRiOP) poprzez swoje organy mogło interweniować w

celu zapewnienia należytej opieki archiwaliom prywatnym, mogło je nabywać lub włączać

jako części składowe bądź depozyty do archiwów państwowych za zgodą właściciela.

Wydział Archiwów Państwowych MWRiOP zobowiązany był do udzielania osobom i

instytucjom prywatnym wskazówek w zakresie przechowywania i konserwowania zbiorów.

Archiwalia prywatne mogły być objęte opieką WAP na mocy porozumienia stron. Zbierano

również informacje o archiwaliach, które pozostawały bez opieki. Zapis ten umożliwiał także

włączenie takich zbiorów do zasobu archiwum państwowego. Dekret Prezydenta RP z 29

marca 1951 r. o archiwach państwowych 4 anulował dotychczasowe uregulowania prawne

dotyczące archiwaliów. Wzorem archiwistyki radzieckiej wprowadzono pojęcie państwowego

zasobu archiwalnego, aczkolwiek dokładnie wyjaśniono je dopiero w Rozporządzeniu Rady

Ministrów z 26 kwietnia 1952 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego 5 (pojęcie

państwowego zasobu archiwalnego) oraz rozporządzeniach Rady Ministrów PRL z 19 lutego

1957 r. w sprawie państwowego zasobu archiwalnego 6 ze zmianami z 30 grudnia 1958 r . 7

Państwowy zasób archiwalny tworzyły wszystkie materiały archiwalne posiadające znaczenie

historyczne dotyczące polityki, społeczeństwa, gospodarki i nauki. Zaliczono tu również

materiały rodów i rodzin, stanowiące rezultat działalności osób prywatnych – działaczy

państwowych i społecznych, twórców w dziedzinie nauki, literatury i sztuki – pod

warunkiem, że przeszły „we władanie Państwa”, czyli znalazły się w zasobie archiwów

państwowych. W ten sposób archiwa zyskały kolejny obiekt zainteresowań, inspirowany

jednocześnie szeroką działalnością powołanego z dniem 1 grudnia 1953 r. Archiwum Polskiej

Akademii Nauk w zakresie gromadzenia i przechowywania spuścizn uczonych oraz

traktowania archiwaliów prywatnych, jako zespołów archiwalnych. Działalność tą ujęto w

statucie Archiwum w 1962 roku.

2 Dz. U. 1944 nr 4 poz. 17.

3 Dz. Pr. P. P. 1919 nr 14 poz. 182.

4 Dz. U. 1951 nr 19 poz. 149.

5 Dz. U. 1952 nr 24 poz. 165.

Strona |

Dz. U. 1957 nr 12 poz. 66.

7 Dz. U. 1959 nr 2 poz. 12.

Strona | 25

Kolejne zmiany w prawie archiwalnym nastąpiły w 1983 r. w związku z wejściem w

życie ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach 8 . Wprowadzono pojęcie

narodowego zasobu archiwalnego, który podzielono na państwowy zasób archiwalny i

niepaństwowy zasób archiwalny. Nie było mowy na temat archiwów prywatnych. W

rozdziale 3 art. 15 określono części składowe państwowego zasobu archiwalnego. Znalazły

się tutaj m. in. materiały wytworzone w toku życia i pracy działaczy politycznych,

społecznych i gospodarczych, twórców w dziedzinie nauki, techniki, kultury i sztuki oraz

innych osób, które wniosły historyczny wkład do rozwoju Państwa Polskiego, ponadto akta

rodzin i rodów, które miały wpływ na sprawy państwowe, stosunki polityczne, gospodarcze i

społeczne, oraz dotyczące ich majątków, przedsiębiorstw i innej aktywności gospodarczej. W

przypadku archiwów rodzin i rodów zaznaczono, iż stanowią część państwowego zasobu

archiwalnego, jeżeli stały się własnością Państwa w wyniku „zakupu, darowizny lub w innej

drodze”. Zapisy dotyczące wyraźnie archiwaliów proweniencji prywatnej nie były

precyzyjne, co wymaga szerszej analizy zamierzeń ustawodawcy oraz przyjrzenia się

realizacji zapisów aktu prawnego w praktyce. W przypadku niepaństwowego

nieewidencjonowanego zasobu archiwalnego, ustawa regulowała kwestie obrotu materiałów

powstałych w wyniku działalności osób fizycznych, stanowiących własność tychże osób lub

ich prawnych następców. Materiały te mogły być zbywane z zastrzeżeniem, iż prawo

pierwokupu przysługuje archiwom państwowym oraz archiwom wyodrębnionym. Osoby

będące w posiadaniu archiwaliów prywatnych.

