2
SYSTEM POLITYCZNY V REPUBLIKI FRANCUSKIEJ
1. Francja – wprowadzenie
Francja znajduje się w światowej czołówce krajów rozwiniętych. Liczy ponad 52 milionów mieszkańców, o znakomitej przewadze narodowości francuskiej. Jej zwarte terytorium, o dobrej dostępności komunikacyjnej, ułatwiało zawsze otwartość tego państwa na świat zewnętrzny. Długotrwała stabilność terytorium i granic wpłynęła korzystnie na pełne zespolenie społeczne, polityczne i ekonomiczne [1]. Po II wojnie światowej Francja utraciła utrzymywaną przez długi czas pozycję mocarstwa światowego i w konsekwencji skurczył się zasięg jej wpływów nie tylko politycznych, ale i kulturowych w świecie. Jednak rządy Charles de Gaulle’ a (1958 – 1969) i nastanie V Republiki ożywiły aspiracje mocarstwowe Francji, która dzisiaj ponownie odgrywa ważną rolę w europejskiej i pozaeuropejskiej polityce międzynarodowej [2]. Nie ulega wątpliwości iż to właśnie ukształtowany za czasów generała de Gaulle’a system polityczny Francji, określany jako semi-prezydencki, wpłynął na taki stan rzeczy.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie procesu kształtowania się obecnego systemu politycznego w tym kraju, począwszy od powstawania pierwszych ustaw zasadniczych w XVIII wieku, skończywszy na uformowaniu się konstytucji współczesnej Francji , która jest fundamentem dzisiejszej V Republiki Francuskiej . Mowa będzie przede wszystkim o ustroju III i IV Republiki Francuskiej, oraz zasadniczych elementach odróżniających konstytucję V Republiki od dwóch poprzednich. Niniejsza praca stanowić ma wprowadzenie, które ułatwi zrozumienie istniejącego obecnie we Francji systemu semi-prezydenckiego. Szczegółowym omówieniem tego systemu zajmie się natomiast kolejny prelegent. Autor skupi się dodatkowo –tj. abstrahując od francuskich tradycji konstytucyjnych - na zagadnieniu zmiany obecnej konstytucji oraz na współczesnym systemie partyjnym i partiach politycznych.
2. Problemy z klasyfikacją
W literaturze przedmiotu system polityczny Francji określany jest w sposób zróżnicowany. Używa się takich określeń jak : parlamentaryzm specjalny - podobny do systemu prezydenckiego w Ameryce Łacińskiej; deformacja klasycznych reguł rządu parlamentarnego; mieszany system kompromisowy; czy wreszcie system pół-prezydencki.
Francja nie jest republiką parlamentarną. Świadczą o tym następujące argumenty:
Ø pozycja prezydenta niezależnego od parlamentu ( prezydent pochodzi z wyborów powszechnych) i nieodpowiedzialnego przed nimi, wyposażonego ponadto w osobiste uprawnienia skierowane przeciwko parlamentowi: prawo rozwiązania Zgromadzenia Narodowego oraz możność zarządzania referendum ustawodawczego;
Ø rozbudowane kosztem parlamentu kompetencje prawodawcze rządu;
Ø zakaz łączenia członkostwa rządu z miejscem w parlamencie.
Francja nie jest również republiką prezydencką. Przemawia za tym m.in.:
Ø dualizm władzy wykonawczej (prezydent, premier) i odpowiedzialność rządu przed parlamentem, mimo równoczesnego podporządkowania premiera prezydentowi.
Można więc określić system ustrojowy współczesnej Francji jako system mieszany: parlamentarno-prezydencki lub semi-prezydencki [3].
3. Kształtowanie się współczesnego systemu politycznego Francji
3.1. Pierwsze ustawy zasadnicze Francji
Francja posiada jedną z najdłuższych tradycji konstytucyjnych na świecie. Pierwsza konstytucja została tam uchwalona w wyniku przeobrażeń zachodzących podczas Rewolucji Francuskiej, przez Zgromadzenie Narodowe 3 września 1791 r. Była to druga konstytucja na kontynencie europejskim - po polskiej Konstytucji 3 Maja - a trzecią na świecie - po amerykańskiej z 1787 r. Należy wspomnieć, że została ona poprzedzona Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela, która zakładała, że źródłem władzy suwerennej może być tylko naród oraz głosiła wolność osobistą wszystkich obywateli [4].
Tendencje republikańskie jakie zaczęły przeważać w polityce władz francuskich w następnych latach doprowadziły do zniesienia monarchii i uchwalenia 24 czerwca 1794 roku nowej ustawy zasadniczej, zwanej konstytucją jakobińską. Wprowadzała ona we Francji ustrój republikański, formułowała zasadę jedności władzy i nadrzędności najwyższego organu przedstawicielskiego , oraz przyznawała obywatelom bezpośrednie prawo wyborcze. Konstytucja ta nie weszła jednak w życie, gdyż rządy jakobinów szybko się skończyły.
Kolejną ustawę zasadniczą uchwalono niezwykle szybko, bo już 22 sierpnia 1795 r. Nawiązywała one w swej treści do dwóch poprzednich konstytucji, jednak ograniczała prawa wyborcze. Jako pierwsza wprowadziła dwuizbowy parlament. Obowiązywała ona jednak niespełna pięć lat, jako że pod wpływem Napoleona Bonaparte 13 grudnia 1799 r. uchwalono nową konstytucję, wprowadzającą we Francji dyktaturę jednostki [5]. W okresie zaledwie ośmiu lat uchwalono we Francji cztery ustawy zasadnicze, które – choć utrzymane w jednym duchu zrodzonym z przemian rewolucyjnych roku 1789 - różniły się od siebie zasadniczo. Konstytucje francuskie tego okresu – w odróżnieniu od konstytucji Stanów Zjednoczonych - nie przyczyniły się do ustrojowej stabilizacji. Początek XIX wieku przyniósł ze sobą liczne, czasowe zmiany o charakterze ustrojowym, a co za tym idzie zmiany konstytucji. Dopiero jednak upadek Napoleona III w roku 1871, umożliwił wprowadzenie trwałych i znaczących zmian w systemie sprawowania władzy we Francji. Uchwalona w 1875 roku Konstytucja III Republiki Francuskiej rozpoczęła trwający siedemdziesiąt lat okres republiki parlamentarnej.
3.2. Konstytucja z roku 1875 roku i III Republika Francuska
Francuski system parlamentarny według konstytucji z 1875 roku powstał jako rezultat kompromisu między zwolennikami monarchii parlamentarnej (tzw. orleanistami – ich kandydatem na tron Francji był Książe Paryża z dynastii orleańskiej), a umiarkowanymi republikanami. Francja stała się pierwszą republiką parlamentarną. Toteż konstytucyjny system III Republiki wzorował się w dużej mierze na organizacji monarchii. Prezydent Republiki – niekoronowany monarcha zajmował w niej pierwsze miejsce. Wybierany miał on być przez Senat i Izbę Deputowanych zebranych jako Zgromadzenie Narodowe większością głosów. Konstytucja z 1875 roku - wbrew dotychczasowej tradycji francuskiej – nie była jednolitym aktem. Składała się ona bowiem z trzech ustaw konstytucyjnych, regulujących w sposób lakoniczny, niezupełny (brak założeń politycznych ustroju i deklaracji praw) i w sposób nieusystematyzowany zasady działania władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz ich wzajemne stosunki [6].
System parlamentarny przewidywał dwa podstawowe elementy: władzę ustawodawczą i władzę wykonawczą. Władzę ustawodawczą stanowił dwuizbowy parlament, czyli wspomniane już wcześniej Izba Deputowanych i Senat. Na władzę wykonawczą składali się Prezydent Republiki i ministrowie. Izba Deputowanych licząca 600 członków była wybierana przez obywateli w wyborach powszechnych ( ograniczonych jednak przez niedopuszczenie kobiet do udziału w wyborach) i bezpośrednich. Senat natomiast, choć republikański, bo pochodzący z wyborów, był pomyślany jako izba zachowawcza. Jego konserwatyzm i wiek członków (przynajmniej 40 lat) miał hamować zbyt radykalne tendencje Izby Deputowanych. Obowiązywał tam dwu- i trzystopniowy system wyborczy. Wybory odbywały się co 3 lata, lecz tylko dla 1/3 składu, kadencja więc trwała aż 9 lat. Znaczenie Senatu podnosił fakt, iż obie izby parlamentu miały niemal te same uprawnienia: ustawy wymagały zgody obu izb, tzn. ustawa nie mogła dojść do skutku, dopóki obie izby nie porozumiały się co do jej treści. Inicjatywa ustawodawcza należała tak do deputowanych , jak i do senatorów, a także do Prezydenta Republiki. Ten ostatni ( wzorem angielskim) przedstawiał projekt budżetu najpierw Izbie Deputowanych, a później Senatowi [7].
Do Senatu jako Trybunału Stanu należało natomiast sądzenie Prezydenta Republiki, oskarżonego o zdradę stanu, oraz ministrów, a nawet inne osoby za czyny popełnione przeciwko bezpieczeństwu państwa. Oskarżycielem w takich sytuacjach była Izba Deputowanych.
Prezydent Republiki wybierany był na okres 7 lat przez wspomniane już Zgromadzenie Narodowe. Za akty prezydenta odpowiedzialność przed parlamentem ponosili ministrowie, którzy je kontrasygnowali. Uprawnienia prezydenta niewątpliwie wzorowane były na uprawnieniach monarchy parlamentarnego ( vide: monarcha w Wielkiej Brytanii). Wraz z ministrami decydował on o stosunkach międzynarodowych Francji, współdziałał w procesie legislacyjnym, dokonywał nominacji na wysokie stanowiska państwowe i podejmował akty normatywne na podstawie ustaw (tzw. dekrety). Ministrowie tworzyli ciało kolektywne - Radę, której przewodniczył Prezydent Republiki. Prezydent mógł również, za zgodą Senatu, rozwiązać Izbę Deputowanych jeżeli popadła ona w konflikt z rządem. Konstytucja nie przewidywała stanowiska premiera, które to powstało później na drodze zwyczaju, a zostało zalegalizowane dopiero ustawą w 1934 roku, kiedy faktyczne kompetencje i wpływy premiera była dość rozległe [8].
W 1875 zorganizowano zatem system oparty teoretycznie na równowadze czy też hamowaniu się wzajemnym władz: ustawodawczej i wykonawczej, daleki jednak od systemu
„ podziału władz” typu amerykańskiego. Był to system, który przewidywał z jednej strony głowę państwa wyposażoną w doniosłe uprawnienia i mogącą odgrywać poważną rolę polityczną, z drugiej jednak strony owa głowa państwa nie istniała jak monarcha „mocą własnego prawa” lecz była powoływana z woli wyborców ( tzn. ciał przedstawicielskich).
Parlamentaryzm taki ( z rolą prezydenta jako arbitra), zwany dualistycznym, nie utrzymał się jednak w praktyce. Powołany do życia na drodze kompromisu szybko uległ przekształceniu, wraz ze zmianami sytuacji politycznych. Szybko dało się zauważyć osłabienie władzy wykonawczej wobec parlamentu. Władza ta zaczęła być bowiem wykonywana przez gabinet ministrów odpowiedzialny politycznie przed parlamentem, który przecież mógł go obalić. W końcu to parlament stał się miejscem ustalania polityki państwa.
Okres III Republiki do pierwszej wojny światowej charakteryzował się dominacją dwuizbowego parlamentu.
Kryzys systemu III Republiki przyszedł dopiero po I wojnie światowej. Państwo stanęło przed nowymi zadaniami ekonomicznymi i socjalnymi, wywołanymi koniecznością ingerencji państwa w dziedzinę ekonomiczną i socjalną. Załamał się model XIX-wiecznego państwa liberalnego. Konieczne stało się wzmocnienie rządu celem umożliwienia mu wykonywania większej roli organizacyjnej i osłabienia dotychczasowej roli parlamentu. Okres międzywojenny zaowocował jednak jedynie projektami reformy ustrojowej III Republiki. Wykorzystywane zaczęły być natomiast akty rządowe z mocą ustawy, stając się systematyczną formą rezygnowania parlamentu z funkcji stanowienia prawa w wielu dziedzinach państwowych. Ewolucja ustroju odbywała się więc na drodze praktyki. Dekrety ustawodawcze stosowane w zakresie upoważnienia dla rządu w 1939 roku przekształciły się w normalną instytucję czasu drugiej wojny światowej. Zmniejszyła to niewątpliwie znaczenie parlamentu III Republiki.
Szczytowym momentem kryzysu parlamentarnego stało się przekazanie przez parlament, w obliczu klęski wojennej, w drodze rewizji konstytucji konstytucyjną ustawą z 10 lipca 1940 roku, pełni władzy rządowi tzw. Państwa Francuskiego z siedzibą w Vichy. Ustaw ta wyposażała nowy rząd w pełnomocnictwa w dziedzinie ustawodawczej i konstytucyjnej , udzielając mu tym samym nieograniczonej przez żaden organ władzy. W takiej sytuacji parlament stał się niepotrzebny i faktycznie przestał istnieć. Wraz z nim przestała też istnieć III Republika [9].
3.4. IV Republika Francuska
Lata od 1940 (upadek III Republiki) do 1946 (promulgacja nowej konstytucji) były dla Francji okresem tymczasowym. Haniebny dla Francuzów rząd Vichy został zastąpiony w sierpniu 1944 roku przez Tymczasowy Rząd Republiki Francuskiej, na którego czele stanął Generał Charles de Gaulle. 22 października 1945 roku przeprowadzono w wyzwolonej Francji zarówno referendum co do sposobu zorganizowania władzy w okresie tymczasowym we Francji, jak i wybory do I Konstytuanty. System wyborczy wówczas wprowadzony ustanawiał we Francji po raz pierwszy głosowanie kobiet. Przewidywał także pełną proporcjonalność przy ustalaniu wyników wyborów [10].
Rezultaty tych wyborów i referendum odzwierciedliły mocne przesunięcie się na lewo preferencji wyborczych Francuzów . Znaczna przewaga lewicy, stanowiącej po wyborach ¾ Konstytuanty , doprowadziła do rychłego konflikty między tym organem a Generałem de Gaulle’em zmuszając go do ustąpienia 20 stycznia 1946 roku ze stanowiska rządu. Dalej głosami komunistów i socjalistów uchwalony został projekt konstytucji z 19 kwietnia 1946[11].
Projekt ustalał nadrzędną pozycję Zgromadzenia Narodowego ( jednoizbowego parlamentu) w stosunku do rządu. Prezydent, wybierany przez Zgromadzenie posiadać miał jedynie symboliczne uprawnienia. Projekt ten, przy silnej opozycji ze strony prawicy francuskiej i ruchów republikańsko-ludowych, został odrzucony niewielką liczbą głosów w referendum. Ale już 29 września 1946 roku II Konstytuanta uchwaliła nowy projekt konstytucji, który jako kompromisowe rozwiązanie został przyjęty przez trzy wielkie partie ( komunistów, socjalistów i ludowców). Projekt ten stał się prawem po przyjęciu go w referendum 13 października 1946 roku [12].
Konstytucja z 1946 roku stwierdzała w art. 1, że IV Republika jest „ jedna, niepodzielna, demokratyczna, laicka i społeczna”. Suwerenność narodowa i zwierzchnictwo nad państwem miały odtąd należeć do ludu francuskiego. Preambuła konstytucji potwierdzała Deklarację Praw Człowieka i Obywatela z 1787 roku i dodawała do tych postanowień nowe zasady o charakterze socjalnym i politycznym (prawo do pracy, do tworzenia związków zawodowych etc.). Określiła ona w ten sposób wyraźną filozofię społeczną i polityczną ustroju Republiki.
Nowa ustawa zasadnicza utrzymywała dwuizbowy parlament składający się ze Zgromadzenia Narodowego i Rady Republiki. Była to jednak dwuizbowość o wyraźnej przewadze izby pierwszej, tj. Zgromadzenia Narodowego. To do niego, w myśl przepisów konstytucyjnych, należała ostateczna decyzja w sprawie ustawy i budżetu. Rada Republiki dysponowała jedynie rodzajem ograniczonego veta ustawodawczego. Większość decyzji Rady – oprócz wyborów prezydenta - miało charakter doradczy. Konstytucja stwierdzała, że tylko Zgromadzenie narodowe uchwala ustawy i jednocześnie nie ma prawa delegować uprawnień ustawodawczych innemu organowi ( jak to miało miejsce w przypadku parlamentu III Republiki).
Inaczej niż w systemie III Republiki rząd odpowiadał politycznie tylko przed Zgromadzeniem Narodowym, które musiało wyrazić zaufanie dla kandydata na Prezesa Rady Ministrów –powoływanego przez Prezydenta Republiki – aby mógł on objąć tekę pierwszego ministra. Procedura ta wzmacniała personalną pozycję premiera, który dzielił władzę wykonawczą wraz z Prezydentem Republiki wybieranym na 7 lat przez Zgromadzenie i Radę Republiki na wspólnym zebraniu obu izb. Prezydent tracił część swoich dawnych uprawnień na rzecz Premiera [13].
Najistotniejsze zmiany w systemie IV Republiki dotyczyły prób stabilizacji rządów. Dorozumiała koncepcja rządu powoływanego na okres kadencji Zgromadzenia Narodowego i obwarowanie obalenia rządu wymaganiem bezwzględnej większości głosów miało zapobiec, na drodze proceduralnej, częstym zmianom rządu i oprzeć istnienie gabinetu na trwałej większości izby. Konstytucja ta wznowiła też instytucje, która poszła w latach III Republiki w zapomnienie, tj. rozwiązanie Zgromadzenie Narodowego przez Prezydenta Republiki. Głowa państwa winna była rozwiązać Zgromadzenie na podstawie uchwały rady ministrów, podjętej po spełnieniu się szeregu okoliczności, które rozwiązaniu nadawały skomplikowany charakter. Było to jedyne ustępstwo w konstytucji z 1946 roku od zasady nadrzędności Zgromadzenia.
Konstytucja z 1946 roku przewidywała również szereg nowych organów kolegialnych o mniejszym, najczęściej doradczym znaczeniu. Mowa tutaj o Komitecie Konstytucyjnym, Radzie Ekonomicznej, Zgromadzeniu Unii Francuskiej, Radzie Unii Francuskiej i Najwyższej Radzie Sądownictwa. Część z nich pomyślane zostały jako tzw. corps intermediaires, których zadaniem było wyrażać opinie przed podjęciem przez Zgromadzenie Narodowe [14].
Konstytucja IV Republiki, podobnie jak jej poprzedniczka powstała na bazie kompromisu trzech wielkich partii i od współpracy tych partii zależała jej prawidłowe wcielanie w życie . Niestety współpraca ta nie trwała długo. Koalicja, w wyniku wydarzeń zarówno wewnętrznych jak i międzynarodowych ( początek „ zimnej wojny”) , rozpadła się już w maju 1947 roku. Rządzące koła we Francji odrzuciły taktykę kompromisu i współpracy z komunistami. Socjaliści, odrzucając koalicję z partią komunistyczną zaczęli szukać porozumienia z kołami centrum. Pogłębił się podział na lewicę nie-komunistyczną i komunistyczną. Partyjne rozbicie nie sprzyjało tworzeniu się stabilnych rządów, a niepewne koalicje nie były zdolny do udźwignięcia ciężaru odpowiedzialności, za doniosłe dla narodu i państwa rozstrzygnięcia kolonizacyjne z którymi trzeba było się uporać.
3.5. Kształtowanie się V Republiki Francuskiej
Genezy V Republiki należy jednak upatrywać przede wszystkim w kryzysie społecznym okresu poprzedniego. W całym okresie powojennym lat 1944-1958 sytuacja gospodarcza Francji była trudna, całkowicie zależna od Stanów Zjednoczonych. W wyniku ośmiokrotnej dewaluacji frank utracił 90% wartości złota, rósł deficyt skarbu, a zadłużenie zagraniczne wynosiło 3 mld. dolarów. Od 1946 roku kraj prowadził niemal bez przerwy wojny kolonialne, których bilans był katastrofalny: wydatki militarne, ofiary w ludziach, mobilizacja do armii rąk pracy, rosnąca zależność od Stanów Zjednoczonych i ich pomocy, spadek politycznego i moralnego prestiżu Francji na arenie międzynarodowej. Wojny poważnie obciążyły gospodarkę kraju, a słabość rządzących była powodem niestabilności rządów [15]. Żadna z partii, z wyżej wspomnianych powodów, nie mogła uzyskać większości w Zgromadzeniu Narodowym, a kolejne gabinety łatwo były obalane. W rezultacie Francja nie była rządzona według jednej koncepcji. Każdy kompromis między odmiennymi pozycjami partnerów okazywał się chwiejny i płynny, a zmieniające się niekiedy kilkakrotnie w ciągu roku gabinety ministerialne, mogły zajmować się tylko sprawami bieżącymi, bez wypracowania jednego systemu rozwiązywania podstawowych problemów kraju.
Największym problemem, mającym decydujące znaczenie dla losów IV Republiki, była sytuacja polityczna w Algierii, traktowanej przez Francuzów, a zwłaszcza przez kolonistów francuskich tam zamieszkałych, inaczej niż inne kolonie, jako integralną część ich państwa, która starała się odzyskać niepodległość. Zawiązany tam spisek wojskowy, mający na celu utrzymanie Algierii w posiadaniu Francji doprowadził Republikę na krawędź wojny domowej. Klęska Francji w Indochinach, a następnie zwycięstwo Nasera w konflikcie sueskim przyczyniły się tylko do pogłębienia konfliktu algierskiego [16].
W wyniku zaostrzonej sytuacji politycznej w kraju Charles de Gaulle dał do zrozumienia, że jest gotów wziąć odpowiedzialność za Francję. 31 maja 1955 roku ponownie objął on urząd premiera. Dzień później Zgromadzenie Narodowe udzieliło zaufania rządowi Generała de Gaulle’a. Objęcie władzy przez Generała, początkowo powołanego na przewodniczącego ostatniego gabinetu IV Republiki, a później wybranego na prezydenta V Republiki, oznaczało zerwanie z parlamentarnym systemem konstytucji z 1946 roku . De Gaulle bowiem zażądał natychmiastowej zmiany ustawy zasadniczej kraju. Do tego konieczne było nadanie na pewien czas nowemu rządowi specjalnych uprawnień. Generał dodatkowo zażądał by parlament nie zbierał się aż do czasu otwarcia najbliższej sesji, co wypadało w październiku. Pragnął on w tym czasie przygotować projekt nowej konstytucji i uzyskać jej zatwierdzenie w referendum tak, że zebranie się parlamentu IV Republiki praktycznie nie wchodziło w rachubę. Zgromadzenie Narodowe, akceptując to żądanie, faktycznie dokonało aktu samo-rozwiązania [17].
Z dojściem de Gaulle’a do władzy faktycznie wiązała się reforma jej sprawowania, oraz zasadnicza reforma konstytucyjna Francji, która dała początek V Republice. Nowa władza musiała się uporać z wojną algierską i krachem finansów państwa, jednakże te problemy nie przesłaniały planów wielkiej modernizacji kraju pod względem społecznym, ekonomicznym oraz politycznym. Generał de Gaulle postawił sobie za główny cel odbudowę autorytetu Francji. Skoncentrowano się przede wszystkim na kwestii niezawisłości narodowej. Stworzenie silnego, sprawnie funkcjonującego państwa miało służyć zagwarantowaniu Francuzom tej niezawisłości. Świadomość potrzeby przywrócenia pozycji międzynarodowej i dobrego imienia Francji za sprawą ustanowienia efektywnego, legitymizowanego przez naród aparatu państwowego towarzyszyła pracom koncepcyjnym nad modelem przeszłej konstytucji [18].
Nawiązując do historii gen. de Gaulle podkreślał, że swoją pozycję Francja zawdzięczała zawsze sprawnej władzy państwowej, bez której nie można się obyć. „ Nic nie ma tak kapitalnego znaczenia, jak prawowitość, instytucje i funkcjonowanie państwa ” [19]
I tak nowy rząd uzyskał na pewien czas nadzwyczajne uprawnienia (pleins pouvoris) „ do działania w bardzo ciężkiej aktualnej sytuacji”. 2 czerwca 1958 roku parlament uchwalił dwie ustawy. Jedna zwykłą – upoważniającą rząd do podejmowania w formie dekretów nazwanych ordynansami „ wszelkich decyzji niezbędnych dla uzdrowienia narodu”. Druga ustawa – konstytucyjna zmieniła przewidziany w konstytucji z 1946 roku skomplikowany tryb zmiany konstytucji eliminując z niego udział parlamentu w jakiejkolwiek fazie stanowienia przyszłej konstytucji, której projekt miał być przygotowany przez rząd i poddany głosowaniu ludowemu celem zatwierdzenia. Rządowy projekt opatrzony miał być opinią Doradczego Komitetu Konstytucyjnego [20].
Ostateczny projekt konstytucji został ogłoszony 4 września 1958 roku. Rząd uwzględnił jedynie niektóre z poprawek Doradczego Komitetu, który nie wykroczył poza modyfikację szczegółów. Przygotowanie projektu konstytucji było dziełem wąskiej grupy ludzi pracującej systemem gabinetowym, wolnym od debat i krytyki publicznej, charakteryzującym procesy powstawania poprzednich konstytucji Francji.
4. Przygotowania konstytucji V Republiki
Konstytucja V republiki Francuskiej powstała jednak również jak poprzednie w wyniku historycznego kompromisu. Tym razem kompromisu gen. Charles de Gaulle’a – zwolennika silnej, jednoosobowej i ponad-partyjnej władzy wykonawczej – z rzecznikami ustroju parlamentarno-gabinetowego. Połączyła ona dyspozycje właściwe różnym modelom rządów, tworząc swoisty i oryginalny system konstytucyjny. O ile konstytucja IV Republiki była wymierzona przeciwko koncepcji władzy Generała de Gaulle’a, o tyle konstytucja V Republiki wyrażała ową koncepcję, zmieszaną zresztą z koncepcją zracjonalizowania czy zreformowania parlamentaryzmu. Przyjęła ona konstrukcję zaczerpniętą z doświadczeń angielskich ( np. komisje parlamentarne) czy z ustawy zasadniczej RFN (instytucjonalizacja partii politycznych) . Jeżeli chodzi o koncepcje państwa Generała de Gaulle’a to uważał on że władza wykonawcza skupiona powinna być w jednych rękach szefa państwa, nie pochodzącego jednak z wyboru parlamentu, lecz z wyborów narodowych. Doktryna de Gaulle’a widziała prezydenta jako nie-koronowanego monarchę, który kontaktuje się z narodem bez pośrednictwa partii i parlamentu, a za pomocą referendum, oraz traktuje – nawet wybory do legislatywy – jako sposób wyrażania zaufania głowie państwa, nie zaś deputowanym i ich partiom. Doktryna ta widziała w prezydencie piastuna władzy najwyższej, powołanego do podejmowania najważniejszych decyzji państwowych. Przekonanie o ustanowieniu silnej egzekutywy wynikało z obserwacji niestabilności rządów w okresie zarówno III, jak i IV Republiki oraz będącego jej nieuchronną konsekwencją nieefektywnego działania. Doktryna de Gaulle’ miała istotny wpływ na treść ukończonego 4 września 1958 roku projektu nowej konstytucji .
28 września 1958 roku odbyło się referendum w sprawie opublikowanego przez rząd projektu konstytucji V Republiki. Wielki partie, z wyjątkiem komunistów, zajęły pozytywne stanowisko wobec projektu. Za projektem prowadziły kampanię nie tyle partie polityczne popierające de Gaulle’a w imieniu swoistej „ zgody narodowej”, ile – i to nakładem dość dużych środków – rząd i działacze gaullistowcy. Masy wyborców, które oddały przeważającą liczbę głosów za projektem konstytucji ( 17 milionów „tak”, 4 miliony „ nie”, 4 miliony wstrzymujących się) głosowały nie tyle za konstytucją, co za osobą de Gaulle’a, od którego oczekiwano rozwiązania problemu algierskiego i gwarancji niedopuszczenia do grożącej dyktatury ultrasów [21].
5. Konstytucja z 1958 roku
Przypomnijmy - projekt konstytucji, przygotowany przez rząd i opatrzony (nie wiążącą rząd) opinią Doradczego Komitetu Konstytucyjnego złożonego z parlamentarzystów, został ogłoszony 4 września 1958 roku, a następnie poddany referendum 28 września tego roku. Konstytucja weszła w życie 4 października 1958 roku. W ten sposób narodził się we Francji nowy system państwowy, oparty na dziewiętnastej z kolei konstytucji, nazwany tradycyjnie V Republiką Francuską.
Ustawę Zasadniczą otwiera preambuła, która nie reguluje w sposób swoisty praw i swobód obywatelskich, lecz odwołuje się do ich sformułowania w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela, potwierdzonych i uzupełnianych przez preambułę konstytucji z 1946 roku. W konstytucji z 1958 roku uregulowano przede wszystkim organizację władzy państwowej. „Francja – głosi artykuł 2 konstytucji - jest niepodzielną, świecką, demokratyczną i socjalną Republiką [22]”
Art. 1 konstytucji głosi, że Republika Francuska i narody terytoriów zamorskich , które przyjęły konstytucję stanowią razem Wspólnotę Francuską, zbudowaną na zasadzie równości i solidarności narodów wchodzących w jej skład. Wspólnota ta miała zastąpić Unię Francuską IV Republiki. Francja i państwa-członkowie Wspólnoty nie były jednak równorzędnymi partnerami. Francja posiadała przewagę, gdyż to do niej należało zarządzanie wspólnymi sprawami Wspólnoty, do których konstytucja zaliczyła m.in. politykę zagraniczną, obronę, politykę ekonomiczną i finansową, walutę, szkolnictwo wyższe etc.. Państwa-członkowie Wspólnoty otrzymały rodzaj niepodległości wewnątrz Wspólnoty, korzystając z autonomii.
Wspólnota Francuska określona w rozdziale XII konstytucji istniała bardzo krótko, gdyż nie mogło być szans na jej utrzymanie w okresie gwałtownej emancypacji narodów afrykańskich. I tak do 1960 roku Wspólnota konstytucyjna została przekształcona we Wspólnotę umowną, której treść wynika z prawa międzynarodowego wiążącego poszczególne państwa, a nie z prawa wewnętrznego, tj. konstytucyjnego. W ten sposób rozdział XII, formalnie nie uchylony, stracił praktycznie znaczenie prawne [23].
Konstytucję, poza preambułą otwiera także rozdział I dotyczący zwierzchnictwa narodowego. Ciekawy jest zapis, iż zwierzchnictwo jest wykonywane przez przedstawicieli i na drodze referendum. Referendum nie jest już ograniczone –jak to było w konstytucji z 1946 roku do spraw natury konstytucyjnej, lecz może dotyczyć również materii regulowanych ustawami zwykłymi. Artykuł 11 konstytucji upoważnia nawet Prezydenta Republiki do skorzystania z referendum, jako osobistego prawa, z domyślnym uzupełnieniem i ponad lub przeciw parlamentowi.
Przedstawicielami narodu są według artykułu 3 konstytucji członkowie obu izb, tj. Zgromadzenia Narodowego i Senatu. Konstytucja V Republiki pozwala uznać za organ przedstawicielski również Prezydenta Republiki, wybieranego początkowo - według pierwotnego brzmienia konstytucji - przez specjalne kolegium wyborcze, a następnie po zmianie konstytucji z 1962 roku w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim [24].
Warto też wspomnieć artykuł 4 konstytucji, który na wzór ustawy zasadniczej RFN instytucjonalizuje w sensie konstytucyjnym partie polityczne we Francji, nakazując im „szanować zasady zwierzchnictwa narodowego i demokracji”
5.1. Zmiana konstytucji
Konstytucja Republiki Francuskiej należy do tego typu sztywnych konstytucji, które rozróżniają w przepisach konstytucyjnych normy niezmienne i pozostałe normy konstytucyjne. Jednakże te drugie są również podzielone na normy podlegające zmianie na podstawie zróżnicowanego trybu i zasad wprowadzania poprawek. Kwestię dotyczącą zmiany konstytucji reguluje artykuł 89 zamieszczony w rozdziale XIV francuskiej. Według §1 powyższego artykułu zmiany konstytucji mogą być dok...
brzoskwinka81