Programy i dyskusje literackie okresu pozytywizmu (BN) oprac. Janina Kulczycka-Saloni
Feliks Bogacki Tło powieści wobec tła życia
Praca (wg Milla) broni od znudzenia, jest źródłem bogactw i zasobów. Są jednak ludzie, którzy nie pracując żyją lepiej od pracujących ciężko – takich sławi powieść, bo takich lubi estetyka. Gdyby żyć estetycznie, chodzilibyśmy bosi, nadzy i głodni.
Powieściopisarze sławią życie łatwe, bo boją się, że o innym nikt nie będzie chciał czytać. A przecież powieść powinna stwarzać potrzeby i upodobania.
Powieść pisze o szlachcie rodowej, nie o mieszczanach czy, nie daj Bóg, chłopach.
§ a John Bial mówił: Kiedy Adam kopał, a Ewa przędła, gdzież wtedy był szlachcic?
§ Voltaire: Kiedy zobaczę, że szlachta rodzi się z ostrogami u nóg, a chłop z siodłem na plecach, wtedy dopiero uwierzę w wyższe pochodzenie i zadanie na świecie rycerstwa
§ doktryny dzielące na klasy według pochodzenia są anachronizmem, a u nas pokutuje wizja szlachetczyzny, inaczej – kastowości
Powieść powinna umoralniać. Moralność to pożyteczne społeczne przyzwyczajenie jednostek. Człowiek żyje z pracy, która jest użyteczna społecznie, a więc moralna.
W powieści nie ma człowieka pracy, bo bohaterowie pochodzą z salonów, a kobiety płaczą, wzdychają lub rysują, malują i grają. Jedynym uczuciem kobiety jest popęd płciowy. Bohater czasem oddaje się pracy, gdy dostaje arbuza, ale jest ona mgliście przedstawiona i bezmyślna.
Tymczasem tajemnicą poczytności powieści np. Kraszewskiego jest to, że świadomie zniżyli się do dołów, i dół przyjął ich przychylnie (krytycy, np. Kremer, zarzucają im te nikczemne figury).
Niższe warstwy w powieści są oglądane jako:
§ dziwne eksponaty (np. chłopskie wesele)
§ zbrodniarze, mordercy, podpalacze, oczywiście natychmiast surowo karani, bo psujący estetyczny wizerunek świata
§ obiekty, które można postawić w komicznym położeniu i śmiać się z nich do woli
Romantyzm, sielanka i sentymentalizm wprowadziły do literatury prosty lud, by wrócić do natury. W rzeczywistości romantyzm stworzył dziwne fantazmaty, których lud nigdy nie tworzył, przerost formy nad treścią. Sentymentalizm stworzył pasterki w kapeluszach pijące rosół (niby chłopski), zapominając o prawdziwych chłopkach (wyjątek - Chata za wsią Kraszewskiego).
Powieściopisarze nie potrafią zainteresować zwykłymi okolicznościami codziennego życia, więc wprowadzają na szeroką skalę fantazję i cudowność.
Wystarczy przedstawić człowieka właściwie, jako istotę czującą i myśląca, by powieść stała się ciekawa (np. Kraszewskiego Budnik, powieści Chatriana i Dickensa). Bez małych i zapomnianych cząsteczek nie byłoby tego obrazu całości, który podziwiamy.
Wszystko w życiu jest zwyczajne. Nadzwyczajność to zwyczajność w nieco wyższym stopniu.
Powieściopisarze stworzyli sobie kategorię trafu i cudu (Ferry, Dumas ojciec, Feval, Poe).
Przekonanie, że życiem człowieka kierują stałe prawa, które pozwalają mu poczuć i poznać własne siły, wskazują kierunek ich najkorzystniejszego wykorzystania – jest umoralniające.
Gapiowate spuszczenie się na traf, przekonanie o naszej niedołężności wobec fatum – wywiera złe skutki, osłabia nasze siły, odejmuje wiarę w siebie.
