PRAWO-podst. informacje.doc

Państwo jest to organizacja polityczna obejmująca zakresem swego działania ogół członków społeczeństwa zamieszkującego określone terytorium i wyposażona w aparat władzy pozwalający urzeczywistniać zamierzone przez nią cele. Bez względu na typ, każde państwo pełni dwie podstawowe funkcje, a mianowicie:

-    funkcję wewnętrzną – sprawowaną w sferze stosunków wewnątrzpaństwowych,

-    funkcję zewnętrzną – sprawowaną w sferze stosunków międzypaństwowych.

Prawo w znaczeniu przedmiotowym to ogół norm, ustanowionych lub uznanych przez państwo, zabezpieczonych stosowaniem przymusu, regulujących organizację i zakres działania instytucji oraz postępowania ludzi.

Normami stanowionymi przez państwo są normy prawne, które są rezultatem działalności właściwych organów władzy i administracji państwowej. Natomiast normami uznawanymi przez państwo są, dotychczas zwyczajowo uznawane za obowiązujące, reguły postępowania podniesione do rangi powszechnie obowiązującego prawa, zabezpieczonego właściwa mu sankcją w przypadku jego naruszenia.

Rolą prawa jest, z jednej strony, umacniane istniejących stosunków politycznych i społeczno-ekonomicznych państw, a z drugiej – kształtowanie nowych, zgodnych z wolą ustawodawcy ujawnianą w różnych aktach normatywnych.

Prawo w znaczeniu podmiotowym to pewne możliwości dowolnego zachowania się i uprawnienia (korzyści), jakie wynikają dla określonych osób z poszczególnych przepisów prawnych (prawa przedmiotowego).

W każdym państwie, poza normami prawnymi stanowionymi przez właściwe organy państwowe, istnieją także inne normy regulujące postępowanie określonych jednostek i zbiorowości. Są to normy moralne. Ich źródłem są powszechnie w określonej społeczności uznawane obyczaje i zwyczaje, które niejednokrotnie nabierają znaczenia obowiązujących reguł postępowania. Niezgodnie z nimi zachowanie jednostki pociąga za sobą sankcje opinii społecznej, która swoja surowością może niekiedy znaczenie przewyższać surowość sankcji wymierzanej przez właściwe organy za naruszenie normy prawnej.

Między normami prawnymi a moralnymi istnieją istotne różnice. Są nimi m.in.:

-    powszechność obowiązywania norm prawnych, a ograniczony zakres norm moralnych, które obowiązują tylko członków pewnej społeczności (np. religijnej),

-    sankcja – w przypadku naruszenia normy prawnej jest to dolegliwość zadawana przez właściwe organy państwa, a w przypadku naruszenia normy moralnej jest nią opinią publiczna i towarzysząca jej presja, a także odczuwane wyrzuty sumienia (np. z powodu nie złożenia datku za określony cel dobroczynny),

-    dwustronny charakter norm prawnych, a jednostronny norm moralnych. Z istniejącego obowiązku prawnego jednej osoby wypływa określone prawo żądania innej osoby jego wypełnienia. Normy moralne nakładające określone obowiązki na pewno osoby nie uprawniają do ich egzekwowania (np. z normy: „miłuj bliźniego” nie wypływa dla nikogo możliwość żądania jego miłowania),

-    o naruszeniu normy prawnej świadczy jedynie wyraźnie uzewnętrzniony czyn, zachowanie się człowieka. Norma moralna może zostać naruszona samym odczuciem lub myślą (np. odczuta zazdrość czy pomyślanym życzeniem mającym przynieść szkodę bliźniemu).

Szczególnym przypadkiem norm moralnych są normy religijne.

Norma prawna jest to obowiązująca reguła zachowania się adresatów (osób, których dotyczy) w sytuacji w niej określonej, zabezpieczona środkami państwowego przymusu.

W budowie normy prawnej wyróżnia się trzy elementy:

1. hipotezę,

2. dyspozycję,

3. sankcję.

Hipoteza jest tą częścią normy prawnej, która określa stan faktyczny (sytuację) uzasadniający jej zastosowanie do konkretnego podmiotu (osoby).

Dyspozycja normy prawnej ustala, jak winien zachować się podmiot w sytuacji określonej w hipotezie.

Sankcja jest ujemnym skutkiem, jaki staje się udziałem osoby, której zachowanie się nie jest zgodne z dyspozycja normy.

Normy prawne wyrażane są w przepisach prawnych. Nie oznacza to, że oba te pojęcia są równoznaczne.