Ustawa z 1983 roku obowiązuje do dziś. Nowe warunki prawno-ustrojowe wymagały

wprowadzenia stosownych poprawek i rozszerzenia dotychczasowych przepisów. Kwestia

własności, jakkolwiek zaznaczona i wynikająca z przepisów Kodeksu Cywilnego, wciąż jest

mało precyzyjna. Obowiązuje podział na państwowy i niepaństwowy zasób archiwalny,

utrzymano status quo w stosunku do materiałów rodzin i rodów, oraz wytworzonych przez

osoby fizyczne, które wniosły znaczący wkład historyczny do rozwoju Państwa Polskiego w

dziedzinach nauki, techniki, kultury i sztuki, działaczy politycznych, społecznych

gospodarczych. Archiwa państwowe oraz archiwa wyodrębnione utrzymały prawo

pierwokupu materiałów archiwalnych stanowiących nieewidencjonowany niepaństwowy

zasób archiwalny w przypadku ich zbywania w drodze umowy kupna-sprzedaży.

Ustawa o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach nie rozwiązuje niestety

istotnych problemów związanych z archiwami prywatnymi zarówno w kwestii własności, jak

i ich gromadzenia. Do dziś do archiwów państwowych i muzeów zgłaszają się potomkowie

rodów i rodzin, których zbiory zostały przejęte na własność państwa po 1944 r. domagając się

przyznania tytułu własności kolekcji. To wszystko wskazuje na niedoskonałość

dotychczasowych przepisów oraz brak ustawy reprywatyzacyjnej, która byłaby szansą na

8 Dz. U. 1983 nr 38 poz. 173, ze zmianami.

Strona |

Strona | 26

uregulowanie spraw własnościowych w stosunku materiałów archiwalnych proweniencji

prywatnej stanowiących państwowy zasób archiwalny, a zatem dziedzictwo kulturowe.

Kolejnym zagadnieniem godnym uwagi może być problem selekcji materiałów

archiwalnych wchodzących w skład archiwów osobistych oraz opracowanie tych zbiorów.

Oprócz materiałów proweniencji prywatnej powstałych w wyniku aktywnej i szerokiej

działalności oraz zainteresowań twórcy zespołu, obejmujących twórczość artystyczną,

naukową, funkcje polityczne, społeczne i gospodarcze, w tym korespondencję prywatną i

urzędową, kształtującą obraz tej działalności i kontaktów, czyli powiązania zewnętrzne,

włącza się do spuścizny wszelką dokumentację powstałą niezależnie od twórcy, ale

bezpośrednio związaną z jego osobą, np. akt urodzenia lub zgonu. Jest to dokumentacja

wytworzona przez instytucje lub osoby pozostające w zewnętrznych relacjach z osobą twórcy.

Zdarza się również, że w spuściznach znaleźć można dokumentację urzędową powstałą w

wyniku pełnionych przez twórcę funkcji.

Kształtowaniu się spuścizny towarzyszą czynności aktotwórcze, na które składają się

wszystkie etapy działalności twórcy od chwili zaistnienia – narodzin, poprzez szerokie

kontakty towarzyskie, rodzinne i zawodowe oraz zainteresowania mające swoje zakończenie

w momencie zgonu otoczonego procesem powstawania szeregu typów dokumentacji

powiązanej bezpośrednio z twórcą spuścizny. Dokumentacja ta stanowi również punkt

wyjścia dla kontynuacji działalności twórcy, którą przerywa dopiero moment zgonu.

Warto zastanowić się także nad podziałem materiałów wchodzących w skład

spuścizny na typowe źródła, oraz te zgromadzone w wyniku wykonywania statutowych

funkcji czy prac (charakter ściśle proweniencyjny). Konieczne jest również określenie, czy

rzeczywiście mamy do czynienia z typowym archiwum osobistym, czy też zbiorem

archiwalnym. W praktyce wielu twórców archiwów osobistych ulegało również pasjom

kolekcjonerskim gromadząc materiały różnej proweniencji. Czy można mówić wówczas o

zbiorach archiwalnych? Istnieje pogląd, że zbiory poza stworzonymi przez archiwa nie

istnieją. Należy także zadać sobie pytanie, jak traktować stanowiące część zbiorów twórcy i

jego warsztatu pracy bibliotekę czy muzealia, albo inne przedmioty należące do twórcy i

stanowiące część spuścizny? Czy nie należy się szacunek takim całościom? Dla przykładu w

wielu archiwach osobistych przechowywanych w Archiwum Instytutu Hoovera w Stanach

Zjednoczonych utworzono grupę „memorabilia”. Tu umieszcza się materiały, które nie

przystają do innych grup, np. niewielkich rozmiarów rzeźby i inne dzieła sztuki, ozdobne

przybory biurowe. Objęcie ich rejestrem wskazuje na to, iż całość należy traktować jako

zbiór. W warunkach polskich takie materiały włącza się do zbiorów muzealnych, natomiast

księgozbiory trafiają do bibliotek. Istotne jest zatem informacyjne scalenie elementów całej

spuścizny.

Mając przed sobą część aktową spuścizny, czyli właściwe archiwum osobiste, można

określić, jakie materiały mają wartość pierwszorzędną, unikatową lub charakter

Strona |

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: