KRZYSZTOF ZANUSSI PORA UMIERA� Wpomnienia, refleksje, anegdoty Ponury tytu� tej ksi��ki pochodzi z anegdoty i prosz� od pocz�tku traktowa� go jako �art. Nie zamierzam rych�o umiera� ani nikogo namawia� do przenosin na tamten �wiat. Ale na naszych oczach umiera jaka� epoka i je�li kto� jest do niej bardzo przywi�zany, to mo�e s�owa w tytule wzi�� sobie do serca. O tym w�a�nie ma by� ta ksi��ka. Ale najpierw co� o anegdocie. Pochodzi od wielkiego aktora, Jerzego Leszczy�skiego. Dla mnie, pi��dziesi�cioparolatka, to nazwisko jest jeszcze �ywe � widzia�em pana Jerzego w kilku rolach w Teatrze Polskim tu� po wojnie, ogl�da�em go te� w wielu przedwojennych filmach (po wojnie gra� bodaj�e tylko w �Ulicy Granicznej�). By� aktorem z tamtych, przedwojennych czas�w: przystojny, obdarzony wspania�� prezencj� i pi�knym g�osem, grywa� kr�l�w, hetman�w, wojewod�w, i takiego kochali go widzowie. Po wojnie wyst�powa� w teatrze radiowym � mia� pi�kn�, przedwojenn� dykcj�, naturalnie wymawia� ��� i nie po�yka� samog�osek, poza tym s�yn�� ze �wietnych manier, jak przysta�o na aktora, kt�ry grywa kr�l�w i hetman�w. Kiedy przysz�y lata demokracji ludowej, zmieni� si� charakter bohatera, kt�rego grywano na scenach, zmieni� si� te� nab�r aktor�w: szukano typ�w plebejskich, tr�jki murarskiej i dziewczyn na traktorach, kt�re zdobywa�y wiosn�. I kiedy�, w radiowym studiu przed nagraniem, do Jerzego Leszczy�skiego podszed� taki w�a�nie m�ody, proletariacki bohater. Legenda m�wi, �e by� to wybitny potem komik. Bez trudu wyobra�am sobie ten kontrast mi�dzy Leszczy�skim, kt�ry prywatnie nosi� czasami monokl, a korpulentnym m�odzie�cem o okr�g�ej twarzy i zadartym nosie. M�ody cz�owiek przedstawi� si� mistrzowi: � Jestem pana koleg�, aktorem. Jerzy Leszczy�ski popatrzy�, pokiwa� g�ow� i powiedzia�: � Jest pan koleg�, aktorem. To znaczy: pora umiera�. Ta scena musia�a si� zdarzy� na pocz�tku lat pi��dziesi�tych, mo�e nawet w ko�cu lat czterdziestych. Dzi�, w latach dziewi��dziesi�tych, mo�na r�wnie� powiedzie� z�o�liwie, �e pora umiera� epoce, kt�ra zacz�a si� wtedy. Pora umiera� bohaterom romansu peerelu. Wracamy do lat przedwojennych. Tyle �e Jerzy Leszczy�ski nie powr�ci. Nie powr�ci ani tamten styl, ani kultura � przeciwnie, to, co przychodzi, jest jako�ciowo inne, cz�sto bli�sze peerelowi ni� przedwojniu. Przez ca�e moje dojrza�e �ycie (�ci�lej bior�c, od po�owy liceum) pisa�em notatki i pisz� je do dzisiaj, zebra�o si� wi�c kilkadziesi�t zeszyt�w, kt�rych nie pr�bowa�em odczyta� � zostawiam to do czas�w emerytury. Wtedy, je�li znajd� czas i ochot�, a jeszcze wzrok pozwoli, mo�e powr�c� do tego, co zapisuj� sobie na gor�co (i czego na og� nigdy wi�cej nie czytam). Kiedy kilkakrotnie z�ama�em t� zasad�, spostrzeg�em, �e trzydzie�ci lat temu pisa�em nieraz zupe�nie to samo, co pisz� dzisiaj. To by�y takie terapeutyczne notatki dla roz�adowania napi��, wylania �al�w, odreagowania niepowodze�, Czasami za� odnosi�em wra�enie, �e pisa� to zupe�nie kto� inny, z kim ju� mnie nic nie ��czy, szczeg�lnie tam, gdzie daj� wyraz uczuciom, kt�re dawno przemin�y. Tak wi�c tamta strona mojego pisania � pami�tniki � jest poza mn� lub przede mn�. Nie do�� radykalnie �wiat si� ko�czy, �ebym chcia� studiowa� od podstaw przebyt� drog� � co� natomiast zmieni�o si� dzisiaj na samej powierzchni �ycia. Chcia�bym si� wi�c zastanowi�, co da si� ocali�, a co trzeba pogrzeba� i uwolni� si� nawet od wspomnie�. Jak dot�d, dosy� m�tnie brzmi to, co napisa�em. M�tne, czyli polskie � zwyk� ironizowa� najwi�kszy z naszych krytyk�w filmowych, porwany do dyplomacji Boles�aw Micha�ek. Fakt, �e wielki krytyk filmowy zostaje ambasadorem, to te� sygna�, �e pora umiera� � co� si� sko�czy�o, co� si� zmienia. 5 Mam za sob� kilkana�cie film�w, kt�re w swoim czasie zdoby�y publiczno�� i dla pewnych formacji m�odej inteligencji lat siedemdziesi�tych by�y rozpoznawalne. Dzi� ta formacja nie ogl�da film�w, jest natomiast najbardziej zagro�onym pokoleniem na zakr�cie historii i w przemianie czas�w. Czterdziestolatkom, pi��dziesi�ciolatkom najtrudniej poj��, co si� sta�o, i najtrudniej odnale�� si� w tych zmianach. Zawali� si� system warto�ci i ludzie, kt�rzy ju� okre�lili sw�j stosunek do �wiata i jaki� spos�b na �ycie, znale�li si� na nowo w sytuacji nastolatk�w, tyle �e nie maj� ich energii, zdrowia i z�udze�, bez kt�rych nie spos�b pokona� progu dojrza�ego �ycia. A trzeba go pokona� po raz drugi, bo tamto minione si� nie liczy. I mieli�my jako� manewrowa� w �wiecie realnego socjalizmu w jego schy�kowej postaci. Ca�a sztuka manewrowania dzi� si� zmienia. Trzeba funkcjonowa� inaczej, je�li chcemy jako� zwi�za� koniec z ko�cem, a nie mamy wyboru, bo do emerytury wci�� daleko i nie wiadomo, kto nam j� wyp�aci, bo PZU, jak dot�d, nie ma pokrycia dla swych zobowi�za�. Do�� dawno temu trafi�em na Zach�d i mia�em stosunkowo du�o czasu, by oswoi� si� z sytuacj� artysty na wolnym rynku. Dzi�ki temu do�wiadczeniu mam nadziej�, �e w jakim� stopniu wiem, co nas czeka, pr�buj� zachowa� optymizm i nie poddawa� si� zw�tpieniu. Nie jest to postawa popularna, nie jest te� wyrazem solidarno�ci. Je�li wok� mnie wszyscy narzekaj�, to zgodnie z naszym etosem narodowym powinienem wyj�� im naprzeciw i ponarzeka� jeszcze bardziej. Je�li kogo� boli g�owa, a ja m�wi�, �e czuj� si� rze�ki jak ptaszek, to pope�niam czyn aspo�eczny, je�li natomiast nawet przez czyst� uprzejmo�� m�wi�, �e ja te� mam migren�, to pomaga. Ja tymczasem chc� g�osi� tez�, �e mo�na si� uwolni� (przynajmniej w jakim� stopniu) od migreny, i pr�buj� opowiedzie�, jak to robi�. Bior� si� do pisania z wielu wzgl�d�w; jeden wymieni�em powy�ej � poszukuj� mojej dawnej publiczno�ci, kt�ra kiedy� chodzi�a do kina na �Struktur� kryszta�u�, na �Iluminacj�, na �Constans�; pisz� dla tych, co chodzili na �Spiral� i ogl�dali w telewizji �Za �cian��. Rozmy�lnie pomin��em w tym spisie film, kt�ry przyni�s� mi w Polsce najwi�cej widz�w i, co jeszcze wa�niejsze, najwi�cej widomych oznak sympatii. By�y to �Barwy ochronne�. Widz�w, kt�rzy obejrzeli �Barwy�, nie dogoni�. By�o ich wielu i my�l�, �e po cz�ci to oni p�niej organizowali strajki i zak�adali �Solidarno��. To by�o wspania�e, ale chyba jednorazowe spotkanie. Osi�gn��em w �yciu sukces polityczny, trafiaj�c moim filmem w klimat czasu. Sukces ten nie do��, �e stanowi� dla mnie zaskoczenie, to jeszcze by� w wielkim stopniu przypadkowy, tak wi�c nie mog� si� do niego odwo�ywa�. Ale gdzie s� dzisiaj ci widzowie, kt�rzy lubili inne moje filmy � moja inteligencka publiczno��? Mo�e dzisiaj chocia� czyta ksi��ki? Mo�e dotr� do nich, pisz�c? Pisz� ci�gle tak, jakby koniec pewnego �wiata rozgrywa� si� tylko w Polsce i Europie �rodkowej i by� jednoznacznym ko�cem epoki marksistowskiej. Oczywi�cie jest to najbli�sza nam perspektywa. Za�ama� si� stary system w�adzy, za�amali si� nasi prze�ladowcy, pad�a �elazna kurtyna i powracamy do Europy � to s� slogany z naszej strony. Ale co si� sta�o w Europie, przecie� tam tak�e ko�czy si� jaki� �wiat, jaki� etap rozwoju kultury, i nie mo�emy nie dostrzega� tego, �e obok zawali�a si� budowla jeszcze wi�ksza ni� ta, spod kt�rej gruz�w mozolnie si� wydobywamy. Film europejski si� sko�czy�. Nie orzekam tego bezpodstawnie. Patrz� na statystyki i okazuje si�, �e w ostatnich latach udzia� film�w europejskich na ekranach naszego kontynentu wynosi kilka, czasem kilkana�cie procent. W Stanach Zjednoczonych wszystkie filmy europejskie razem wzi�te nie stanowi� nawet jednego procentu programu w kinach. W telewizji jest bardzo podobnie. A przecie� pami�tam czasy mego dzieci�stwa, w ko�cu lat czterdziestych. W domu by�a s�u��ca, przemianowana p�niej na pomoc domow�, oraz str�, kt�ry zosta� przezwany gospodarzem domu i od tego czasu przesta� sprz�ta�. Ot� w domu rodzic�w s�u��ca chodzi�a nieodmiennie do kina na filmy ameryka�skie i s�usznie uwa�ano, �e by� to dla niej w�a�ciwy program. Film ameryka�ski uchodzi� za �atwy, weso�y i g�upi. Inteligencja chodzi�a na filmy francuskie (�Komedianci�, czyli �Les enfants du paradis�), w�oskie 6 (�Z�odzieje rower�w�, �Rzym, miasto otwarte�) czy angielskie (na przyk�ad �Niepotrzebni mog� odej��). P�niej, w latach sze��dziesi�tych, Europa zgotowa�a nam festyn film�w Antonioniego, Felliniego, Viscontiego, Resnais�go, Truffaut, Bunuela i najwi�kszego, w moim odczuciu, Bergmana, Gdzie� wtedy mogli Amerykanie r�wna� si� z tymi geniuszami? A dzi� jest odwrotnie. Je�li czasem trafi si� film serio, jak �Stowarzyszenie umar�ych poet�w�, to oka�e si� ameryka�ski (wprawdzie zrobiony przez Australijczyka). Z Europy pochodz� filmy kwa�ne lub gorzkawe (na przyk�ad Greenawaya czy Almodovara). Czas si� zmieni�. Niemal nie spos�b zrobi� filmu nie po angielsku (a mam porachunki z tym j�zykiem). Czyli � �pora umiera� w szerszym, europejskim wymiarze. Mog� tak ci�gn�� dalej. Opisa� oper�, teatr, ruch wydawniczy, wszystko po to, by skonstatowa�, �e �wiat si� ko�czy z ko�cem wieku i z ko�cem tysi�clecia, a jednocze�nie �wiat si� rodzi. Pora umiera� larwie, aby urodzi� si� motyl. Dodam jeszcze motyw osobisty. Prawie ka�dy tw�rczy cz�owiek w sile wieku prze�ywa jaki� kryzys. M�j zbieg� si� z ko�cem systemu, w kt�rym funkcjonowa�em, b�d�c przeciw, ale funkcjonowa�em nie najgorzej. W nowy �wiat wszed�em z baga�em r�nych pora�ek � odrzucony przez publiczno�� w kraju po filmach, kt�re na �wiecie uchodz� za dobre. I w�a�nie w takim momencie zw�tpienia, kiedy my�li kr��� wok� tego, jak zacz�� �ycie na nowo i zosta� zupe�nie kim� innym, znalaz�em si� w pu�apce swoich marze�. Kt�rej� nocy zadzwoni� telefon i otrzyma�em propozycj� udzia�u w pierwszym demokratycznym gabinecie, kt�remu przewodniczy� Tadeusz Mazowiecki. Mia�em by� szefem Radiokomitetu. Przez kilka ...
malina0824