Japonia - Filozofia japońskiego budo.doc

Filozofia japońskiego budo...

Friday, 16 June 2006

Filozofia japońskiego budo jako fundament dla rozwoju osobowego uprawiających sztuki walki.

Przedstawienie praźródeł wschodnich sztuk walk nie jest łatwym zadaniem. Geneza sztuk walki sięga daleko wstecz około kilku tysięcy lat. Nie ma bezdyskusyjnie potwierdzonych dowodów na to, gdzie i kiedy powstał pierwowzór walki wręcz. Źródła historyczne wskazują, że różnorodne formy walki wręcz swój prototyp miały przede wszystkim w starożytnych: Chinach, Indiach, Tybecie, Japonii i innych krajach Azji. Jedynym faktem jest to, że wszystkie dzisiaj znane style walki są w pewien sposób powiązane, a różnice pomiędzy poszczególnymi stylami głównie wynikają z dostosowania ich do warunków geograficznych i społecznych, w których żyli mistrzowie. Naprzeciw militarnym potrzebom społeczeństw powstawały szkoły walki. Z pokolenia na pokolenie uczniowie zmieniali sztukę swoich nauczycieli, a determinowane to było przede wszystkim przez nowe potrzeby cywilizacji. W ten sposób poszczególne style walki oddalały się w swojej formie od pierwowzoru, ulegając ewolucji.

Etiologia etyki i filozofii dzisiejszych sztuk walki asocjuje podobny problem. Nie można odnaleźć jednego źródła dla filozoficznego podłoża sztuk walki. Sztuki walki mają swój rodowód w kilku krajach, w których kultywowano inne religie. Owe religie wywierały znaczący wpływ na kształtowanie i rozwój filozofii budo. Historia determinantów ideologii japońskich sztuk walki, a mianowicie trzech religii: buddyzmu, konfucjanizmu i szintoizmu w pełni nie rozwiązuje problemu, a jedynie otwiera możliwości szerszego przybliżenia rozważań na ten temat.

Początki buddyzmu sięgają V w p.n.e. Rozwijał się on w Indiach jako opozycja wobec hinduizmu. Buddyzm przyjął wiele koncepcji fundamentalnych dla hinduizmu, w tym koncepcję reinkarnacji, karmy i nirwany. Wyznawcy tej religii przede wszystkim odmówili akceptacji systemu kastowego. Budda, czyli Siddhartha Gautama (ok. 566-486 p.n.e.). Pochodził z książęcego rodu plemienia Shakya. Wyrastał w dobrobycie, z dala od wszelkich problemów. W młodym wieku został głęboko poruszony tak zwanymi czterema cierpieniami ludzkimi, od których nie ma ucieczki - narodzinami, chorobą, starością i śmiercią. Z tego powodu zrezygnował ze swego dotychczasowego dostatniego życia w i wszedł na ścieżkę poszukiwań duchowych. Przez kilka lat oddawał się ekstremalnym praktykom ascetycznym i studiował nauki różnych sekt religijnych swoich czasów. W celu uzyskania odpowiedzi na dręczące go pytania o istotę egzystencji, poddawał się medytacjom, podczas jednej z nich doznał oświecenia i pojął prawdziwą naturę życia. W ciągu następnych 45 lat Budda głosił swoje nauki w dolinie Gangesu, zyskując wielu wyznawców. W rok po  śmierci, jego uczniowie zwołali Pierwszą Radę Buddyjską w celu zebrania i utrwalenia nauk Shakyamuniego dla przyszłych pokoleń.

Nauka Buddyzmu ulegała  daleko idącym przekształceniom pod wpływem wierzeń tubylczej ludności, która ja przyjmowała. Rozprzestrzeniając się i rozwijając w Azji, buddyzm pozostawał pod wpływem różnych kultur w różnych krajach, w których się rozwijał. Kilkukrotne zwoływane synody nie zapobiegły jednak schizmie i wyodrębnieniu się trzech kierunków: hinajany, mahajany i mantrajany. Główny zrąb nauki pozostał jednak  nie zmieniony do naszych czasów. Hinajana rozprzestrzeniła się głównie na Cejlonie, w Birmie, Tajlandii, Kambodży, Laosie i w innych częściach południowej Azji. Mahajana posuwała się na północ poprzez Azję Centralną, Chiny, Koreę aż dotarła do Japonii w VI wieku n. e.

Do Japonii dotarł z Chin poprzez Koreę. Wiara ta szybko znalazła uznanie wśród wyższych warstw społecznych Japonii. Największe zasługi przypisuje się Książemu Shotoku (701-756), który wybudował wiele świątyń buddyjskich. Obcy buddyzm i szintoizm, rodzima religia Japonii, rywalizowały ze sobą przez wiele stuleci. I tak cesarz Shomu (701-756) ustanowił buddyzm jako oficjalną religię Japonii, zaś w okresie Meiji (1868-1912) rząd japoński starał się wyprzeć buddyzm ustanawiając szintoizm narodowym wyznaniem.

Punktem centralnym buddyzmu jest cierpienie. Przyczyną jego powstawania są dążenia i pragnienia posiadania rzeczy materialnych i niematerialnych, te zaś jak wszystko we wszechświecie są niestałe i przejściowe. Celem zaś życia jest wyzwolenie z cierpienia i osiągniecie nirwany między innymi poprzez wyrzeczenie się wszelkich pragnień. Według buddystów nic nie trwa wiecznie, należy więc próbować wykorzenić cierpienie poprzez wykluczenie pragnień i iluzji i w ten sposób osiągnąć stan całkowitej bezinteresowności lub nirwany. Kolejne byty ludzkie łączy osobowość ludzką zmieniająca się pod wpływem dharm podległych prawu przyczynowości, które nieuchronnie wymierza zapłatę za czyny dobre i złe.

Późniejsze nauki buddyjskie wskazywały na ograniczoność takiego pojmowania cierpienia i pragnień. Pragnienie osiągnięcia stanu nirwany jest nie tylko silnym życzeniem samym w sobie, ale wypełnienie pragnień oznacza ostatecznie wyeliminowanie życia jako takiego, ponieważ podstawowym pragnieniem wszystkich istot żyjących jest życie. Ziemskie pragnienia są w rzeczywistości siłą napędową, podtrzymującą istotę życia.

Obecnie buddyzm można określić jako metodę samopoznania, która szczególny nacisk kładzie na wyzwolenie od iluzji prowadząc do wolności umysłu.. Religia ta nie głosi wiary w żadne bóstwa, nie zna modlitw, ani dogmatów. Buddyzm nie wierzy w koncepcję nieba, czy życia pozagrobowego, ale zdecydowanie mówi o wieczności życia. Naucza, że życie i śmierć są dwiema fazami egzystencji, przez które wszystkie istoty żyjące muszą przejść. Ludzie nie praktykujący widzą tylko jak życie bierze początek wraz z narodzinami i kończy się wraz ze śmiercią. W buddyzmie ciało fizyczne w pewnym momencie życia przestaje funkcjonować, a istota życia będzie dalej kontynuowała swoje istnienie i odrodzi się w przyszłości w nowym ciele. Życie i śmierć posiada ten sam naturalny rytm, jak sen i stan czuwania. Z buddyjskiej perspektywy życie ma wartość i znaczenie w zmierzaniu do prawdy i jej doświadczaniu.

Buddyzm podkreśla, że człowiek posiada cudowną zdolność brania odpowiedzialności za to, co myśli, robi i mówi, a tym samym za swoje uczynki. Ponieważ nic nie trwa wiecznie, należy próbować wykorzenić cierpienie poprzez wykluczenie pragnień i iluzji i w ten sposób osiągnąć stan całkowitej bezinteresowności lub nirwany. Życie buddysty jest raczej wyrazem mądrości i współczucia, niż egoizmu, strachu i żądzy. Rozwijanie umiejętności powstrzymywania się od aktów ciała, mowy i umysłu, które powodują cierpienie nasze i innych oraz nauka spełniania tych aktów ciała, mowy i umysłu, które wiodą do szczęścia i pokoju jest celem praktyki buddystów. Tak, więc buddyzm zajmuje się naturą naszego życia i środkami, dzięki którym możemy wykorzenić niezadowolenie i niezaspokojenie, które nas dotyka.

W wyniku historycznych przemian buddyzm ulegał podziałom na różne odłamy; nurty i szkoły. Bezpośredni wpływ na filozofię japońskich wojowników wywarła przede wszystkim szkoła buddyzmu zen. Nurt w buddyzmie japońskim określany jako zen przybył do Chin z Indii ok. V w. n. e. W średniowieczu osiągnął w Japonii szczególną popularność i znaczenie głownie wśród kasty wojowników.

