historia sztućców - artykuł.pdf - 101 ŚWIATOWYCH CIEKAWOSTEK - gobbo

historia sztućców

Historia ewolucji sztućców

Joanna Paprocka-Gajek

Czy warto mówić cokolwiek o sztućcach? Łyżką, nożem i widelcem posługujemy się

przecież „od zawsze”; są to po prostu niezbędne przedmioty codziennego użytku, nie

wzbudzają specjalnej uwagi ani emocji. Czy było tak rzeczywiście „od zawsze” i czy

przedmioty te nie mogły ubiegać się o miano przedmiotów artystycznych, dzisiaj zabytków

kultury materialnej? Historia sztućców, jako zestawu przyborów stołowych do nakładania i

spożywania potraw, sięga nie tak dalekiej przeszłości.

Nóż stołowy wykształcił się dopiero w II poł. XVII w., chociaż jako narzędzie czy broń

towarzyszył człowiekowi od czasów prehistorycznych. Początkowo był to kamień o ostrej

krawędzi, następnie nóż myśliwski niezbędny człowiekowi podczas dzielenia zwierzyny i

spożywania posiłków. Miał mocny uchwyt oraz ostro zakończony brzeszczot, na który

nabijano porcje mięsa i wkładano je do ust. W nożach przeznaczonych wyłącznie do

spożywania posiłków stalowe, niekiedy srebrne brzeszczoty noży oprawiano w

dekoracyjne trzonki wykonane z metalu, drewna, kości słoniowej, kryształu górskiego, a

nawet z korala i drogich kamieni.

W roku 1669 Ludwik XIV zabronił używania przy stole ostro zakończonych noży, jako zbyt

niebezpiecznych dla współbiesiadników. Nowy typ noża otrzymał więc tępo, na okrągło

zakończony brzeszczot, wygięty lekko do tyłu, aby ułatwić wkładanie porcji jedzenia do

ust, bez zbytniego wykrzywiania nadgarstka, a wąski brzeszczot noża poszerzono.

Do jedzenia potraw płynnych i półpłynnych stosowano występujące w naturze formy z

naturalnym zagłębieniem. Greckie i łacińskie określenie na łyżkę cochlea oznacza

spiralną muszlę ślimaka, której używano jako łyżki. Od tego słowa pochodzi polskie słowo

chochla; ang. słowo spoon (łyżka) pochodzi od anglo-saksońskiego spon, co oznacza

odłamek, łupkę z drzewa, kory. Pierwsze łyżki wykonane specjalnie do użytku stołowego

znano już w starożytności. Rzymianie około I w. n. e. stworzyli dwa wzory łyżek, pierwsza

zwana ligula miała trzonek w kształcie pręta i płytki, owalny, lekko szpiczasty czerpak. W

drugiej, zwanej cochleare, czerpak uformowany został w postaci niewielkiej miseczki.

Ligula przekształciła się z czasem w łyżkę stołową, cochleare stała się wzorem różnego

rodzaju chochli i czerpaczek. Na terenach Polski we wczesnym średniowieczu łyżki,

często bogato zdobione, zazwyczaj wykonywano z drewna. W większości uległy one

całkowitemu zniszczeniu. Znane są przede wszystkim z przekazów ikonograficznych i

wykopalisk. Są to łyżki do jedzenia potraw gęstych, płynnych i sypkich – o okrągłym,

płytkim czerpaku i krótkim trzonku. Unikalnym przykładem sztućców, a raczej ich oprawy z

okresu średniowiecza jest pochodzący z XIII wieku zestaw Błogosławionej Kingi. Należy

do niego łyżka wykonana z krwawnika, ametystowy trzonek do widelca (oba sztućce

oprawione w złoto) oraz trzonek do noża z kości słoniowej zakończony mitologiczną

postacią Centaura i skuwką, na której widnieje gotycki napis: Ave Maria gratia plena

(„Zdrowaś Mario, łaskiś pełna”).

Łyżka renesansowa (2. poł. XVI – XVII w.) miała płytki kolisty czerpak przechodzący w

trzonek graniasty (niekiedy skręcony) lub płaski, zwężający się ku końcowi, zakończony

sterczynką. Na ogół były to łyżki kute w całości, o długości około 20 cm. Na trzonkach

wybijano zwykle w języku polskim sentencje, przestrogi i morały (np.: Pamiętaj

człowiecze-że cię nie długo na świecie; O łyżke nie prosi, kto ją ze soba nosi; Mnie kto

Strona 1

historia sztućców

skryje - bardzo moi pan bije; Nie kładź mię zanadra - bym ci nie wypadła; Pierwsza

potrawa - szczerość łaskawa; Bez łyżki zła strawa - chociaż dobra potrawa; Kto komu

jamę kopa - sam w nię wpada; Nie opuszczaj cnoty dla pożytku). Dekoracyjność tych

przedmiotów wzmacniało łączenie czerpaka z trzonkiem, w formie płytki z

przedstawieniami apostołów, rycerzy, a niekiedy herbów lub puttów. Na stołach w

najbogatszych domach używano łyżek srebrnych, niekiedy złotych lub złoconych,

dekorowanych masą perłową itp. Stanowiły one wyposażenie prywatne bogatego

człowieka, oznakę osiągniętego dobrobytu, efektowną ozdobę stołu, a oprócz tego

doskonałą lokatę kapitału. Łyżki wraz z nożami noszono ze sobą, w cholewie lub w

specjalnych futerałach u pasa, ponieważ nawet w najbogatszych domach nie podawano

ich do stołów.