** E.Z.**
Piotr Chmielowski Młode siły
Dawna krytyka, wydająca wyroki, co jest dobre, a co złe, była jak meteorologia – jak mówiła, że będzie słońce, to padał deszcz, jak mówiła, że coś jest super, to szybko o tym zapominano. J
Teraz krytyka usiłuje zrozumieć i wyjaśniać pisarza i dzieło. Może więc spokojnie mówić o nowościach, nie bojąc się kompromitacji.
Dawna literatura miała bohaterów jednoznacznie pozytywnych i jednoznacznie negatywnych, musiała więc w pewnym momencie stać się nudna lub zmieniać swoje ideały.
Balzak pierwszy w Komedii ludzkiej zaczął patrzeć na ludzi obiektywnie.
· artysta nie musi rezygnować ze swoich sympatii i antypatii, ale nie może ich narzucać (opisując śmierć kochanego ojca, nie musi pisać ach, jak mnie to zasmuca!, ma tylko rzetelnie ją przedstawić, a wrażenie, jakie wywrze, zależy już od wrażliwości czytelnika)
· należy patrzeć na bohaterów i świat obiektywnie, przedmiotowo
· romantycy woleli świat stwarzać niż poznawać, teraz naturaliści doszli aż do przesady
· polscy pisarze przedmiotowo: Mickiewicz Pan Tadeusz, Kraszewski w pierwszym 10-leciu
· gatunki przedmiotowe: powieści ludowe, romans mieszczański
Piotr Chmielowski Niemoralność w literaturze
Literatura jest dobrem powszechnym i powinna podlegać ocenie ogółu. W Polsce brak jednak dojrzałości umysłowej. Ogół ocenia literaturę jedynie pod względem moralności.
Panuje zakłamanie moralne – oficjalne stanowisko nie pokrywa się z rzeczywistością.
Bezrefleksyjnie nazywa się autorów „skandalicznych” powieści niemoralnymi.
§ sądy te wpływają na umysły słabe i nie myślące, czyli na większość
§ głoszą je ludzie „uczciwi i prawi”, rzekomo dbający o dobro młodzieży, doświadczone matrony, które chcą chronić pociechy przed szyderstwem i przed namiętnościami
§ Zachód uważają za zły, a czerpanie z niego równa się zatracie własnej tożsamości
§ wszystkie książki muszą być moralne, bo jeśli gorszą dzieci, to zgorszą i dorosłych
Niemoralność to:
§ zdzieranie ludziom iluzji z duszy, doszukiwanie się w ich czynach nie pobudek wielkich, ale prostego, egoistycznego interesu
§ wprowadzanie zmysłowości do miłości, bo to zezwierzęca człowieka
§ rozbieranie instytucji społecznych, gł. rodzinnych i kościelnych (choćby było w nich dużo błędów, bo po co zniechęcać ludzi do tego, co istnieje, karząc myśleć o lepszej przyszłości)
§ wleczenie czytelników po błotach (choćby miało to prowadzić do wydźwignięcia)
Estetycy wyganiają niemoralność z literatury za pomocą haseł sztuki dla sztuki, piękna (które nienawidzi brzydoty fizycznej i moralnej) oraz ideału.
§ brzydota jest dobra tylko dla kontrastu, powinno jej być jak najmniej w sztuce
§ a przecież ideał zakorzeniony jest w warunkach życiowych, które sztuka ma przedstawiać
§ nakładają na literaturę więzy, a przecież ona nie istnieje bez nowych myśli i rozwoju
Jesteśmy obecnie dużo „moralniejsi” niż dawniej. Przykłady utworów uważanych za moralne:
§ Pan Tadeusz: scena z mrówkami wywołuje śmiech, nie ma się co oburzać
§ Kraszewski ma dużo scen pisanych z namiętnością, siłą i jaskrawością (np. opisy domów prostytucji w Latarni czarnoksięskiej)
§ literatura ludzi opisywała takimi, jacy są w rzeczywistości
§ tak pisali: Homer, Anakreont, Dante, Boccaccio, Szekspir, Cervantes, Kochanowski, Mickiewicz, wszystkie umysły wielkie
Literatura upada, gdy społeczeństwo karleje, gdy opiera się na dewocji, konwenansie i sentymentalizmie, pomijając główne zasady moralności.
Najrealniejsze prawdy życia i stawianie sobie za cel niedoścignionych ideałów mogą zniszczyć wiele jednostek, ale taka jest cena postępu – słabi giną.
Nie chodzi o epatowanie niemoralnością i samą zmysłowością. Wystarczy oprzeć się na prawdzie. Propagują nie moralność, ale prawdę.
Prawdziwa niemoralność w literaturze to sprzeczność przekonania wewn. z wypowiedzeniem zewn.
§ lubowanie się w scenach wstrętnych dla samej ich plastyki
§ spekulowanie na zmysłowość i drażliwość ludzką bez wyższego celu
§ nie fakty, ale sposób ich przedstawienia
Literatura powinna być obrazem, a nie parawanem życia. Nie może zapatrzeć się w przyszłość i nie dostrzegać blasków teraźniejszości, ale nie może jej też gloryfikować, by „nie mącić spokoju”.
Piotr Chmielowski Utylitaryzm w literaturze
Dotąd artyści wyróżniali się ze społeczeństwa – roztargnieniem, melancholią lub bachusową wesołością, brakiem pojęcia o praktycznej stronie życia, lekkością usposobienia.
Teraz każdy człowiek ma być użyteczny. A artysta – nauczyciel społeczeństwa, przede wszystkim.
· muszą znać i rozumieć cele i obowiązki społeczeństwa
· pisarz ma żyć życiem ogólnym, a nie swoimi osobistymi przypadkami
· trzeba porzucić bajki o natchnieniu i ustalić zasady tworzenia
· trzeba mieć samowiedzę swoich czynów, tj. znać ich cele, środki i skutki
· poeci nie mogą tylko narzekać na obecne czasy, powinni starać się je poprawiać lub chociaż rzetelnie opisywać (realizm) – rzeczywistością można przewodzić, gdy się ją zna i nią żyje
· społeczeństwo idzie do przodu, literatura musi za nim nadążyć
Dewiza św. Pawła jest bardzo aktualna: Kto nie pracuje, nie powinien jeść.
Autor ma być przede wszystkim obywatelem, nie skupiać się na frazesach, ale na użytecznej treści.
Dzieła będą jednolite, bo będą dążyć do rozwoju i udoskonalenia społeczeństwa.
Feliks Ehrenfeucht O prawdzie w literaturze
Mówi o nowej literaturze, o jej charakterze i celu jako pożytku ogólnym.
Domeną życia ludzkiego jest postęp, a myśl – istota człowieczeństwa – jest motorem tego postępu. Myśl jest matką wiedzy, wiedza matką postępu – więc człowiek jest przyczyną i twórcą postępu. Celem jest dobro ludzkości. Osiąga się je za pomocą trzech czynników moralnych – myśli, uczucia i woli.
Wybitne jednostki kreślą nowe tory postępu. Zwroty są dowodem postępu.
Postęp jest szybszy tam, gdzie nie ma fanatyzmu i zapleśniałych przesądów, egoizmu i ciasnoty umysłów. W innym przypadku działa powoli, ale działa, bo obejmuje wszystkie dziedziny życia.
Stopień cywilizacji, rozwój intelektualny i moralny można poznać przez literaturę à czyli to, co jest pisane w duchu postępu, dla kształcenia, rozwoju myśli i ducha, rozwoju moralno-społecznego.
Pojedynczy utwór nosi cechy wszystkich utworów autora:
· pisarz to: literat, autor prac naukowych, społecznych, obyczajowych, ekonomista, filolog, prawnik, historyk, badacz przyrody, estetyk, poeta, powieściopisarz, dramaturg
· pisarze kroczą pewną drogą na podst. zdobytej wiedzy, zamiłowań, wzorów, doświadczeń życiowych, prób zrozumienia potrzeb czasu i ludzkości; pomaga im talent
· każdy autor ma swoją specjalność, odrębność, kierunek, który kształtuje temat jego dzieł, bohaterów i styl à na te podstawie zawsze można rozpoznać autora i jego epokę
Stosunek między pracami jednego autora a dziełami grupy pisarzy określonego gatunku:
· działają na nich te same warunki i wpływy zewnętrzne, tworzą pewien rodzaj podobieństwa, wspólny kierunek ich prac
· ta grupa pisarzy, którą objęty jest pojedynczy autor, to inaczej szkoła
· różnice intelektualne i różnice talentu sprawiają, że ich dzieła będą zróżnicowane
· szkołę przygotowuje czas, ogólne pojęcia, obyczaje, życie, a tworzy ją wyższa myśl, geniusz, wybitny obserwator i talent pisarski, wokół którego skupiają się inni
· przykład: Krasicki i Naruszewicz (satyrycy, wysoko wykształceni, pojęcia, czas i zepsucie obyczajowe nadały im wspólny kierunek; Krasicki miał większy talent, Naruszewicz miał siłę pióra, rozumiał i miłował naukę)
· przykład: Mickiewicz i Odyniec, Korsak, Chodźko, Gorecki, Massalski i in.
Co jest celem literatury?
· oczywiście pożytek J i piękno
· życie to walka o byt – walka pobudza do działania – działanie wyrabia siłę; siła jest moralna (siła myśli – ma prowadzić badania dla ulżenia ludzkości) lub materialna
· literatura piękna ma się opiekować życiem, bo ono jest pięknem
· piękno nie jest samo dla siebie, gdyby nie było wzorów natury i życia, nie byłoby fantazji
· piękno nie jest tylko dla przyjemności, pożytek jedynie je uszlachetnia
· estetycy sobie zaprzeczają – mówią, że piękno nie może być ograniczane więzami realności, a zarazem ograniczają jego zasięg do rzeczy ładnych i przyjemnych
· Kraszewski zaczął ukazywać nędzę, niedolę i pracę – nie można bawić się w bańki mydlane
· literatura ma badać i rozbierać życie, wyciągać wnioski, uczyć i kształcić
Charakter utworów literackich:
· w utworach musi być widoczny charakter rzeczywistości
· celem powinna być prawda i realne pojmowanie życia, ze wszystkimi jego cieniami
· realizm ma działać w imię pożytku społecznego i dobra ogólnego
· nie trzeba dokładnie kopiować formy zewn., a jedynie treść, charakter faktu – trzeba odłożyć sceny i fakty poboczne, a skupić się na streszczeniu wybitniejszych odcieni pojedynczego lub społecznego życia
· wszystko powinno być systematyczne, zwięzłe i analogiczne do życia społecznego
· pisarz powinien być wszechstronnie wykształcony, znać nauki społeczne, ludzi, charaktery, umieć obserwować, być bystrym, dowcipnym i twórczym = talent
· można stworzyć ideał rzeczywistości na podstawie obserwacji ku pożytkowi społecznemu à geniusz, który to zrobi wyprzedza czas, tworzy nową epokę i jej ideały racjonalny idealizm
· potępiane są ideały niedościgłe, istniejące dla samych siebie
· bohaterem ma być rzeczywisty człowiek o jasno i prawdopodobnie określonej działalności, charakterze i stosunku do życia i społeczeństwa à mają być wskazówką, jak walczyć z przeciwnościami, wyciągać z nich możliwe korzyści
· poglądy autora powinny być pozytywne, wolne od przesądów religijnych, konwencjonalnych, koteryjnych i stronniczych, oparte na zdrowym rozumowaniu i sprawiedliwym sądzie
· autor powinien patrzeć na życie z miłością bliźniego i racjonalna pobłażliwością
· a więc: rzeczywistość za tło, sumienie w osądzie, rozum i logika za podst. nauki w powieści
Największych grzechem obecnej literatury jest pogląd, że nie wypada ukazywać tego, co nieestetyczne, niemoralne, niepiękne, niewesołe i bolące.
Niemoralność w literaturze to sprzeczność między smutnymi faktami życia a jej milczeniem.
Prawda jest jedyną drogą do podniesienia moralności społecznej.
...
keitii18