Zen odrzuca zewnętrzny kult Buddy, koncentrując się na praktykach medytacyjnych w celu osiągnięcia satori i wyzwolenia z kręgu wcieleń. Satori oznacza oświecenie i wyzwolenie. Zalecaną przez buddyzm drogą do osiągnięcia satori jest medytacja i kontakt z mistrzem duchowym. Medytacja to rozwijanie spokoju umysłu, bowiem jego ogromna energia nie jest opanowana i dobrze używana. Według buddystów medytacja nie jest jedynie środkiem relaksacji, ani techniką ucieczki od pełnej cierpienia odpowiedzialności do błogiego transu. Jest raczej środkiem do osiągnięcia bystrości, wzmacniania i ostatecznego oczyszczenia umysłu. W Zen nie praktykuje się modlitwy błagalnej, bowiem taki rodzaj modlenia się może przekształcić się w egoistyczne targowanie. Jednocześnie w zen uważa się, że modląc się wzmacnia się u człowieka zależność od siły zewnętrznej. Człowiek staje się zależny od sił zewnętrznych i traci kontrolę nad samym sobą.

Zen stał się religią głównie szlachty japońskiej. Miał duży historyczny wpływ na kształt japońskiej kultury. Podaje on różne formy i techniki medytacji, które z powodzeniem stosowane są przez wielu mistrzów współczesnego budo. Buddyzm zen wywarł też duży wpływ na społeczeństwa zachodu szczególnie wśród Amerykanów.

Kolejną religią, która wywarła wielki wpływ na kształtowanie filozofii japońskich sztuk walki był konfucjanizm. Konfucjusz (551 – 479 r. p.n.e.) żył w okresie rozbicia Chin na wiele państewek, rozpadu więzi społecznych oraz zachwiania się tradycyjnych wierzeń religijnych, a więc w czasach głębokiego kryzysu społecznego, politycznego i religijnego. Konfucjusz wychowywany był przez matkę, nierzadko żył w niedostatku, co miało wpływ na głoszone przez niego poglądy. Przez krótki okres życia był urzędnikiem cesarskim by ostatecznie od 483 r. p. n. e. poświęcić się wyłącznie pracy wychowawczej i nauczycielskiej.

Zabiegał o przywrócenie rządów sprawiedliwości i miłości. Z niej starał się wyprowadzić normy współżycia społecznego i rządzenia państwem, które miały obowiązywać po wszystkie czasy. W tradycyjnych chińskich wierzeniach religijnych widział funkcję integrującą życie w społeczeństwie. Nauka i praktyka Konfucjusza były całkowicie nastawione na człowieka. Konfucjusz nie zajmował się spekulacjami myślowymi o istocie i pierwszych zasadach bytu oraz istotą religii. Pragnął przeprowadzić swoje reformy etyczne i społeczno-polityczne na gruncie racjonalistycznym. Do religii podchodził utylitarystycznie i widział w niej przede wszystkim wpływ na rozwój moralny człowieka. Uznawał on wprawdzie istnienie bogów, a także duchów i demonów, ale wszystkie ofiary i obrzędy miały dla niego jedynie subiektywną wartość: pobudzanie człowieka do pobożności i skupienia. Religia miała służyć życiu moralnemu człowieka, a nie kontaktowi z bóstwem. Doktryna Konfucjusza skupiła się na doskonaleniu osobowości człowieka, współżycia ludzi między sobą i sposobów rządzenia. Ren - pojęcie określające człowieczeństwo to dostrzeganie tego, co w każdym człowieku wartościowe, jak również umiejętność widzenia jego wad i ułomności by samemu ich uniknąć i innych od nich odwieść. Ren reguluje stosunki międzyludzkie. Metodą osiągnięcia ren jest rozwijanie moralnych nawyków przez przestrzeganie li, czyli (przyzwoitości), czyli norm regulujących relacje międzyludzkie. Cnota człowieczeństwa (humanitarności) pozwala zachować godność ludzką w bogactwie i nędzy życia, staje się źródłem wewnętrznego spokoju oraz warunkuje osiągnięcie doskonałości. Życie człowieka według Konfucjusza powinno być zgodne z "ładem nieba", pojmowanym jako metoda i sposób postępowania.

Konfucjanizm jako religia głosi uniwersalistyczne wyobrażenie o moralnym porządku świata oraz konieczności dostosowania się do tego porządku. Poza tym konfucjanizm uważa za rzecz niezbędną składanie ofiar bogom i przodkom oraz spełnianie mnóstwa czynności sakralnych mających na celu zapewnienie pomyślności ludziom. Konfucjusz miał silną świadomość swego posłannictwa. Wierzył, że został przez niebo wybrany, aby głosić przywrócenie porządku ustanowionego przez poprzedników w starożytności.