Przepis prawny jest to część aktu prawnego (np. ustawy) wyodrębniona przez ustawodawcę jako artykuł, paragraf lub w innej postaci. Przepis prawny jest pojęciem szerszym niż norma prawna. Są bowiem w aktach ustawodawczych takie sformułowania (zdania), które w swojej istocie są normami prawnymi (jeżeli zawierają w swojej treści obowiązujące reguły postępowania skierowane do określonych adresatów) – wtedy przepis prawny i norma prawna są pojęciami równoważnymi – ale są w nich też zawarte zdania wyodrębnione w artykuły, paragrafy czy w inną formą, które nie zawierają żadnych reguł postępowania określonych podmiotów prawa i jako takie nie są normami prawnymi – są wszakże zdaniami mającymi znaczenie przepisów prawnych.

Przestrzeganie prawa przez organy władzy, urzędy i instytucje oraz zgodne z treścią i intencja ustawodawcy jego stosowania, to podstawowy element praworządności. Wszelkie naruszenia prawa przez organ władzy czy administracji rządowej i samorządowej wywołuje niepożądane z punktu widzenia porządku prawnego reperkusje w społeczeństwie, które traci wiarę w prawo jako czynnik sprawiedliwej regulacji stosunków między ludźmi i samo skłonne jest do jego omijania.

Znaczącym czynnikiem umacniania praworządności jest znana prawu administracyjnemu instytucja skarg i wniosków, stanowiąca istotny element kontroli społecznej nad organami administracyjnymi.

Pierwotną, sformułowaną w konstytucji gwarancją praworządności jest konsekwentnie dokonany podział władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą z wyraźnym określeniem ich kompetencji. Z punktu widzenia praworządności jest to bardzo wiele znaczące uznanie autonomiczności poszczególnych władz, z jednoczesnym wszakże ograniczeniem ich kompetencji zapobiegającym przerostowi jednej z nich nad pozostałymi.

Innym ważnym elementem praworządności jest zasada, że żaden akt prawny nie może być sprzeczny z konstytucja oraz aktami prawnymi, które legitymują organom niższych szczebli do wydawania aktów prawnych będących w zakresie ich prawa nieważny, a wydawane na podstawie takiego aktu decyzje administracyjne kwalifikują się jako nieważne, do zaskarżenia do sądu administracyjnego. W szerszym pojęciu zagadnienia praworządności obejmuje także przestrzeganie prawa i uznawanych przez prawo zasad społecznego współżycia prze poszczególnych obywateli.

Stosowanie prawa jest domeną organów państwowych właściwych do orzekania, czy konkretne zdarzenia codziennego życia spełnia hipotezę określonej normy prawnej i jakie w danej sprawie, zgodnie z dyspozycja normy, winno zapaść rozstrzygnięcie. Przykładem takich rozstrzygnięć są orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne, prokuratorskie nakazy aresztowania. Pewne zadania organów państwowych w zakresie stosowania prawa można przekazywać organizacjom społecznym, np. związkom zawodowym. Ich decyzje jednak podlegają kontroli organów państwa.

Wykładnia prawa jest to interpretacja (objaśnieni) znaczenia norm zawartych w przepisach prawnych. Ma ona miejsce wówczas, gdy organ mający zastosować prawo ma wątpliwości dotyczące znaczenia normy prawnej, która zdaniem organu powinna być zastosowana. Wykładni dokonują różne organy. Z tego punktu widzenia wyróżniamy:

-    wykładnie autentyczną, której dokonuje sam prawodawca. Jej istotą jest wyjaśnienie w samym tekście ustawy, co należy rozumieć przez użyte w nim określenia. Np. w ustawie o prawie wynalazczym wyjaśnienie, co w rozumieniu ustawodawcy uważać należy za wynalazek;

-    wykładnie legalną, której dokonują sądy w procesie stosowania prawa do konkretnych przypadków. Szczególne znaczenie posiada wykładnia Sądu Najwyższego (wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej), która, mimo iż nie wiąże sądów niższych instancji – poza rozstrzygnięciami dokonanymi w konkretnej sprawie – to jednak ze względu na powagę Sądu Najwyższego ma wpływ na ich orzecznictwo. Wiążącymi sądy niższej instancji są wszakże wytyczne SN dotyczące wymiaru sprawiedliwości;

-    wykładnie organów administracji rządowej, której dokonują nadrzędne organy administracji i odnoszą ją do organów administracji niższych szczebli;

-    wykładnie doktrynalną, która jest dokonywana przez pracowników nauki i specjalistów z poszczególnych dziedzin prawa. Nie ma ona mocy wiążącej sądów czy organów administracji państwowej, ale jej autorytet jest tak wielki, że w procesie stosowania prawa jest brana pod uwagę.

Źródła prawa są to akty normatywne stanowione przez upoważnione organy państwowe, a także organy samorządów terytorialnych, zawierające normy prawne lub stanowiące istotny składnik właściwego uchwycenia treści normy prawnej. Mimo znacznego zróżnicowania, akty normatywne stanowią system, to znaczy logicznie uporządkowany według dwóch kryteriów: podmiotu (organu) prawodawczego i rodzaju aktu normatywnego. Ujęcie według tych kryteriów aktów normatywnych pozwala na ustalenie ich hierarchii, która dla naszego prawa przedstawia się następująco:

1. Konstytucja – jest to ustawa zasadnicza zajmująca naczelne miejsce w hierarchii aktów ustawodawczych. Wyróżnia się ona spośród innych aktów normatywnych tym, że jej uchwalenie, jak również wprowadzenie zmian do jej treści wymaga zgody kwalifikowanej większości, tzw. dwóch trzecich co najmniej połowy ogólnej liczby posłów obecnych w czasie głosowania. Uchwalana przez Zgromadzenie Narodowe konstytucja wymaga dla jej ważności i obowiązywania przyjęcia przez naród w drodze ogólnokrajowego referendum. W swojej treści zawiera normy prawne dotyczące zasad ustroju politycznego i społeczno-ekonomicznego państwa. Ustala podstawy organizacyjne aparatu państwowego, reguluje sposób powoływania, skład i zakres działania organów państwa i samorządów terytorialnych, określa podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Wydawane z upoważnienia konstytucji inne akty normatywne nie mogą być w swojej treści z nią sprzeczne.

2. Czołowe miejsce wśród innych – poza konstytucją – aktów normatywnych zajmuje ustawa (zwykła) sejmowa. Ustawa jest aktem normatywnym, uchwalanym przez Sejm i zatwierdzanym przez Senat. Wymaga tez podpisu Prezydenta. Brak zatwierdzenia ze strony Senatu względnie zgłaszane przez niego poprawki powodują powrót ustawy do Sejmu i ponowne głosowanie. Poprawki Senatu są odrzucane prze Sejm bezwzględną większością głosów, natomiast poprawki nie odrzucane bezwzględną większością głosów są poprawkami przez Sejm przyjętymi. Podobnie przedstawia się sprawa w przypadku całkowitego odrzucenia ustawy przez Senat. Z inicjatywą ustawodawczą może wystąpić prezydent, Senat, Rada Ministrów, Rzecznik Praw Obywatelskich, komisje sejmowe lub 15 posłów. Ustawa, jak każdy akt normatywny, jest aktem ogólnym. Może ona zmieniać lub uchwalać wszystkie akty normatywne. Sprawy ważniejszej wagi państwowej mogą być regulowane wyłącznie ustawami. Nie ogranicza to kompetencji Sejmu do ingerowania także w inne, mniejszej wagi państwowej dziedziny życia.

3. Rozporządzenie jest aktem normatywnym Prezydenta oraz naczelnych i centralnych organów administracji państwowej, a mianowicie: Rady Ministrów, Prezesa Rady Ministrów, poszczególnych (lub kilku) ministrów i równorzędnych kierowników urzędów centralnych. Rozporządzenia mogą być wydawana wyłącznie na podstawie upoważnienia wynikającego z przepisu ustawy (delegacja ustawowa); stanowią bardziej szczegółowe rozwinięcia przepisów zawartych w ustawach. Warunkami ważności rozporządzenia są:

–         wyraźnie w konkretnej ustawie sformułowana delegacja ustawowa do wydania rozporządzenia;

–         zgodność treści rozporządzenia z przepisami ustawy i utrzymanie jej w granicach udzielonego upoważnienia.

4. Uchwała jest aktem prawnym kolegialnych organów władzy (Sejmu i Senatu) i administracji państwowej (Rad Ministrów, kolegialnych organów Rady Ministrów) oraz organów samorządu terytorialnego. Uchwały podejmują również kolegialne organy różnych organizacji i jednostek – nie stanowią one jednak źródła prawa państwowego. Uchwały Rady Ministrów mają charakter wewnętrzny i obowiązują tylko jednostki organizacyjne podległe temu organowi.

5. Zarządzenia jest aktem normatywnym, wydawanym przez Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów i ministrów oraz kierowników urzędów centralnych na podstawie ustaw i w celu ich wykonania. Zarządzenie różni się od rozporządzenia tym, że posiada mniejszy zakres treści niż rozporządzenie (nie rozwija przepisów ustawy), a w szczególności, że ma charakter wewnętrzny i obowiązuje tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu zarządzenie. Zrządzenia wydawane przez te organy nie stanowią podstawy decyzji wobec obywateli, osób prawnych i innych podmiotów.

6. Instrukcja, regulamin, statut są aktami normatywnymi o wyraźnie mniejszym zasięgu i znaczeniu niż dotąd omówione. Ich rolą jest wyjaśnianie i uściślanie przepisów zawartych w aktach wyższego rzędu. W żadnym przypadku nie mogą być z nimi sprzeczne. Ich głównym celem jest usprawnienie i uściślenie działalności organów niższego szczebla i jednostek organizacyjnych.