TADEUSZ WASILEWSKI
HISTORIA BUŁGARII
WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPEŁNIONE
WROCŁAW WARSZAWA KRAKÓW GDAŃSK • ŁÓDŹ
ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
WYDAWNICTWO
1988
Okładkę, obwolutę i wyklejke projektował
JACEK SIKORSKI
Redaktor Wydawnictwa
EWA RACZKOWIAK
Redaktor techniczny
JAN DRAJCZYK
Copyright hy Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1988 Prinled in Poland
ISBN 83-04-02466-7
OD AUTORA
HISTORIA Bułgarii jest zarysem dziejów ziemi i narodu bułgarskiego przeznaczonym dla tych wszystkich, którzy interesują się przeszłością bratniego narodu słowiańskiego. Autor pragnął przybliżyć dzieje Bułgarii czytelnikowi polskiemu i zwrócić uwagę na te momenty dziejowe, w których losy Bułgarii splatały się z dziejami Polski. Narody polski i bułgarski łączyła najpierw wspólna walka z najazdem tureckim, a następnie w XIX w. o wyzwolenie narodowe, mimo że emigracja polska w Turcji występowała aktywnie, czasem nawet zbrojnie, przeciwko ruchom antytureckim. widząc w Turcji rzecznika sprawy polskiej i sojusznika w walce z caratem.
Celem autora było przekazanie czytelnikowi możliwie najpełniejszego zasobu informacji o życiu politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym Bułgarów, gdyż uważał on. że tylko w ten sposób można uczynić zrozumiałymi dla odbiorcy polskiego dzieje narodu, który powstał w wyniku stopienia się w jedną całość kilku elementów etnicznych: trackiego, romańskiego, słowiańskiego i protobułgarskiego, i rozwijał się najpierw w kręgu kultury bizantyńskiej, a w XIV w. znalazł się w obrębie świata orientalnego przesiąkniętego tradycjami starej kultury arabskiej. Nowożytne społeczeństwo zaczęło rozwijać się w Bułgarii w dobie odrodzenia bułgarskiego od schyłku XVIII w., a państwo bułgarskie powstało dopiero w 1878 r.
W pracy tej autor przedstawił dzieje ziem. na których rozwijało się państwo i społeczeństwo bułgarskie. Ta historyczna Bułgaria była znacznie większa od współczesnej, obejmowała Zachodnią Trację i Macedonię Egejską, ziemie należące obecnie do Grecji, oraz Macedonię Wardarską, która tworzy obecnie Ludową Republikę Macedonii, wchodzącą w skład Jugosławii. Odrębny naród macedoński powstał w niej dopiero w XX w.
Historia Bułgarii dzieli się na kilka epok. Autor wyróżnił najpierw epokę starożytną do przybycia Słowian na przełomie VI i VII w. i utworzenia przez Protobułgarów państwa bułgarskiego (680 r.). Następne okresy dziejów Bułgarii, doba pierwszego państwa i później, po prawie dwuwiekowej niewoli bizantyńskiej, drugiego państwa bułgarskiego, przedstawione zostały szczegółowo, gdyż w tym czasie ukształtowała się narodowość bułgarska, a państwo i społeczeństwo przeżyły okres świetnego rozwoju swej potęgi politycznej i kultury. Świadomość tej przeszłości pozwoliła narodowi bułgarskiemu przetrwać okres prawie 500-letniej niewoli tureckiej (1396—1878). Ostatni okres tej niewoli, od
schyłku XVIII w., nazywamy epoka odrodzenia. Ziemie bułgarskie wkroczyły wówczas w dobę rozwoju kapitalistycznego, a patrioci bułgarscy podjęli walkę o język, oświatę, kościół narodowy i w końcu o zrzucenie jarzma tureckiego. Lata 1878— 1944 były okresem rozwoju społeczeństwa i państwa kapitalistycznego, a zarazem nowych stosunków ekonomicznych i ruchów społecznych, które walczyły o utworzenie w Bułgarii ludowej republiki. Autor wykład dziejów Bułgarii doprowadził do dnia 9 IX 1944 r. — do powstania ludowego rządu w Bułgarii i obalenia dyktatury faszystowskiej. Wykaz ważniejszych wydarzeń po tej dacie znajdzie czytelnik na końcu książki.
Autor napotykał poważne trudności z oddaniem imion własnych i nazw miejscowych bułgarskich w języku polskim. Nazwy te podawane są zgodnie z zasadami wymowy polskiej: mała litera b z daszkiem u góry transkrybowana jest wówczas przez y, a nie a z „ptaszkiem”. We wszystkich innych wypadkach małą literę b z daszkiem transkrybujemy jako a z „ptaszkiem”. Literę l cyrylica oddajemy przez polskie ł. Przytaczając średniowieczne nazwy miejscowości położonych na południe od Dunaju, posługujemy się ich nazwą grecką (bizantyńską) lub obok nazwy bułgarskiej podajemy jej grecki odpowiednik. Nazwy albańskie, nowogrec-kie, macedońskie, rumuńskie i tureckie podajemy zgodnie z ich pisownią współczesną lub według obowiązujących zasad transkrypcji na alfabet łaciński zawartych w opracowanym przez Henryka Batowskiego Słowniku nazw miejscowej Europy Środkowej i Wschodniej XIX i XX wieku (Warszawa 1964).
Imiona własne osób historycznych podajemy według ich brzmienia bułgarskiego. Jedynie niektóre imiona prawosławne i imiona osób panujących podajemy w brzmieniu polskim.