W okresie dynastii Han (206 r. p.n.e. - 220 p.n.e.), pod rządami dynastii Tang (618 p.n.e. – 906 p.n.e.) oraz od panowania dynastii Song (960 p.n.e. - 1279 p.n.e.) do czasów Republiki Chińskiej (1911r.) konfucjanizm był przyjęty przez dwór cesarski i był uniwersalną doktryną państwową Chin. Kształtował również duchowość społeczeństw w innych krajach Azji: Japonii, Korei Południowej, Singapurze, Tajwanie i Wietnamie. Wraz z upadkiem monarchii chińskiej w pierwszych dziesięcioleciach XX w. konfucjanizm zaczęto powszechnie uznawać za system podupadający i wsteczny. Odrodził się współcześnie dzięki wysiłkom Hsiung Shih-li, uznawanego za inspiratora nowego konfucjanizmu.

W Japonii Konfucjonizm pojawił się wraz z "Dialogami" spisanymi przez uczniów Konfucjusza; został przyjęty przez dwór cesarski i wywarł duży wpływ na moralność. Stał się dla Japończyków kodeksem moralnym. Konfucjanizm japoński opiera się na powinnościach: powinność poddanego wobec pana, powinność syna wobec ojca, powinność żony wobec męża, powinność młodszego brata wobec starszego, powinność przyjaciół wobec siebie nawzajem. Punktem wyjścia dla powstania tych zależności jest przekonanie, że człowiek, w odróżnieniu od zwierzęcia, może żyć tylko w rodzinie, która ma swoje oparcie w organizacji państwa.

Ostatnią wielką religią, która stanowiła fundament dla założeń ideologicznych budo jest szintoizm. Szintoizm jest rodzimą religią i kultem narodowym Japonii. Przyjmuje wiarę w istnienie wielu zindywidualizowanych bogów osobowych. Wywodzi się z animistycznej czci dla zjawisk przyrody i zmarłych przodków. W animizmie przypisuje się duszę nie tylko ludziom, ale również zjawiskom przyrody i rzeczom. Siły natury uważa się za przejaw nadprzyrodzonej energii. Racjonalne rozumowanie i dogmaty nie są niezbędne w obliczu takich sił. W szintoizmie jedynie Kami mają znaczenie, jeśli szuka się sposobu wpłynięcia na prawa natury. Kami są podstawą religii Shinto. Są to siły duchowe czuwające nad domowym ogniskiem i zapewniają szczęście całej okolicy, kryją się one w otaczającej przyrodzie. Starożytni oddawali cześć tym siłom i żyli w harmonii z naturą. W miarę rozwoju szintoizmu, Kami poszerzyły się o przodków, bohaterów i ludzi obdarzonych szacunkiem. Początkowo cześć Kami oddawano pod gołym niebem. Później zaczęto budować świątynie. Liczba bogów w szintoizmie jest wielka, sięga milionów, a nawet więcej.

 Szintoizm kładzie szczególny nacisk na uwielbienie natury, na tradycję, rodzinę, rytuał i na zachowanie spokoju i czystości (również higieny życia).

Szintoizm stawia nieszczęście na równi z grzechem. Mimo wiary w życie ludzi po śmierci szintoizm nie uznaje odpłaty w życiu przyszłym za dobre i złe uczynki.

W szintoizmie nie było posągów bogów, lecz przedmioty symbolizujące ich. W czasie modlitwy szintoistycznej symbol staje się wcieleniem danego boga. W niektórych domach są "półeczki bogów" - ołtarze, na których stawia się ofiary dla bóstw. Posągi do Japonii przyniósł buddyzm, który zaczął się w niej szerzyć w VI w. po Chrystusie. Współczesny szintoizm odzwierciedla historyczne związki z buddyzmem i konfucjanizmem. Jednak jego wczesne formy wyprzedziły o wiele stuleci pojawienie się tych religii w Japonii.

Po 1867 roku, a więc po przywróceniu władzy cesarskiej starano się powrócić do historycznej religii Japonii. Podjęto próby rozdzielenia szintoizmu i buddyzmu, czyniąc ten pierwszy oficjalnym kultem państwowym. Jednak popieranie szintoizmu jako religii narodowej okazało się niemożliwe, ponieważ nie mógł on zaspokoić potrzeby życia wewnętrznego i tęsknoty za wyzwoleniem, które znajdowali ludzie w buddyzmie. Wobec tego władze ogłosiły, że szintoizm jest tylko kultem państwowym, ma charakter areligijny i wyłącznie świecki, a jego głównym celem jest wspieranie uczuć patriotycznych, co w początkach XX wieku doprowadziło do rozwoju nacjonalizmu.. Powstał tym samym szintoizm państwowy, w którego kulcie czy ceremoniach oficjalnych powinien brać udział każdy Japończyk dla zamanifestowania swego patriotyzmu, niezależnie od wyznawanej religii. Obok tego „nacjonalistycznego” szintoizmu, który jednak zachowywał mity, sanktuaria i kult shinto tradycyjnego, istniał szintoizm ściśle religijny, podzielony na wiele odłamów.

W połowie szesnastego stulecia Japonia była w stanie wojny domowej. Z konieczności każdy brał sprawiedliwość we własne ręce. Wojownicy japońscy przypominali włoskich najemników z XVI wieku, chwalonych za żywiołowość, szybkość decyzji i desperackie czyny, dające im zdolność przetrwania. Gdy feudalizm na dobre wszedł w życie w Japonii, na pierwszy plan wysunęła się klasa zawodowych wojowników. Nazywano ich samurai, co oznacza "strażnik", albo "towarzysz". Później weszło w użycie słowo "bushi" - "rycerz". Po upadku magnackiego rodu Fujiwara, który przez czterysta lat rządził Japonią, samurajowie, dotąd uważani za prowincjonalną, niewiele znaczącą szlachtę bardzo szybko stali się najbardziej uprzywilejowaną grupą społeczną. Po wojnie Gempei klan Minamoto ustanowił shogunat Kamakura - odtąd na wyspach rządy sprawowali rycerze (2).

Wspólnota religijna Japonii wraz z warunkami społeczno-ekonomicznymi sprzyjała ukształtowaniu się swoistego kodeksu postępowania klasy panującej. Etykę zachowań zawarto w kodeksach honorowych. W okresie Edo (1603-1867) powstaje kodeks samurajów bushido. Bushido jako pojęcie zaczęło być używane  dopiero około XVIII wieku naszej ery. Jednak etos rycerski kształtował się znacznie wcześniej, kiedy w społeczeństwie wyodrębniła się klasa społeczna wojowników (schyłkowy okres Heian, czyli XI wiek). Źródłem, z których powstał japoński kodeks bushido są właśnie trzy wielkie systemy religijno-filozoficzne Dalekiego Wschodu: buddyzm, konfucjanizm, a także rodzime japońskie wierzenia shinto.

Buddyzm wniósł do samurajskiego kodeksu pogardę dla wszystkiego, co materialne - bogactwa, zdrowia fizycznego, a nawet życia. Bushi, zgodnie z naukami Buddy Gautamy, wierzyli w konieczność cichego poddania się przeznaczeniu i odrzucenia zmysłowych pragnień. Buddyzm daje swoim wyznawcom uczucie stoickiego panowania nad sobą wśród niebezpieczeństw i cierpień oraz pogardę dla życia, co bez wątpienia stanowi atrybuty etyki budo.

To, czego buddyzm dać nie mógł, szintoizm zawierał w całej pełni. Jego nauka wpajała bezgraniczną  wierność i uległość wobec  monarchy, część dla pamięci zmarłych przodków. Celem dawnej moralności japońskiej, szczególnie samurajów było opanowanie siebie, wierność obowiązkom i pogarda śmierci. Wierzenia szintoizmu przepoiły bushido miłością do cesarza i kraju, kultem przodków, wiarą w potęgę człowieka (będącego boskim pierwiastkiem) i miłością do natury. Nadawał on surowemu charakterowi samurajów pewien rys uległości i cierpliwości. W teologii szintoizmu nie ma miejsca dla dogmatu „grzechu pierworodnego”. Przeciwnie, istnieje tam wiara we wrodzoną dobroć, w boską czystość ludzkiej duszy. Nauki szintoizmu zawierają w sobie dwa najbardziej zasadnicze rysy duchowe japońskiego narodu: patriotyzm i wierność. Jest to zbiornik narodowych instynktów i rasowych uczuć, niechcący bynajmniej uchodzić za systematyczną filozofię lub racjonalną teologię. Ta religia, albo raczej uczucia rasowe, znalazły swój wyraz w bushido nasycając wojowników japońskich wiernością dla panującego i miłością do kraju (2).

Co do zasad etycznych, to najważniejszym źródłem bushido były nauki Konfucjusza. Jego pięć relacji moralnych – między panem i sługą (panującym i poddanym), ojcem i synem, mężem i żoną, bratem starszym i młodszym, między przyjaciółmi – było jedynie potwierdzeniem tego, co instynkt narodu dawno rozumiał, jeszcze zanim pisma Konfucjusza przybyły z Chin do Japonii. Spokojny, łagodny i miły charakter jego etyczno-politycznych przepisów doskonale nadawał się do użytku samurajów, będących klasą panującą. Arystokratyczny i konserwatywny ton odpowiadał potrzebom tych wojowników i mężów stanu. Konfucjusz uważał lojalność za najważniejszą z cnót. Obecny w bushido kult odwagi, niezłomności, miłości do rodziny i posłuszeństwa tym, którzy stoją wyżej od nas w hierarchii społecznej to także wpływ etyki chińskiego mędrca.

Zdaje się, że duch japoński, tak jak go wyrażają proste nauki religii shinto, szczególnie skłonny był do przyjęcia przepisów Wang Yang-minga. Rozwiną on swą naukę o nieomylności sumienia aż do najskrajniejszego transcendentalizmu. Pomimo że system miał wszystkie błędy logiczne, które zarzucają solipsyzmowi, to jednak wywarł głęboki wpływ właściwy każdemu szczeremu przekonaniu. Nie można też zaprzeczyć jego moralnego wpływu na rozwój indywidualnych charakterów i zdobycie wewnętrznej równowagi (2).

Rozmaite były źródła bushido, lecz istotne zasady, które ono z nich wyciągnięto, były proste i nieliczne. Ale choć proste i nieliczne, stanowczo wystarczały do bezpiecznego życia, w najbardziej nawet niebezpiecznych czasach historii Japonii. Prosta natura japońskich wojowników sprawiła, że ich duchowość kształtowała się w oparciu o obiegową prawdę, karmiąc się fragmentami nauk, zaczerpniętych od dawnych mistrzów, lecz przekształconych wymaganiami współczesnego życia. Z tych to nauk powstały zupełnie nowe wartości i nowy typ człowieka.

Cechy takiego człowieka postrzegane w kategoriach autorytetu przedstawiano przede wszystkim w literaturze. W japońskiej literaturze pisano przede wszystkim poematy i eposy wysławiające bohaterskie czyny samurajów. Początkowo w tych utworach gloryfikowano wyłącznie bojowe umiejętności i odwagę rycerzy - wraz z upływem czasu samuraj stawał się coraz bardziej człowiekiem niezłomnie kierującym się zasadami - światłym, nieustraszonym, lojalnym, wytrwałym, powściągliwym w mowie i w zachowaniu, dzielnym w walce i gotowym w każdej chwili na śmierć w obronie własnego honoru lub honoru suwerena.

Życie samurajów stawało się rodzajem praktycznego zastosowania moralności wynikającej z filozoficzno-teoretyczniej zawartości kodeksu. Pogarda śmierci, bezwarunkowa ofiarność i wierność danemu słowu - to podstawowe cechy ich filozofii. Szlachetne zasady nie panowały jednak powszechnie i zdarzały się również przykłady zdrady, wiarołomstwa oraz bezsensownego okrucieństwa. Idealny wojownik w Japonii istniał tylko w literaturze. Średniowieczni rycerze Wschodu - surowi, wytrzymali na ból - podlegali także zwykłym ludzkim słabościom.

Etos bushido bardzo wysoko cenił prawość i sprawiedliwość. Jako prawość mieszkańcy feudalnej Japonii rozumieli poczucie obowiązku, który musi zostać spełniony, niezależnie od tego, czy jest to obowiązek wobec przyjaciela, suwerena, rodziny, panującego, czy całego społeczeństwa. Bushi gardzili chytrością i fałszem, będącymi w czasach przedfeudalnych bardzo ważnymi elementami japońskiej taktyki wojennej. Aby zrozumieć, czym dla samuraja była prawość, niezbędne jest zrozumienie pojęcia „on”. Termin ten można przetłumaczyć jako "obowiązek", jednak trafniejsze wydaje się polski odpowiednik "brzemię" lub "dług". Przyjmując od kogoś pomoc, samuraj stawał się jego dłużnikiem, a jego obowiązkiem było odwdzięczenie się mu za tę pomoc. Dlatego właśnie popularne japońskie przysłowie mówi: "Trzeba wielkiej hojności, by przyjąć on" Ktoś, kto pamięta o swoim „on” jest człowiekiem prawym (1).

Kolejną samurajską cnotą było męstwo. Według bushido, odwaga, której jedynym celem było narażanie się na niebezpieczeństwa, bezzasadne ryzykowanie życia, nie miała nic wspólnego z męstwem. Śmierć w niegodnej sprawie japońscy rycerze nazywali "śmiercią psa", co ilustruje powiedzenie: "męstwem jest żyć, gdy żyć się godzi, a umrzeć - gdy umrzeć trzeba". Siłę woli, hart ducha i nieustraszoność etos samurajski klasyfikował jako najważniejsze z cech samuraja.

Choć rycerskie obyczaje feudalnej Japonii momentami mogą wydawać się nam brutalne i nieludzkie, kodeks bushido wysoko ceni cnotę miłosierdzia. Bushi no nasake - czułość wojownika przekazywana była kolejnym pokoleniom samurajów. Kodeks głosił, że bushi powinien okazywać dobroć słabym, uciśnionym i podbitym. Choć etyka samurajska wysoko ceniła różne zwyczaje i konwenanse (nierzadko za uchybienie dworskim manierom skazywano rycerzy na rytualne seppuku), to uprzejmość bez prawdomówności uważała za czystą komedię. Bushi-no ichi-gon (rycerskie słowo) wystarczało, by poręczyć prawdziwość zawartej umowy. Zawieranie pisemnych umów samurajowie uznawali za niegodne - była to domena stanu kupieckiego, najbardziej pogardzanego przez rycerzy. Bushi nawet nie przysięgali, gdyż zawsze dotrzymywali danego słowa. Japońska moralność kupiecka stawiała uprzejmość znacznie wyżej, niż prawdomówność - taki pogląd był całkowicie sprzeczny z przesłaniem kodeksu bushido.

Honor to kolejna wartość bardzo wysoko ceniona przez bushi. Każdy samuraj był dumny ze swojego szlachetnego urodzenia i nigdy nie dopuściłby, aby przy nim szargano jego dobre imię. Każdy bushi posiadał niezwykle wysokie poczucie własnej wartości, posunięte niekiedy do absurdu. Zdarzały się wypadki, gdy jeden bushi zabijał drugiego tylko za nieśmiałe słowa krytyki. Archetypowy samuraj bardziej niż śmierci obawiał się wstydu - a śmierć jest najpewniejszą ucieczką przed hańbą. Honorowe samobójstwa - seppuku - są więc równie stare, jak kodeks rycerski. Samuraj popełniający honorowe harakiri nie był pokonanym - był zwycięzcą, który z honorem opuszcza świat żywych, oczyszczając swą duszę od hańby. W feudalnej Japonii samobójstwo stanowiło dzieło sztuki (1).

Najwyższe miejsce w kodeksie rycerskim zajmowała lojalność. Bez niej ustrój feudalny nie mógłby sprawnie funkcjonować. Niezależnie, którą z licznych twarzy przybierała - czy twarz wierności rodzinie, twarz miłości cesarza, lojalności wobec suwerena, czy też patriotyzmu, była najważniejszą wartością. Samuraj gardził zdradą. Gdy jego suweren zginął, miał obowiązek go pomścić.

Kolejną cnotą kodeksu bushido były panowanie nad sobą i hart ducha. Samuraj powinien znosić wszelkie cierpienia i przeciwności losu bez najmniejszego grymasu na twarzy. Okazywanie uczuć - a w szczególności tych skrajnych - było sprzeczne z etosem rycerskim. Zachowanie kamiennej twarzy w każdej sytuacji stanowiło obowiązek samuraja. Jedynym sposobem, w jaki bushi mógł wyrazić tłumione na co dzień uczucia, była poezja - prawie każdy wojownik miał na swoim koncie przynajmniej kilka krótkich form literackich, a sztuka pisania należała do bardzo wysoko cenionych umiejętności w średniowiecznej Japonii.

Po rewolucji Meiji z 1868 roku - otwarciu Japonii na świat po dwuipółwiecznym okresie izolacji - przyszedł okres fascynacji kulturą Zachodu i na pewien czas zapomniano o samurajskich ideałach. Dopiero wtedy, gdy  zaczęły triumfować imperialistyczne nastroje, sprawujący wówczas  władzę wojskowi przypomnieli sobie o kodeksie bushido. Normą było nawiązywanie do samurajskich tradycji w imperialistycznej propagandzie. Młodych pilotów - samobójców kamikaze przyrównywano do samurajów, którzy spłacają dług wobec swej ojczyzny, realizując samurajskie ideały. Podczas licznych bitew toczonych w Azji Południowo-Wschodniej z wojskami amerykańskimi, Japończycy walczyli do końca, bardzo rzadko poddawali się wrogom. Woleli zginąć, niż dostać się do niewoli. To kolejne świadectwo tego, jak duży wpływ na japońską mentalność miał samurajski kodeks honorowy.

PODSUMOWANIE

Sztuki walki pierwotnie służyły celom utylitarnym, jako fragment wyszkolenia bojowego (1). Przez wiele wieków różne sztuki walki uzupełniały się wzajemnie. Zawsze jednak były związane z pewną koncepcją filozoficzną, która wchłaniała pewne idee, a odrzucała drugie, systematycznie zmieniając swój dotychczasowy kształt. I tak dzięki ogromnemu wpływowi buddyzmu, konfucjanizmu i szintoizmu sztuki walki przekształciły się z morderczej broni w filozofię i drogę życia – budo (jap. wojenne drogi). Poszczególne metody walki (-jutsu) zamieniono na drogi (-do) dla ukazania przede wszystkim walorów wychowawczych. Religijno-filozoficzne korzenie oraz ich manifestacja w ekspresji ruchu walki, wytrwałość w ćwiczeniach, swoistej etykiecie, kodeksach etycznych wojowników i drodze samorealizacji jako podstawowej motywacji uzasadniają użycie terminu: „sztuki walki” (3).

Budo będące japońskim dziedzictwem kulturowym, jako forma rozwoju osobowego jest drogą etyki i honorowego kodeksu bushido. Jest także formą edukacji, której główny cel upatrywany jest od wieków w pozytywnym kształtowaniu charakteru ćwiczącego i we wszechstronnym rozwoju jego osobowości. Kluczem do osiągnięcia mistrzostwa jest przestrzeganie zasad dyscypliny i szacunku, poszanowanie autorytetów i hierarchii, pełne zaangażowanie i wieloletnia, wytrwała praca. Wówczas droga ta jest autentycznie szkołą charakteru. Dziś niewielu jest autentycznych mistrzów budo, zresztą niewielu jest godnych ich sztuki uczniów.

Trening sztuk walki obok wszechstronnego wpływu na sprawność ruchową i fizyczną, oraz pozytywnego oddziaływania na zdrowie zawiera w sobie metodę wychowawczą. Wychowanie jest zawsze kształtowaniem i utrwalaniem cech, funkcji i postaw pozytywnych oraz zwalczaniem przejawów negatywnych. W rozpatrywanym przypadku jest powtarzającą się akcją interpersonalną między mistrzem a uczniem, nasyconą holistyczną filozofią i kodeksem etycznym sztuki walki. Bez wątpienia siła oddziaływania wychowawczego drzemie w głębokiej tradycji kulturowej Japonii.

Kodeksy etyczne i religijne przetrwały i będą trwać nadal, gdyż dowiodły one swej użyteczności. Trudno zresztą, aby mogło być inaczej, skoro wywodzą się one ze źródeł natury i mówią o tym, co faktycznie dokonuje się w naturze. W ramach przyrody pojawiają się nasze egzystencjalne problemy i również w jej ramach znajdujemy sposoby na ich rozwiązanie. Dlatego bushi powinni prawa przyrody jak najlepiej poznać, zrozumieć oraz zachowywać.

To co przetrwało do dzisiaj to przede wszystkim ekspresja ruchu i filozofia będąca dziedzictwem kodeksu bushido. Jak widać filozofia i kodeks japońskich sztuk walki nie są jedynie zabytkiem starodawnych zasad. Trwają do dziś jako istota żywa i pełna siły, wśród osób, które wybrały drogę współczesnego wojownika.

Piśmiennictwo:

1.       O. Ratti, A. Westbrook “Sekrety samurajów. Sztuki walki średniowiecznej Japonii”. Diamond Books, Bydgoszcz 1997

2.       Nitobe „Bushido-dusza Japonii Wykład o sposobie myślenia Japończyków” Diamond Books, Bydgoszcz 2001”

3.       Wojciech J. Cynarski „Droga sztuk walki jako proces treningowy i edukacyjny” Trening, nr 1 (45), str. 98,  2000 r.

4.   J. Stevens „Trzej mistrzowie budo” Diamond Books, Bydgoszcz 2001....