Wykład IV – 15.11.2009
Egzekucja majątkowa mogła mieć charakter:
a) Uniwersalny – zabierano dłużnikowi cały majątek.
b) Syngularny – sprzedawano część majątku.
II postacie egzekucji majątkowej:
a) Cessio bonorum – była egzekucją łagodniejszą, nie niszczyła materialnie dłużnika. O tą egzekucje mógł się o starać dłużnik, który popadł w swoje kłopoty prawne nie ze swojej winy np. bankructwo spowodowane inflacją. Jeżeli pretor wyrażał na nią zgodę to ta egzekucja nie powodowała infami – zniesławienia, nie można było wdrożyć egzekucji osobistej oraz to wierzyciel musieli zostawić temu dłużnikowi beneficjum competentiae – majątek na przeżycie. Nie można było zabrać całego majątki nawet jeśli istniały takie podstawy prawne.
b) Venditio bonoroum – egzekucja bardziej o charakterze uniwersalnym. Dłużnikowi przepadał cały majątek. Wprowadzano Bonorum emptora czyli faceta który przejmował ten majątek dłużnika i sprzedawał go na drodze licytacji. Nie było żadnych możliwości pozostawienia majątku na przeżycie. Można było wdrożyć egzekucje osobistą jeżeli majątek dłużnika nie wystarczył na pokrycie całych zaległości. Wchodziła także w grę infamia. Dłużnik nawet jeśli po zabraniu majątku rozpoczął nową prace i znów się dorobił to jeśli nie spłacił całej zaległości wierzyciel miał prawo zabrać mu nowo zgromadzony majątek .
Podsumowanie.
Proces formułkowy był procesem o wiele prostszym. Był procesem który dawał większe szanse obu stronom ale poprawiła się znacznie sytuacja pozwanego. W dalszym ciągu nie było apelacji, instancyjności oraz zaoczności.
Proces kognicyjny.
Został stworzony po to aby dać stronom możliwość jeszcze większej swobody w działaniu. Nie było już formalizmu, nie trzeba było stwarzać formułek procesowych. W momencie gdy cesarz odszedł od tego procesu została ustanowiona normalna regularna instancyjność sądowa – zaczynano proces przed pierwszą instancją, przed sędzią państwowym ale jeśli któraś ze stron była niezadowolona z wyroku mogła wystąpić z apelacją do sądu wyższej instancji np. do namiestnika itd. Wprowadzono także zaoczność, wyrok mógł być wydany nawet na korzyść strony nieobecnej.
Postępowanie.
Postępowanie tylko i wyłącznie jednofazowe. Całość procesu od momentu jego wszczęcia aż do wydania wyroku toczyła się przed jednym sędzią będącym na posadzie państwowej. Ci sędziowie mieli stawiane wymagania odnośnie swego wykształcenia prawniczego.
Sędzia był skrępowany pewnym sposobem postępowania dotyczącym oceny dowodów. W tym procesie od okresu dominatu obowiązywała legalna teoria oceny dowodowej – nie można opierać się na jednym świadku, zaczęły obowiązywać w coraz szerszym zakresie dokumenty. Ten proces stał się procesem pisemnym oraz miał możliwości apelacyjne.
Jeżeli idę do sędziego bo uważam, że ktoś naruszył moje uprawnienia składam wniosek o udzielenie skargi procesowej. Sędzia udziela mi tej skargi ale ja w tym samym czasie muszę udzielić informacje pozwanemu, że będę go oto i oto sądził. Pozwany musiał pisemnie odpowiedzieć na zawiadomienie powoda, że przyjmuje je do wiadomości i że stawi się osobiście w sądzie. Jeżeli się nie stawił osobiście w sądzie proces mógł być prowadzony ale nie było już takie proste przedstawienie środków dowodowych.
W IV w. cesarz Konstantyn ustanowił poważną zaporę pieniactwu procesowemu. Nie wolno się procesować bez powodu ponieważ będą płacić podwójną wartość, zmniejszyło to liczbę spraw.
Cechy procesu:
a) Sędzia musiał wydać wyrok pisemny.
b) Proces odbywał się w jakiś pomieszczeniach.
c) W oparciu o wyrok wierzyciel wyczekiwał jego wykonania. Jeżeli zasądzony sam nie wykonał wyroku, wierzyciel czekał na egzekucje wyroku ponieważ ta należała do urzędnika państwowego, który nazywał się egzekutor.
d) Proces kognicyjny był obłożony wysokimi kosztami procesowymi.
e) Jeżeli zapadł wyrok to już procesie kognicyjnym właściwie została całkowicie wyłączona egzekucja osobista. Nie było już prywatnych więzień. Zaczęły natomiast powstawać więzienia publiczne i egzekucje majątkową można było przełożyć właśnie na takie więzienie.
Dwie odmiany procesu kognicyjnego:
a) Proces sumaryczny – w dzisiejszym rozumieniu postępowanie przyspieszone(coś jak sądy 24 godzinne). Nie bawiono się w żadne zawiadomienia i odpowiedzi. Jeżeli sędzia uznał, że proces ma podstawy to natychmiast wydawał obowiązek przedstawienia dowodów ta ze strona która ich nie przedstawiła przegrywała.
b) Proces reskryptowy – opierał się o reskrypty cesarskie. Osoby bądź prywatne, bądź ciała zbiorowe – osoby prywatne w dzisiejszym rozumieniu występowały do cesarza z prośbą o rozstrzygnięcie pewnej sprawy. Kancelaria cesarska przygotowywała hipotetyczny wyrok i w oparciu to ten wyrok powód szedł do sądu z tym właśnie rozstrzygnięciem choć hipotetycznym. Sędzia wzywał pozwanego, przedstawiał mu ten cesarski reskrypt i jeśli ten się z nim zgadzał sprawa szybko się kończyła. Natomiast jeżeli się nie zgadzał to musiał zdawać sobie sprawę, że narusza majestat władzy i musiał mieć bardzo silne podstawy ku temu ponieważ w innym przypadku mógł zostać przeprowadzony wobec niego proces karny i oskarżony o obrazę majestatu.
W prawie rzymskim była także możliwość poza sądowego załatwienia sprawy spornej, opierając się na władzy administracyjnej – najczęściej przed pretorem. Urzędnik dostawał sprawę do rozpatrzenia i błyskawicznie wydawał decyzje. Były cztery środki postępowania poza sądowego:
a) Missiones – pretor zezwalał na wejście w majątek dłużnika i zabrania odpowiedniej wartości, środek bardzo szybki choć czasami kłopotliwy.
b) Stypulacje pretorskie – sposób zawarcia zobowiązania. Kontrakt polegający na tym, ze strony zobowiązywały się do wykonania czegoś poprzez użycie odpowiednich słów np. na wniosek pretora wierzyciel zobowiązywał dłużnika: „Czy przyrzekasz mi coś zrobić?” a on: ”Tak zobowiązuje się”. Był to kontrakt werbalny.
c) Interdykty – nakazy bądź zakazy odpowiedniego zachowania się, postępowania. Pełniły ważną rolę ponieważ pretor stosując takie nakazy bądź zakazy działał jakoby w imieniu władzy, wiec nie było od nich żadnego odwołania, trzeba było się do nich podporządkować. Odgrywały dominującą rolę w prawie rzeczowym a konkretnie przy posiadaniu.
d) Restitutio In integrum – przywrócenie do stanu poprzedniego. Z tym środkiem można występować tylko w ciągu roku od zaistnienia przyczyny. Była stosowana kiedy chodziło o ochronę roszczeń małoletnich, w wypadku nieobecności spowodowanej przez państwo gdy ktoś w delegacje albo do armii został wysłany a w tym czasie do czegoś doszło, gdy pewne szkody w majątku nastąpiły w wyniku groźby. W samym procesie rzymskim restytucja służyła do ochrony powoda – mogła odwrócić niedobre skutki pluris petitio(nadmiernego żądania) oraz służyła jako środek apelacyjny – można było odwrócić skutki niesłusznego wyroku.
Nie należy mylić własności i posiadania!
Własność to jest stan prawny a posiadania to jest stan faktyczny!
Prawo osobowe sensu largo.
Osoba – persona.
Prawo rzymskie w zasadzie rozróżniało tylko pojęcie osoby fizycznej czyli człowieka. Nie znało pojęcia osoba prawna. Pojęcie osoby jest określane przez dwie instytucje prawne:
a) Zdolność prawna – zdolność stania się podmiotem praw i obowiązków. Nie posiadali jej niewolnicy.
b) Zdolność do czynności prawnych – zdolność do kształtowania własnej bądź cudzej sytuacji prawnej poprzez czynności prawne. Nie posiadały jej dzieci.
Kto to jest osoba prawna?
Prawnie osoba fizyczna w prawie rzymskim to – caput. Osoba fizyczna rozpoczynała swój byt od momentu urodzenia a kończyła go z momentem zgonu – rzymianie rozróżniali dwie postacie zgonu:
a) Zwykły zgon – śmierć.
b) Uznanie za zmarłego – każdy obywatel który popadał w niewole czy to jeniecką bądź został sprzedany za długi został uważany za zmarłego, w chwili gdy wracał wszystko mu przywracano.
Rzymianie powołali także instytucje tzw. nasciturusa. Był to płód poczęty ale nienarodzony. W pewnych sytuacjach takiemu nascitirusowi przydzielano już zdolność prawną aby z chwilą żywego narodzenia posiadało ono już pewne uprawnienia np. majątkowe.
Zdolność prawna w prawie rzymskim była określana przez trzy sytuacje:
a) Status libertatis – pozycja człowieka w społeczeństwie rzymskim.
b) Status civitatis – pozycja człowieka w państwie rzymskim.
c) Status familiae – pozycja człowieka w rodzinie rzymskiej.
Status libertatis.
Według status libertatis ludzie dzielili się na:
a) Wolnych – dzielili się na:
1) Wolno urodzonych(In genui) – urodzili się z wolnych rodziców.
2) Wyzwoleńcy(libertini) – wyzwoleni.
b) Niewolnych – niewolnicy.
Prawo rzymskie bardzo dokładnie regulowało warunki niewoli czy też ustania niewoli. Wśród niewolników byli tacy, którzy nigdy nie doczekali się wyzwolenia i umierali w niewoli ale bardzo często dochodziło do wyzwolenia niewolników.
Wyzwolenia dzieliły się na:
a) Wyzwolenia formalne – sposoby, które były nieodwracalne. Jeżeli niewolnik został formalnie wyzwolony to nie można było go ponownie do niewoli wtrącić. Trzy sposoby:
1) Wyzwolenie testamentowe – obywatel rzymski w testamencie wymieniał niewolnika/niewolników którzy mieli uzyskać wolność.
2) Wyzwolenie przed pretorem – szło się przed pretora z niewolnikiem, tam był tzw. obrońca wolności, który pytał czy ten ma coś przeciwko temu, żeby niewolnik był człowiekiem wolnym, milczenie pretor uznawał za potwierdzenie.
3) Wyzwolenie poprzez wpisanie na listę obywatelską - odbywały się co pięć lat, były prowadzone przez censora. Jeżeli właściciel niewolnika nie chciał wyzwolić niewolnika w testamencie bo się czuł świetnie, nie chciało mu się iść do pretora a wiedział, że jest spis nakazywał wpisanie tego niewolnika na listę obywatelską.
b) Wyzwolenia nieformalne – były łatwo odwracalne. Właściciel nie dokonywał żadnych formalnych czynności tylko np:
1) w przypływie dobrego humoru lub pod wpływem alkoholu dawał mu wolność,
2) dopuszczenie niewolnika do wspólnego stołu,
3) zwolnienie w liście do przyjaciół(per epistulam) - stwarzało jednak pewien problem ponieważ, według maksymy słowa ulatują ale pismo pozostaje to takie zwolnienie niewolnika w liście dawało podstawę do odpowiedniego postępowania i prawo rzymskie stało na stanowisku, że takich niewolników należy chronić. Powstała ustawa Lex Iunia Norbana w której to przyznawano prawo wolności tym wszystkim nieformalnie wyzwolonym.
Kłopoty związane z wyzwalaniem niewolników.
Największy problem był związany z wyzwoleniami testamentowymi ponieważ właściciele niewolników w testamentach przekraczali zdrowy rozsądek. Dlatego dwie ustawy wywodzące się z czasów Augusta Lex Aelia Sentia i Lex Fufia Caninia ograniczały wyzwolenia testamentowe. Ograniczenia przyjęły formę:
a) Jakościową – niewolnika można było wyzwolić dopiero po osiągnięciu przez niego 30 roku życia. Tylko ten obywatel rzymski mógł wyzwolić, który ukończył 20 lat.
b) Ilościową – jednorazowo można było wyzwolić najwyżej 100 niewolników(jeśli był ktoś bogaty). Gdy posiadał ich mniej to był to odpowiedni procent: gdy 3 to mógł wyzwolić dwóch, gdy od 5 do 10 mógł wyzwolić 5 itd.
Sytuacja wyzwoleńca.
Od razu stawał się człowiekiem wolnym ale z pewnymi ograniczeniami. Dopiero dziecko wyzwoleńca stawało się pełnoprawnym obywatelem rzymskim. Ci wyzwoleńcy byli ograniczani przez tzw. prawo patronatu.
a) W sferze prawa prywatnego: musiał w dalszym ciągu służyć swojemu byłemu właścicielowi a obecnie patronowi różnego rodzaju pomocą np. wyznaczyć posag dla córki patrona, wsparcia patrona gdy ten wybierał się na wojnę poprzez kupno konia itd.
b) W sferze prawa publicznego: wyzwoleńcy praktycznie nie posiadali żadnych praw które przysługiwały obywatelom. Nie posiadali biernego i czynnego prawa wyborczego.
Osoby półwolne.
Osoba, która generalnie posiadała wolność ale na skutek pewnych okoliczności następowało ograniczanie tych wolności. Takimi osobami w świetle prawa rzymskiego były:
a) Gladiatorzy
b) Clientes(klienci) – nie mieli swojego majątki i podczepiali się pod jakiegoś bogatego obywatela rzymskiego oddając mu swoją osobę w zarząd.
c) Aktorzy
d) Występujący w cyrku(np. niedźwiednicy)
e) Dziecko oddane przez ojca rodziny w mancipium czyli pod władanie drugiej osoby, której ojciec był coś winien.
f) Coloni – drobni dzierżawcy gruntów rolnych. Coś jak poprzednicy chłopów feudalnych. Początkowo byli osobami wolnymi ale od okresu dominatu(4 w.) byli przypisani do gleby.
Generalnie niewolnictwo było dziedziczne, czyli dziecko z niewolnicy także było niewolnikiem. Ale prawo rzymskie zaczęło kształtować tzw. fawor libertatis – przywilej wolności. Jeżeli niewolnica która była w ciąży i w okresie tej ciąży choć przez chwilę była osobą wolną to dziecko rodziło się wolne.
Każdy obywatel rzymski posiadał cześć obywatelską – egsistimatio. Rzymianie przywiązywali do niej bardzo duża wagę ale także do tzw. turpitudo – ujma w czci obywatelskiej.
Zmiana statusu z człowieka wolnego do niewolnego nazywała się capitis deminutio maxima.
Postliminium – prawo powrotu(było gdzieś wcześniej).
Status civitatis.
Wszyscy wolny mieszkańcy Rzymu dzielili się na:
a) Obywateli rzymskich(cives Romani).
b) Latynów(Latini) – pierwotni mieszkańcy Lacjum.
c) Peregryni(Peregrini) – cudzoziemcy.
Ten podział stracił racje bytu w 212 r. – cesarz Karakalla nadał wszystkim wolnym mieszkańcom Rzymu obywatelstwo rzymskie.
Civies Romani.
Najważniejszą rolę odgrywali obywatele rzymscy. To ci którzy tworzyli początkowo tylko i wyłącznie społeczeństwo rzymskie. Obywatele powstawali w drodze dziedziczenia tego stanu – urodzenie się w małżeństwie obywateli rzymskich. Posiadali uprawnienia w sferze publicznej i prywatnej.
a) Publiczna – tylko i wyłącznie obywatel rzymski:
1) posiadał czynne i bierne prawo wyborcze a wiec możliwość wybierania i bycia wybranym na jakiś urząd,
2) posiadał prawo do służby w legionach.
3) mógł nosić srebrny pierścień, który go wyróżniał.
b) Prywatna – bardzo dużo uprawnień. Najważniejsze z nich to:
1) Możliwość uczestniczenia w obrocie prawno-handlowym(commercium).
2) Możliwość uczestniczenia w procesie rzymskim.
3) Możliwość sporządzania testamentu i dziedziczenia z testamentu.
4) Możliwość sprawowania opieki.
5) Możliwość wstąpienia w prawnie uznane małżeństwo rzymskie.
6) Możliwość bycia ojcem rodziny(pater familiae)
7) Możliwość bycia podmiotem własności, wykonywanie praw właściciela.
gulon