I. ZIEMIE BUŁGARSKIE
PRZED OSIEDLENIEM SIĘ SŁOWIAN
PRADZIEJE BUŁGARII
CZŁOWIEK pojawił się na ziemiach dzisiejszej Bułgarii w końcowej dobie starszego paleolitu, zwanej środkowym paleolitem, w okresie mustierskim przypadającym w Bułgarii na lata od lOOdnn do 40000 p.n.e. Klimat był wówczas w Bułgarii surowy, stepowo-iundrowy, ukształtowany przez epokę zlodowacenia solawskiego (Riss). Masywy górskie Riła, Pirin i inne pokryte były lodowcami, żył mamut i nosorożec, jaskiniowy niedźwiedź, hiena jaskiniowa i jaskiniowy lew. Pierwotny człowiek zamieszkiwał jaskinie i groty skalne w górach bałkańskich, głównie w masywie Starej Płaniny, używał prymitywnych narzędzi krzemiennych i zajmował się zbieractwem i łowiectwem.
W epoce młodszego paleolitu (miolitu), w latach 40000 do 12000, przebywali na ziemiach bułgarskich ludzie należący do kultury ory-niackiej. Miejsce Neandertalczyka zajął wówczas Homo sapiens fossilis, przodek późniejszych ras ludzkich. Ślady życia ludzkiego odkryto w tym okresie w jaskiniach Baczo Kiro, Peszcz, Dewetaszkata Peczera. Człowiek posługiwał się już wówczas wiórami lub drapaczami przy wyrobie narzędzi krzemiennych, osadzał je w drewnianej lub kościanej rękojeści, używał już narzędzi kościanych, grotów, oszczepów. Lubił nosić naszyjniki z muszli lub zębów i kości zwierzęcych. Pojawiły się początki sztuki pierwotnej oraz ślady wierzeń kultowych i obrzędów pogrzebowych. Rzeźby tzw. Wener miolitycznych świadczą o kulcie kobiety-matki i tworzeniu się społeczeństw wspólnoty pierwotnej, w których podstawą i jedyną komórką społeczną były rody matriarchalne. Równocześnie z kulturą oryniacką i nieco później rozwijała się w Bułgarii kultura szelecka, znana z jaskiń doliny Iskyru i Osynu — Samuilica II i Łowecz.
Odkryto dotąd w Bułgarii jedynie słabe ślady świadczące o przebywaniu na jej ziemiach w jaskiniach Morawica i Dewetaszkata w górnych poziomach człowieka żyjącego w późnej fazie młodszego paleolitu, w okresie kultury „wschodniograweckiej".
Cześć materiałów z otwartego stanowiska Pobiti Kamni pod Warną i stanowiska Słynczewo można odnieść do okresu przejściowego między paleolitem a neolitem, zwanego epoką mezolitu. W dobie tej klimat w Bułgarii zmienił się z surowego na umiarkowany, znika dawna stepowa flora i fauna, ustępując miejsca florze i faunie zbliżonej do współczesnej i dominującej w strefach leśnych.
Neolit, młodsza epoka kamienna, przypada w Bułgarii na lata od
6000 do 2300 p.n.e. Wyróżniamy w tym długim okresie słabo znany wczesny neolit (6000 — 3500 p.n.e.) występujący na stanowisku w Kre-mikowcach, środkowy neolit (3500 — 2600 p.n.e.) i późny neolit (2600 — 2300 p.n.e.). Około 2300 r. p.n.e. rozpoczęła się w Bułgarii epoka eneolitu, charakteryzująca się jednoczesnym używaniem starych narzędzi kamiennych i nowych metalowych, wyrabianych z miedzi. Dzieje ziem bułgarskich od środkowego neolitu znane nam są dość dobrze dzięki pochodzącym z tego okresu licznym stanowiskom archeologicznym, wśród których na czoło wysuwają się bogate znaleziska w tellach (wzgórzach mieszkalnych), między innymi w pobliżu wsi Karanowo w Nowozagorsku. Lud, który zamieszkiwał wzgórza mieszkalne, żył na ziemiach bułgarskich od początku IV tysiąclecia p.n.e. do około 2600 r. p.n.e. i pozostawił po sobie warstwę kulturową nazwaną kulturą Karanowo I. Analogiczne kultury archeologiczne odkryte zostały na ziemiach serbskich (znaleziska koło Starćeva), na Nizinie Panońskiej (kultura Kórós) i w północnej Grecji (kultura Sesklo). Ludność, która wytworzyła te kultury archeologiczne, osiedlała się na wzgórzach, tworząc skupiska mieszkalne, zwane przez archeologów osadami typu tell. Ludność zamieszkująca najstarszą osadę odkrytą w Karanowie I zajmowała się już rolnictwem, wyrabiała sierpy z jeleniego rogu i wysokie naczynia gliniane zdobione ornamentami naśladującymi odciski tkanin i białymi, rzadziej czarnymi kreskami tworzącymi motywy geometryczne. Uprawiała liczne rodzaje zboża, pszenicę, jęczmień i proso, i mełła je na prymitywnych żarnach.
Około 2600 r. p.n.e. napłynęły na ziemie bałkańskie nowe ludy i rozwinęły się nowe kultury archeologiczne. Zdradzają one bardzo bliskie analogie z kulturami archeologicznymi odkrytymi w Anatolii i dlatego też wszystkie te pokrewne sobie kultury archeologiczne otrzymały miano bałkańsko-anatolijskiego zespołu archeologicznego. Panował on na Bałkanach w okresie późnego neolitu i w epoce eneolitycznej (2300— 1900 p.n.e.). Ludy, które wytworzyły tę kulturę, należały zapewne do pierwszej fali ludów indoeuropejskich, tzw. Protoindoeuro-pejczyków lub Staroeuropejczyków. Na ziemiach bałkańskich identyfikujemy ich zazwyczaj z Pratrakami. Grecy w dobie antycznej nazywali te ludy Pelazgami.
Kultury archeologiczne zaliczane do tzw. zespołu bałkańsko-anatolijskiego wyodrębnione zostały na ziemiach bałkańskich w Karanowie w warstwach III—IV i w Vinćy pod Belgradem w warstwach I, II i III.
W Azji Mniejszej najbardziej reprezentatywne dla tego zespołu archeologicznego są tzw. kultury przedtrojańskie i dwie najstarsze osady trojańskie — Troja I i II. W świecie minojskim (kreteńskim) okres panowania kultury zespołu bałkańsko-anatolijskiego odpowiada tzw. okresowi starominojskiemu.
Ludy bałkańskie w tym czasie utrzymywały bliskie kontakty ze światem śródziemnomorskim i Półwyspem Anatolijskim, o czym świadczy używanie na tych rozległych obszarach podobnej ceramiki. Naczynia tych ludów były kształtu cylindrycznego lub gruszkowatego, a niektóre z nich, jak czary z szeroką szyjką typu „trojańskiego", znane były
8
zarówno w Azji. jak i na ziemiach bałkańskich. Naczynia pozbawione były rączki i barwione na czarno grafitem lub na czerwono ochra. Niewielkie osiedla rolnicze należące do tych ludów wznoszone były na nizinach. Ludność zamieszkująca \\ dobie panowania tej kultury Kara-nowo (warstwy III i IV) zajmowała się uprawą znanych już wcześniej zbóż, hodowlą bydła, myślistwem i tkactwem. Wyrabiała siekierki kamienne używane jako broń. Narzędzia kamienne służyły jej prawdopodobnie również jako środek wymiany — pierwotny pieniądz. Około 2300 r. p.n.e. pojawiły się pierwsze eneolityczne narzędzia miedziane. Znaleziska żeńskich figurek kultowych świadczą o istnieniu wierzeń. Zmarli chowani byli w pozycji skurczonej i pokrywani czerwoną ochrą.
Około 1900 r. p.n.e. napłynęły na Bałkany nowe ludy — indoeuro-pejscy Armeni, Frygowie, Grecy, Macedończycy, Ilirowie i Dako-Mezo-wie. Przybyli ze stepów nadczarnomorskich i osiedlili się w centralnej i częściowo zachodniej połaci Półwyspu Bałkańskiego i zmieszali się z wcześniej przybyłymi na Bałkany Protoindoeuropejczykami — Pra-trakami. Ludy te przybyły z przypuszczalnej kolebki Indoeuropejczy-ków — stepów nadczarnomorskich i nadwołżańskich. Wraz z ich osiedleniem się zanikły dawne kultury archeologiczne tzw. zespołu bułkańsko--anatolijskiego. Pojawiła się natomiast nowa kultura archeologiczna, charakteryzująca się naczyniami ozdobionymi czarnymi i czerwonymi ornamentami. Plemiona posługujące się ceramiką tego typu współżyły blisko z ludami pontyjskimi (czarnomorskimi), a kultura ich pokrewna była kulturze trypolskiej, rozwijającej się wówczas na Ukrainie i w Mołdawii. Przypuszczamy, że nosicielami kultury trypolskiej byli czarnomorscy Kimerowie, blisko spokrewnieni z ludami indoeuropejskimi przybyłymi na Bałkany.
Wraz z przybyciem Indoeuropejczyków Półwysep Bałkański w kroczył około 1900 r. p.n.e. w epokę wczesnego brązu. Upowszechniły się znane już od kilku wieków narzędzia miedziane. Indoeuropejscy przodkowie Traków, którzy osiedlili się w osadzie Karanowo V w ziemi nowo-zagorskiej, budowali wielkie chaty z absydą w tylnej ścianie, uprawiali rolnictwo posługując się motykami, posiadali broń miedzianą, choć używali także oręża kamiennego, hodowali konie, które wówczas zjawiły się na Bałkanach. W Tracji południowej kulturę tego ludu reprezentują stanowiska archeologiczne w miejscowościach Kiriłowo i Michalić, należące do wczesnej epoki brązu.
Przybyli w drugim tysiącleciu na Bałkany Indoeuropejczycy zmieniali stale swe siedziby. Armeni i Frygowie wędrowali z zachodniej części Półwyspu Bałkańskiego na wschód, wchłaniali i mieszali się z ludnością pratracką i przesiedlali się wraz z nią do Azji. Wówczas to powstała późniejsza Armenia i Wielka Frygia w Azji Mniejszej, a plemiona pratrackie osiedliły się w Troadzie. Pozostałością po ludności praarmeń-skiej było prawdopodobnie antyczne ilirskie plemię Peonów, osiadłe w centralnej części Półwyspu Bałkańskiego w Macedonii Wardarskiej. W tym samym także czasie pierwsze fale ludów greckich, przodkowie Jonów, Eolów i Achajów, opuściły Bałkany i przybyły do Grecji.
Wędrówki ludów indoeuropejskich trwały dalej i w pełnej epoce
10
brązu. Około połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Mężowie wyruszyli znad środkowego Dunaju i jego dopływów na południe. Wówczas to osiedlili się nad górnym Wardarem i Morawą mezyjscy Dardanowie. zmieszani następnie z Ilirami; część ich dotarła aż nad Hellespont (Dardanele). Inne odłamy Mężów osiedliły się wśród ludności pratrackiej i dotarły aż do Azji, do późniejszej Mezji małoazjatyckiej. W tym też czasie Macedończycy zajęli Macedonię, Ilirowie swą późniejszą ojczyznę, a Dorowie wkroczyli do Grecji, niszcząc zamki i miasta okresu kultury mykeńskiej. Według tradycji antycznej wielka wędrówka Dorów, tzw. „powrót Heraklidów na Peloponez", miała mieisce w 80 lat po zburzeniu Troi, w 1104 r. p.n.e.
TRAKOWIE
W toku tych wędrówek, w drugiej połowie drugiego tysiąclecia p.n.e.. w epoce brązu, ukszałtowaly się ludy i plemiona osiadłe na Bałkanach w dobie antycznej. Ze zmieszania się elementu etnicznego pratrackiego z praarmeńskim, frygijskim i mezyjskim powstał lud Traków zamieszkujący w starożytności wschodnią część Półwyspu Bałkańskiego, łud Ilirów zajmujący jego część zachodnią oraz Macedończycy i Epiroci oddzielający Traków i Ilirów od Greków. Najstarsze opisy ziem i ludów trackich i frygijskich zachowały się w Iliadzie i Odysei Homera. Iliada opisuje wydarzenia, które miały mieć miejsce w XI w. p.n.e. Trojańczycy. mieszkańcy Troady, byli najbliższymi krewnymi Traków i Frygów. Sojusznikami Troi były plemiona trackie Kikonów, Peonów i Mężów. W X pieśni Iliady zachował się piękny opis rydwanu bojowego „króla" trackiego Resa. W Iliadzie i Odysei nie brak też wzmianek o handlu prowadzonym przez Greków z Trakami.
Ludy Półwyspu Bałkańskiego wkroczyły w dobę żelaza IX —VI w. p.n.e. Narzędzia żelazne pojawiły się wcześniej w północno-zachodniej części półwyspu, później zaś, dopiero w VI w., nad dolnym Dunajem. Broń żelazna, narzędzia pracy i ceramika naśladowały kształty wyrobów z okresu brązu. Upowszechnienie się wyrobów żelaznych zbiegło się z wtargnięciem koczowniczego irańskiego ludu Scytów (VI w. p.n.e.), który osiedlił się w Rumunii i nad dolnym Dunajem.
W wiekach X —V p.n.e. zaszło dalsze różnicowanie się społeczne ludności trackiej. Ludność żyła we wsiach, które były ubogo wyposażone w wyroby metalowe i ozdoby. Wyroby garncarskie, którymi posługiwali się mieszkańcy osad trackich, były bardzo prymitywne. Natomiast twierdze wznoszone w najwyższych punktach osad były obficie wyposażone w wyroby metalowe i ozdoby ze złota i srebra. Świadczy to o daleko posuniętym procesie wyodrębniania się z dawnych wspólnot rodowych arystokracji plemiennej — wojowników i wodzów. Byli oni grzebani w tzw. grobach książęcych, co dokumentują odkrycia archeologiczne. Na ziemiach trackich w dobie żelaza wytworzył się zatem ustrój określany mianem demokracji wojennej.
Rozwój ziem trackich przyśpieszyła kolonizacja grecka, która objęła wybrzeża trackie Morza Egejskiego i Czarnego. W VII w. p.n.e. zaczęły
Stela Anaksandrosa z Apolonii. VI-V w. p.n.e.
powstawać liczne miasta greckie zakładane przez Jończyków, Dorów i Fiołów. Największe znaczenie uzyskały nad Morzem Egejskim miasta: Amfipolis, założone przez Ateńczyków nad Strymonem powyżej ujścia jego do Morza Egejskiego, Abdera, położona niedaleko ujścia rzeki Nestos (Mesta). Maronia (na wschód od współczesnego Porto Lagos), linos u ujścia rzeki Hebros (dziś Marica), Perint nad Propontydą
(morzem Marmara) i Byzantion nad Bosforem, oba miasta założone przez kolonistów z Megary. Nad Morzem Czarnym powstały w VII — V w. p.n.e. miasta: Apollonia (dziś Sozopol). Anchial (dziś Pomorie). Messembria (dziś Nesebyr), Odessos (dziś Warna). Dionizopolis (dziś Bałczik). Kallatis (dziś Mangalia), Tomi (dziś Konstanca) i Istria lub Istros położone na południe od ujścia Dunaju. Messembrie założyli osadnicy z megaryjskiego Kalchedonu, a Kallatis została założona przez osadników z Heraklei Pontyjskiej, która była kolonią Megary, pozostałe greckie miasta-polis powstały w wyniku działalności kolonizacyjnej jońskiego miasta Miletu.
Wraz z rozwojem miast greckich ziemie trackie położone na ich zapleczu zetknęły się bezpośrednio z kulturą grecką i zostały wciągnięte w obrót towarowy świata śródziemnomorskiego. Z Tracji Grecy wywozili zboże, drewno, smołę, bydło, niewolników, miód. wosk, skóry, rybę solona i suszoną, len, przywozili zaś w zamian przedmioty zbytku dla arystokracji plemiennej: broń. wino, oliwę, sól i narzędzia. O prawo prowadzenia handlu z Tracja toczyły się walki między miastami greckimi. Dopiero w V w. Związek Morski pod przewodnictwem Aten uzyskał nań faktyczny monopol. Handel ten podupadł w czasach hellenistycznych i rzymskich.
Ludy trackie w T tysiącleciu p.n.e. dzieliły się na trzy zasadnicze odłamy: Geto-Daków. mieszkających na obszarze obecnej Rumunii i Dobrudży Południowej, 'Mężów w Mezji na terytorium obecnej Bułgarii północnej między Dunajem i pasmem Bałkanów (Starej Płaniny) i Traków w Tracji antycznej, obejmującej ziemie położone między pasmem Bałkanów i Morzem Egejskim.
Wśród Mężów najsilniejsze było plemię Triballów zajmujące terytorium Mezji Górnej, dzisiejszą Serbię północną wraz z doliną Morawy Południowej i sięgające aż do Drinu. Wokół Witoszy żyło trackie plemię Serdów, które przekazało swą nazwę miastu Serdica (dziś Sofia). Na południowy wschód od nich żyli w okolicach Osogowa i Kiusten-diłu Dantaleci. Na obszarze Średniej Góry bałkańskiej mieszkali Kojłałeci, a na południe od nich wokół obecnego Płowdiwu Bessi, wojownicze plemię nazywane przez Herodota i Tukidydesa Satrami, tj. noszącymi miecz. Stolicą tego plemienia był gród Bessapara, położony na północnych zboczach Rodopów. Obszerne ziemie rozciągające się od wschodnich Rodopów aż do wybrzeży Morza Czarnego były ojczyzną Odryzów, odwiecznych wrogów plemienia Bessów. Stolicą Odryzów był gród Uskudama (obecny Adrianopol). Nad Morzem Egejskim położone były osiedla plemienia Sapejów, a na Półwyspie Gallipolskim plemienia Dolonków. Na zachód od Traków żyły ludy macedońskie i iliryjskie: Macedończycy w obecnej Macedonii greckiej, Peoni nad Wardarem, Dassareci wokół Jezior Ochrydzkiego i Prespańskiego, Dardani nad górnym Wardarem i na Kosowym Polu oraz Albani w północnej Albanii.
Dawni Trakowie nazywali swe osady dawa lub dewa, targ (lub bród rzeczny) zwany był para, gród — bria lub wria, zamek — dizos lub diza. Słowa te zachowały się w nazwach współczesnych wielu miejscowości
13
Tracka srebrna falera
położonych na dawnych trackich ziemiach. Płowdiw wziął nazwę od nazwy trackiej Pulpu-dewa, Nesebyr od antycznej Messem-bria. Imiona trackie, podobnie jak imiona innych ludów indoeuropejskich, złożone były zazwyczaj z dwóch członów — porównaj imiona Biti-tralis, Muka--poris, Ketri-poris. Dini-kentos. Kerso-bleptes.
Już najdawniejsi pisarze greccy, opisujący plemiona trackie, dostrzegli w V— IV w. p.n.e. istnienie wśród nich wyodrębnionej warstwy arystokracji plemiennej — rycerstwa trackiego. Na czele mniejszych grup plemiennych stali naczelnicy, zazwyczaj bliscy krewni dynastii królewskich panujących nad głównymi plemionami trackimi. Rycerstwo trackie zajmowało się przede wszystkim wojną i myślistwem, natomiast ludność wiejska żyła z uprawy roli i hodowli. Rodzina tracka była patriarchalna, natomiast wśród Ilirów silne były przeżytki ustroju ma-triarchalnego. Rozwinięte było rolnictwo. Trakowie uprawiali pszenicę, żyto, jęczmień, proso, len i konopie. Zboże wywożono z ziem trackich jeszcze w dobie Cesarstwa Rzymskiego. Rozpowszechniona była także uprawa winnej latorośli. Hodowano owce. kozy, świnie i bydło rogate. Cietowie żywili się mlekiem zmieszanym z krwią. Koń uważany był za święte zwierzę. Trakowie już za czasów Homera słynęli z ich hodowli. W Iliadzie nazwani zostali „hodowcami koni". Bogactwem ziem trackich były obfite kopalnie złota, srebra i rudy żelaza.
Wierzenia Traków przypominały religię starożytnych Hellenów. Dużym poważaniem cieszyli się wśród nich kapłani, będący zarazem wróżbitami i często doradcami królów i wodzów. Głównym bogiem był bój! winnej latorośli Sabazios, identyfikowany z greckim Dionizosem.
14
Siedzibą jego był jeden z niedostępnych szczytów górskich w Rodo-pach. Działały też na ziemiach trackich ascetyczne sekty religijne, które nawoływały do wyrzeczenia się wina i mięsa. Dużą rolę odgrywała muzyka. Orfeusz był według mitologii greckiej pieśniarzem trackim. Do bóstw występujących w panteonie trackim należeli: Apollon. Hermes — opiekun hodowli. Bendida — identyfikowana z grecką Artemidą, boginią myślistwa. Kibela — bogini matka, wcielenie sił przyrody. Zbelsurdos — bóg błyskawic i piorunów, i Heros, czyli Jeździec Tracki, przedstawiany jako rycerz na koniu z włócznią w ręku. Getowie jako bogów czcili Zamolksisa i Gebeleizesa.
Pierwsze pańtwa powstały w V w. p.n.e. na ziemiach południowo--trackich. które najwcześniej zetknęły się z kulturą śródziemnomorską. Rozwój ich opóźniły podboje króla perskiego Dariusza, który w toku swej wyprawy przeciw Scytom w 512 r. p.n.e. ujarzmił wschodnią Trację. Wpływy perskie utrzymały się na ziemiach trackich aż do klęski Persów w bitwie z Grekami stoczonej pod Platejami w 479 r. Po upadku panowania perskiego w Tracji powstało potężne pańtwo utworzone przez plemię Odryzów. Król Odryzów Teres (około 480—450 r. p.n.e.) podbił wiele północnych plemion trackich, a syn jego Sytalkes (około 450—424 r. p.n.e.) w wojnach prowadzonych ze Scytami i królem macedońskim Perdykkasem umocnił i rozszerzył granice państwa, podbijając Bessów i inne plemiona górskie w Rodopach oraz część krajów Peonów. W dobie rozkwitu potęgi Odryzów granice ich sięgały od Dunaju do Dardaneli. Król Sytalkes, rozporządzający armią liczącą według przesadnej oceny historyków greckich aż 150000 wojowników, był cennym sojusznikiem Aten w dobie wojen peloponeskich.
Władza królewska była jednak słaba, król Odryzów dzielił ją ze swymi „współrządcami". a tron dziedziczył nie syn króla, lecz najstarszy członek rodu królewskiego. Sytalkes przeprowadził szereg reform wewnętrznych, zreorganizował system podatków pieniężnych i naturalnych, nakładanych na miasta greckie i plemiona trackie, i rozpoczął bicie własnej monety. Prawo bicia monety posiadali również współrządcy królewscy. Za rządów następcy Sytalkesa, króla Seuthesa, jednolite dotąd państwo rozpadło się na wiele księstw, na których czele stanęli współrządcy królewscy należący do arystokracji trackiej. Ze śmiercią Seuthesa w 402 r. p.n.e. zakończył się okres potęgi państwa Odryzów. Podbite przez nich plemiona odzyskały niezależność, a władza królów Odryzów ograniczyła się do odryskiego obszaru plemiennego. Podzielone na liczne państewka ziemie trackie uległy przewadze Aten. a następnie podbite zostały przez króla macedońskiego Filipa II, ojca Aleksandra Wielkiego.
Życie i kulturę silnie wówczas zhellenizowanych Odryzów poznaliśmy ostatnio dokładniej dzięki odkryciu ruin miasta trackiego Seuthopolis, położonego nad rzeką Tonzos, obecnie Tundża w pobliżu Kazanłyku. Miasto założone było według zasad urbanistycznych opracowanych przez znanego urbanistę architekta Hippodamosa z Miletu. Otoczone było murami i posiadało wydzielony zamek królewski. Mieszkańcy odznaczali się zamożnością i rozległymi kontaktami handlowymi. Zarówno oni,
jak i kancelaria władcy posługiwali się pismem i językiem greckim. Panem tego miasta był król Odryzów, zależny od Filipa II. Seuthes III.
Filip II Macedoński założył na miejscu osady trackiej Eumolpii nad rzeką Hebros miasto nazwane od jego imienia Filipopolis. Okoliczni Trakowie należący do plemienia Bessów przetłumaczyli nazwę grecka na swój język i nazwali miasto Pulpudewa: Słowianie znacznie później utworzyli z tych słów nazwę Płowdiw. Po śmierci Filipa II Trakowie w 331 —330 r. p.n.e. podnieśli powstanie, stłumione krwawo przez Aleksandra Macedońskiego. Po jego śmierci opanował Trację jeden z jego diadochów, wódz macedoński Lizymach, jednak w toku nowego wielkiego powstania miasta greckie na wybrzeżu i plemiona trackie zrzuciły zwierzchność macedońską. W Tracji powstały znów niezależne państwa plemienne.
Wyzwoleni spod panowania macedońskiego, zetknęli się z nowym, groźniejszym jeszcze wrogiem — Celtami. Najechali oni Trację i dotarli aż do Azji Mniejszej i Grecji, gdzie złupili Delfy. W południowo--wschodniej Tracji Celtowie utworzyli v\lasne państwo, zwane od stolicy państwem Tylis. Miasto Tylis leżało zapewne niedaleko obecnej wsi Tułowo na wschód od Kazanłyku. Historia państwa Tylis jest krótka. Około 220 r. p.n.e. upadło obalone przez powstanie ludu Bessów i Odryzów. Celtycki element etniczny przetrwał jedynie w Mezji Górnej. w której w wyniku przemieszczania się trackich Triballów z celtyckimi najeźdźcami powstało nowe plemię Skordysków. Po upadku celtyckiego państwa Tylis ziemie trackie dostały się znów pod przemożne wpływy sąsiedniego hellenistycznego królestwa Macedonii. Król Odryzów Kotys II był sojusznikiem ostatniego króla macedońskiego Perseusza, pokonanego w 168 r. p.n.e. przez armię rzymską Lucjusza Emiliusza Paullusa w bitwie pod Pydną. W 148 r. p.n.e. Rzym utworzył nową prowincję Macedonię.
ZIEMIE TRACKIE POD PANOWANIEM RZYMIAN
Prokonsulowie rzymskiej Macedonii prowadzili ze zmiennym szczęściem nie kończące się wojny z dwoma najpotężniejszymi ludami trackimi — Bessami i Odryzami, wykorzystując również zatargi istniejące między tymi plemionami zabiegającymi o zdobycie hegemonii w Tracji. Dopiero w 73 r. p.n.e. Marek Lukullus zwyciężył oba plemiona i narzucił im zwierzchność Rzymu.
Rzym zetknął się wówczas z nowym groźnym przeciwnikiem — królem Getów (Daków) Burebistą, który stanął około 60 r. p.n.e. na czele rozległego państwa, obejmującego ziemie od Cisy do Dniestru i od Karpat do pasma Bałkanów. Miasta greckie w Dobrudży dzięki pomocy udzielonej im przez Burebistę zrzuciły około 58— 48 r. p.n.e. panowanie Rzymu i uznały zwierzchnią władzę Burebisty. Państwo Gelów okazało się jednak tworem nietrwałym i rozpadło się po śmierci Burebisty w 44 r. p.n.e.
U schyłku I w. p.n.e. Rzymianie utworzyli w Tracji obszerne państwo, na którego czele postawili swego wasala, króla Odryzów
16
emetalka. W 15 r. n.e. przyłączyli do imperium rzymskiego ziemie naddunajskie i utworzyli prowincję rzymską Mezję, podzieloną u schyłku
1 w. n.e. na dwie prowincje: Mezję Górną (Moesia Superior) i Mezję Dolną (Moesia Inferior). Panowanie rzymskie w Tracji było jednak nadal nietrwałe. Wasal rzymski Remetalk i jego następcy jedynie dzięki interwencji wojsk rzymskich stacjonujących w Mezji mogli uporać się z plemionami trackimi, które podejmowały trzykrotnie wielkie powstania przeciwko Rzymowi: w 6, 21 i 26 r. n.e. W 46 r. n.e. cesarz rzymski Klaudiusz przyłączył królestwo trackie do cesarstwa, tworząc na jego ziemiach nową prowincję rzymską Trację.
Na ziemiach trackich zapanował pokój rzymski. Strzegły go legiony rzymskie, rozlokowane wzdłuż granicy w obu Mezjach i stacjonujące w obozach wojennych nad Dunajem. Rzymianie pokryli Trację siecią dróg, które użytkowane były jeszcze w średniowieczu. Najważniejszą z nich była wielka droga wojenna idąca znad Dunaju przez Naissus (dziś Nisz), Serdikę, Filipopolis i Adrianopolis do Bizancjum. Przy drogach w równych odstępach rozlokowane były stacje rzymskie, zwane mansiones, i miejsca wymiany koni, zwane mutationes.
Rzymscy zdobywcy nie naruszali w niczym dawnych urządzeń życia publicznego, religii i obyczajów i nie narzucali siłą swego języka podbitej ludności. Miasta greckie na wybrzeżu i plemiona trackie zachowały swoją autonomię. Dawne plemienne okręgi terytorialne, zwane strategiami lub w języku łacińskim dekuriami, pozostały pod władzą trackiej arystokracji, kontrolowanej jedynie przez prepozyta — przedstawiciela władz rzymskich. Stopniowo jednak w I i II w. n.e. strategie plemienne przekształciły się w obdarzone samorządem okręgi miejskie, zwane civitates.
Miasta rzymskie najwcześniej powstały na obszarach położonych w pobliżu dróg wojskowych. Otrzymały one przeważnie ustrój municypalny; mieszkańcy posiadali niepełne obywatelstwo rzymskie. Na czele civitas rzymskiej stali obieralni urzędnicy miejscy odpowiedzialni przed zgromadzeniem obywateli danego miasta. Szczególnie dużo nowych miast zawdzięczało swe powstanie działalności cesarzy Trajana i Hadriana. Od schyłku I w. n.e. zaczęły tworzyć się, głównie wzdłuż granicy dunaj-skiej, nowe miasta, zakładane przez weteranów rzymskich i napływową ludność kupiecką i rzemieślniczą. Do ośrodków, które rozwinęły się z osad weteranów rzymskich, należały miasta nad Dunajem: Ratiaria (w pobliżu wsi Arczer na płd. zach. od Widynia), Oescus (niedaleko wsi Gigen u ujścia Iskyru do Dunaju), Durostorum (dziś Sylistria). Troesmis (nad dolnym Dunajem w płn. Dobrudży). W Tracji Rzymianie założyli w I w. n.e. tylko dwie kolonie: Deultum (Debełtos) nad Morzem Czarnym i Apri nad Propontydą.
Do głównych rzymskich miast Mezji Górnej należało Singidunum (dziś Belgrad), Yiminacium (u ujścia Morawy Południowej do Dunaju), Naissus i Scupi (dziś Skopje). W Mezji Dolnej głównymi miastami były: Oescus, Novae (w pobliżu Swisztowa), Nicopolis ad Istrum (pod wsią Nikiup niedaleko Tyrnowa), Durostorum. Troesmis, Marcianopolis (w pobliżu wsi Dewnia niedaleko Warny) i wreszcie stare nadmorskie
17
Płyta nagrobna z wizerunkiem Jeźdźca Trackiego, II—III w. n.e.
miasta greckie Tomi i Odessus. Do głównych miast prowincji Tracji należały Serdica, Filipopolis — rzymskie Trimontium i Adrianopolis. W miastach duże znaczenie miało niewolnictwo. Praca niewolnicza stosowana była w warsztatach rzemieślniczych i wielkich warsztatach produkcyjnych oraz częściowo w majątkach ziemskich należących do najbogatszych obywateli miast trackich. Rozwój miast związany był z postępującą ruiną chłopstwa trackiego, które traciło ziemie należące do wspólnot wiejskich na rzecz miast i kolonistów rzymskich i wchodziło w zależność od latyfundystów — właścicieli rozwijających się w I— III w. n.e. wielkich majątków ziemskich.
Na przełomie I i II w. n.e. Cesarstwo Rzymskie znajdowało się u szczytu potęgi i prowadziło nadal wojny zdobywcze, tym rażeni / państwem utworzonym przez tracki lud Daków na ziemiach dzisiejszej Ktimtinii. Od drugiej połowy I w. n.e. częste najazdy wojowniczych Dnkow stanowiły sUilc zagrożenie dla Mezji. Wreszcie w 106 r. n.e.
cesarz Trajan podbił ostatecznie Daków i utworzył w zdobytym kraju nową prowincję Dację. Dopiero w połowie II w. za Antoninów Rzym zaczął powoli słabnąć, a jednocześnie zwiększył się nacisk północnych ludów barbarzyńskich na granice cesarstwa. Barbarzyńcy najeżdżający państwo rzymskie wspomagani byli przez zrujnowanych chłopów, ubogą ludność miejską i zbiegłych niewolników zamieszkujących prowincje rzymskie. W cesarstwie narastał kryzys wewnętrzny, początkowo tylko gospodarczy, wkrótce także społeczny, który znalazł swój wyraz w III— IV w. n.e. w ostrych walkach religijnych i buntach ludności. Rozwijać się zaczęły wówczas na Bałkanach nowe prądy religijne, idące ze wschodu chrześcijaństwo i kulty Mitry i Izydy. Już w 170 r. n.e. wybuchło w Mezji powstanie ludności, połączone z najazdem barbarzyńskich Kostoboków. W pierwszej połowie III w. rozpoczęły się najazdy Gotów na obie Mezje i Trację. W bitwie stoczonej z Gotami pod Abrittos w 251 r. poległ cesarz Decjusz. Gotów pokonał dopiero cesarz Klaudiusz II (268—270 r.) pod Niszem. Około 271 r. cesarz Aurelian wycofał rzymskie oddziały z Dacji i odtąd Dunaj został ponownie granicą północną cesarstwa. Kolonistów rzymskich, którzy opuścili Dację, osiedlił Aurelian w ziemi położonej na styku dwóch dawnych prowincji, Mezji Górnej i Dolnej, i utworzył tam nową prowincję, zwaną dla odróżnienia od starej — Dacją Aureliańską. Sięgała ona na południe do Niszu i Serdiki.
Reformy ustrojowe cesarzy Dioklecjana (285—305) i Konstantyna Wielkiego (306—337) wprowadziły zupełnie nowy podział administracyjny. Cały Półwysep Bałkański podzielony został przez Dioklecjana na dwa wielkie okręgi, tzw. dioeceses: Trację we wschodniej części półwyspu i Mezję lub Iliryk w zachodniej części półwyspu. Diecezja Tracji podzielona została na sześć mniejszych prowincji: 1. Dolna Mezja, 2. Scytia, później zwana Scytią Mniejszą, obecna Dobrudza ze stolicą Tomis, 3. Tracja ze stolicą w Filipopolis, 4. Haemimontus ze stolicą w Adrianopolis, 5. Rhodopa, 6. Europa obejmująca północne wybrzeża Propontydy wraz z Półwyspem Gallipoli i Bosforem.
W 330 r. cesarz Konstantyn Wielki przeniósł stolicę cesarstwa z Rzymu do Bizancjum, które nazwał Konstantynopolem. W 395 r. cesarz Teodozjusz Wielki podzielił na łożu śmierci swe państwo między synów, tworząc Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizantyńskie) i Zachod-niorzymskie. Diecezje Iliryku, utworzonej przez Konstantyna Wielkiego Dacji i Tracji, znalazły się w granicach Cesarstwa Wschodniego. Diecezja Tracji jako bezpośrednie zaplecze nowej stolicy Konstantynopola stała się jedną z głównych prowincji nowego Cesarstwa Bizantyńskiego.
Ziemie Tracji zajmowały w IV i V w. wielkie latyfundia należące do arystokracji osiadłej w wielkich centrach miejskich. Główną siłą roboczą w latyfundiach trackich byli od III—IV w. już nie niewolnicy, lecz ludność miejscowa tracka, zmuszona do podjęcia pracy na cudzej ziemi w charakterze półwolnych kolonów, to jest chłopów uprawiających ziemię latyfundysty za część plonów. Obok kolonów pochodzenia miejscowego w latyfundiach położonych w Tracji pracowali także nie-
19
wolnicy barbarzyńscy, głównie jeńcy lub uchodźcy germańscy. Były to nieraz całe plemiona barbarzyńskie, chroniące się w granice cesarstwa i zepchnięte następnie do roli rzymskich kolonów. Dekrety cesarskie przytwierdzały ich stopniowo do ziemi i pozbawiały swobody ruchów.
GOTOWIE I HUNOWIE NA ZIEMIACH BAŁKAŃSKICH
W latach siedemdziesiątych IV w. Wizygoci (Goci zachodni), naciskani przez barbarzyńskich Hunów, poprosili cesarza Walensa o prawo osiedlenia się na rzymskim terytorium w Scytii Mniejszej. Cesarz udzielił im pozwolenia i Wizygoci przekroczyli graniczny Dunaj. Gwałty i nadużycia urzędników rzymskich, którzy z polecenia cesarza mieli przydzielić im nowe ziemie, wywołały bunt przybyszów wspomaganych przez ludność miejscową. W 378 r. Wizygoci pokonali w krwawej bitwie pod Adrianopolem armię cesarza Walensa, który zginął na polu walki. Zwyciężył ich dopiero cesarz Teodozjusz Wielki, ostatni władca rządzący całym Cesarstwem Rzymskim.
Nie ustały jednak najazdy ludów barbarzyńskich. Pojawił się nowy wróg — Hunowie. W 442 i 447 r. spustoszyli oni Półwysep Bałkański i zniszczyli niemal wszystkie wielkie miasta rzymskie położone na południe od Dunaju. Po śmierci Attyli w 453 r. państwo Hunów rozpadło się, a wielu wodzów huńskich osiedliło się w granicach Cesarstwa Wschodniorzymskiego w charakterze federatów (sojuszników) cesarstwa, zobowiązanych do służby wojskowej w armii rzymskiej w oddziałach pomocniczych.
Po Hunach przybyli na Bałkany Ostrogoci (Goci wschodni), podbici uprzednio przez Attylę. Utworzyli oni w Mezji między Bałkanami (Starą Płaniną) i Dunajem silne państwo barbarzyńskie ze stolicą w Novae nad Dunajem. Na czele jego stał młody król Teodoryk z rodu Amalów. W 489 r. Teodoryk poprowadził Ostrogotów na podbój Italii, a na ich miejsce napłynęły do Panonii i Dacji, nad środkowy Dunaj, nowe ludy barbarzyńskie, germańscy Longobardowie i Gepidzi. Należeli oni do ostatniej fali ludów germańskich atakujących granice Cesarstwa Rzymskiego. Rozpoczął się nowy okres wielkiej wędrówki ludów, migracje ludów słowiańskich, awarskich i bułgarskich, atakujących w VI i VII w. granice Cesarstwa Rzymskiego.
CH...
pilot1216