Widelec „przywędrował” do Europy w XI w. z terenów wschodnich. Według tradycji,

przywiozła go ze sobą pochodząca z Bizancjum księżniczka, która poślubiła weneckiego

dożę. Sprowadzony przez nią sztuciec, nie został jednak zaakceptowany, a jego używanie

uznano wręcz za przejaw heretyckiej demonstracji i skandal. Nawet przedwczesną śmierć

księżniczki tłumaczono jako karę boską za używanie tego narzędzia. Widelec w tym

okresie był wręcz uznawany za przedmiot niemoralny i zakazany przez Kościół. Z czasem

jednak zyskał akceptację przy włoskim stole. Do Polski przybył najprawdopodobniej z

księżniczką Boną Sforzą w 1518 r. W 1533 r. z Włoch do Francji przywiozła go Katarzyna

Medycejska, żona króla Henryka II. Do Anglii zawiózł go w 1608 r. podróżujący po

Włoszech Thomas Coryate i opisał w 1611 r. w listach z podróży. Początkowa forma

sztućca prostego z dwoma zębami, w XVIII w. we Francji i Niemczech przechodzi wielką

metamorfozę. Widelec zostaje uzbrojony w 3 lub 4 zęby, dodatkowo proste dotychczas

igły wygięto na kształt miseczki, co usprawniło posługiwanie się nim podczas jedzenia i

zastąpiło podczas posiłku łyżkę. Widelec służył odtąd nie tylko do nabijania mięsa, ale

także nabierania sypkich potraw. Forma z 3 lub 4 zębami łatwo przyjęła się również na

terenach Skandynawii i Polski, natomiast w Anglii jeszcze w XVIII w. popularniejsze były

widelce dwuzębne.

Co najmniej do XVI w. zestawu sztućców w dzisiejszym rozumieniu nie traktowano jako

całość, na co wskazują nawet formy językowe. W języku angielskim flatware – to „płaskie”

przybory stołowe (widelec, łyżka). Odrębnie są wyróżniane cutlery jako narzędzia

posiadające krawędź tnącą. Nazwa sztućce pochodzi z języka włoskiego – stuccio.

Oznacza ona zespół przyborów służących do nakładania i spożywania posiłków. W

nazewnictwie polskim od średniowiecza określenie to było używane w odniesieniu do

kompletu noży myśliwskich przeznaczonych do oprawiania zwierzyny bezpośrednio po jej

ubiciu. Z końcem XVIII wieku w Polsce terminem sztućce określano zestaw łyżki i widelca.

W dzisiejszej terminologii sztućce to zespół przyborów służący do spożywania i

nakładania posiłków, w skład którego wchodzą różnego rodzaju, wielkości i przeznaczenia

łyżki, noże, widelce, szczypce, łopatki itp.

W ciągu XVIII w. zmienia się stopniowo wyposażenie stołu w sztućce. Zaopatrzenie domu

w zastawę stołową w warstwach zamożnych i średniozamożnych stanowiło coraz dobitniej

świadectwo osiągniętego standardu życiowego, a także wykładnik prestiżu oraz

zamożności. Zastawa stołowa w bogatych domach stawała się coraz liczniejsza i bardziej

zróżnicowana. Od początku XVIII w. zaczęto podawać osobne sztućce przeznaczone do

nakładania potraw z półmisków zwane „łyżkami do dzielenia, łyżkami do częstowania”.

Stopniowo też, nakrycie złożone z trzech sztuk dla każdego z gości powoli stawało się w

Strona 2

historia sztućców

tych domach standardem. Komplety sztućców (garnitury) w dzisiejszym rozumieniu, czyli

zestaw trzech sztuk o tej samej dekoracji trzonka zaczęto produkować w 2. połowie XVIII

wieku. Wykonywano je niekiedy na specjalne życzenia.

Na przestrzeni XVIII w. zakończył się proces kształtowania się zasad oraz funkcji,

kształtów i wielkości nakryć stołowych. Później zmieniają się nieznacznie w szczegółach.

Natomiast w XIX wieku następuje wyraźne, niekiedy doprowadzone do granic absurdu

rozmnożenie i wyspecjalizowanie asortymentu sztućców. Przedmioty różnią się od siebie

nieznacznie, ale każdemu z nich jest przypisane inne przeznaczenie (np. łyżeczki – jest

ich kilkanaście rodzajów – do herbaty, jajek, lodów, do deserów, kompotu, cukru itd.). W

praktyce trudno było zgromadzić wszystkie rodzaje nakryć. Nie sposób było również

posiadać tak liczny asortyment ze względu na znaczny jego koszt. Niejednokrotnie zatem

poszczególnych sztućców, jeżeli tylko było to możliwe, używano wymiennie. Ich nadmiar

już w końcu XIX w. został poddany krytyce. L. Ćwierczakiewiczowa – wyrocznia w tych

sprawach – pisała, że zastawa stołowa nie powinna być pozbawiona przyborów, ale i

nadmiar ich psuje harmonię ogólną.

Il. 1 i 2 Zygmunt Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana.

Strona 3

historia sztućców - artykuł.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: