IPN-Wojna i polityka historyczna.pdf

VIII Nasz Dziennik Piàtek, 28 sierpnia 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2009 (27)

Dodatek historyczny IPN

8/2009 (27)

Wojna i polityka

(historyczna)

Dr Marek Klecel

Zniszczyç pami´ç

Powstania

Warszawskiego!

Ribbentrop u Stalina, rysunek satyryczny, „Mucha” 1939 rok

W wigili´ Âwiàt Bo˝ego Narodzenia 1948 roku zosta∏ aresztowany Jan Rodowicz

„Anoda”, jeden z ˝o∏nierzy legendarnego w czasie okupacji i Powstania Warszaw-

skiego Batalionu „ZoÊka”. 7 stycznia 1949 roku zginà∏ w niewyjaÊnionych dotàd

okolicznoÊciach. Nie wiadomo, czy zosta∏ zakatowany w Êledztwie, czy wyskoczy∏

lub zosta∏ wyrzucony z okna aresztu Ministerstwa Bezpieczeƒstwa Publicznego

przy Koszykowej. Mia∏ 26 lat. Po jego Êmierci nastàpi∏y liczne aresztowania i Êledz-

twa jego kolegów z batalionów „ZoÊka” i „Parasol” oraz innych m∏odzie˝owych od-

dzia∏ów powstaƒczych. Ci, którzy prze˝yli, którzy nie zgin´li w morderczych wal-

kach powstaƒczych, byli teraz ponownie Êcigani i oskar˝ani o zamach na nowy

porzàdek komunistyczny.

Po likwidacji zbrojnego oporu i konspiracji powojennej w latach 40. w∏adza ko-

munistyczna przystàpi∏a do ostatecznej eliminacji wszystkich dawnych ˝o∏nierzy i

przywódców AK, którzy ujawnili si´, zresztà na ˝àdanie tej˝e w∏adzy, lecz w jej oce-

nie byli nadal przeciwnikami i stanowili nieustanne zagro˝enie dla nowego syste-

mu. Dawnemu, rozbitemu ju˝ kierownictwu AK, zarzucano dà˝enie do spisku prze-

ciw paƒstwu komunistycznemu, tworzenie konspiracyjnych organizacji, ukrywanie

broni. Aresztowania ˝o∏nierzy „ZoÊki” wiàza∏y si´ z przygotowaniem procesów

montowanych mi´dzy innymi przeciwko dowódcom powstaƒczego Zgrupowania

„Rados∏aw” kierowanego przez pp∏k. Jana Mazurkiewicza „Rados∏awa”.

˚eby oceniç rozmiary zbrodniczych zamiarów w∏adz komunistycznych wobec

ocala∏ego, zdziesiàtkowanego w czasie wojny Êrodowiska ˝o∏nierzy AK, trzeba

przypomnieç te najbardziej chlubne karty dzia∏alnoÊci przynajmniej najm∏odszych

oddzia∏ów AK, powsta∏ych z harcerskich Szarych Szeregów, batalionu „ZoÊka”,

„Rudy”, „Alek” i uformowanego tu˝ przed Powstaniem Warszawskim „Parasola”. W

Êcis∏ym zwiàzku z Kierownictwem Dywersji AK m∏odzie˝owe oddzia∏y Szarych Sze-

regów wykonywa∏y liczne akcje dywersyjne i sabota˝owe, poczynajàc od s∏ynnej

akcji odbicia aresztowanego kolegi Jana Bytnara „Rudego” pod Arsena∏em w 1943

roku. Dalsze akcje to zamachy na wysokich lub szczególnie szkodliwych funkcjo-

nariuszy niemieckich: Franza Kutscher´, Erwina Gressera, szefa ˝andarmerii nie-

mieckiej w Warszawie, na oprawc´ z Pawiaka Franza Bürckla, na Wilhelma Koppe-

go w Krakowie, a tak˝e liczne akcje sabota˝owe, wysadzanie mostów i pociàgów

niemieckich, zdobywanie broni, odbijanie wi´êniów, z których najwa˝niejsze mia∏y

miejsce pod Wilanowem, Celestynowem, Urlami, Sieczychami, Czarnocinem. W

czasie Powstania bataliony „ZoÊka” i „Parasol” przesz∏y bojowy szlak od ci´˝kich

walk na Woli eksterminowanej przez Niemców, przebijania si´ na Stare Miasto, je-

go rozpaczliwej obrony, ulica po ulicy, dom po domu, poprzez dramatyczne przej-

Êcie kana∏ami do ÂródmieÊcia, póêniej przebijanie si´ na Czerniaków coraz mniej-

szych oddzia∏ów, a˝ po próby desantu przez Wis∏´ i powrót zupe∏nie ju˝ rozbitych

grup na Mokotów, pojedynczych ˝o∏nierzy do ÂródmieÊcia.

Siedemdziesiątej rocznicy wybuchu II wojny światowej towa-

rzyszą kolejne spory: z Niemcami i Rosjanami o elementarne

fakty, a między skłóconymi środowiskami w kraju –o właściwą

prezentację tamtych wydarzeń, by zwłaszcza młode pokolenie

miało rozeznanie, kto był sprawcą i katem, a kto ofiarą, kto bo-

haterem, a kto zdrajcą. Pokazujemy dziś na wybranych przy-

kładach, jak bardzo byliśmy i jesteśmy podzieleni. Inwazję so-

wiecką z 17 września 1939 roku nie wszyscy postrzegali jako

„nóż w plecy” – komunistom przyniosła uczucie ulgi, nadzieję

na wyeliminowanie ze społeczeństwa „wrogów rewolucji” i bu-

dowę sprawiedliwszego ustroju. Z warszawskich powstańców

walczących bohatersko z okupantem niemieckim propaganda

komunistyczna zrobiła wrogów narodu, zdrajców, bandytów,

zrównując ich z hitlerowskimi zbrodniarzami wojennymi.

Dokoƒczenie na s. II

II Nasz Dziennik Piàtek, 28 sierpnia 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2009 (27)

Piàtek, 28 sierpnia 2009 Nasz Dziennik VII

Dr Marek Klecel

Zniszczyç pami´ç

Powstania

Warszawskiego!

Nawiàza∏ pierwsze kontakty z dzia∏aczami KPP. Bra∏ udzia∏ w kolporta˝u prasy i

w komunistycznych bójkach oraz antyrzàdowych manifestacjach.

We wrzeÊniu 1939 r. Krasicki wraz z innymi komunistycznymi uciekinierami

znalaz∏ si´ w okupowanym przez Sowietów Lwowie.

D∏ugo mu nie ufano. Jego rachuby na studia na otwartym przez najeêdêców

w budynkach Uniwersytetu Jana Kazimierza Uniwersytecie im. Iwana Franko

we Lwowie zakoƒczy∏y si´ fiaskiem. Wed∏ug relacji znajomych, by∏ jednak zde-

terminowany, aby wykazaç si´ gorliwoÊcià („pozytywnym stosunkiem”) wobec

w∏adz sowieckich. „Nasza gotowoÊç do pracy jest najs∏uszniejszym stanowi-

skiem, jakie mo˝emy zajàç” – mówi∏.

We Lwowie jako „uchodêca” przez jakiÊ czas nie móg∏ nawet uzyskaç ko-

niecznego zameldowania. Zamieszka∏ poczàtkowo nielegalnie. Dopiero protek-

cja komunisty Artura Hajnicza, skàdinàd cz∏onka komisji opiniujàcej podania na

uniwersytet, otworzy∏a mu drog´ na studia we Lwowie. W dokumentach uczel-

nianych wyst´powa∏ oficjalnie jako „Iwan Krasickij”. Zalegalizowa∏ swój pobyt w

mieÊcie i otrzyma∏ miejsce w domu studenckim.

„Radosna pieÊƒ”

Szybko zosta∏ wyró˝niajàcym si´ aktywistà. W∏adze to doceni∏y: zosta∏ prze-

wodniczàcym oddzia∏u Zwiàzku Zawodowego Studentów i Pracowników Na-

ukowych na wydziale prawa. W 1940 roku protektor Krasickiego Hajnicz oraz

Maria Kich i Maria Solak stali si´ pierwszymi „by∏ymi obywatelami RP” przyj´ty-

mi do Komsomo∏u, czyli Wszechzwiàzkowego Leninowskiego Komunistyczne-

go Zwiàzku M∏odzie˝y. Krasickiego wcià˝ jeszcze nie uznawano za godnego te-

go „zaszczytu”. Podszed∏ do sprawy ze zrozumieniem, t∏umaczàc to sobie ko-

niecznoÊcià wychowania sowieckiej m∏odzie˝y „w duchu czujnoÊci”. Dopiero

jesienià 1940 roku uznano, ˝e Krasicki swojà postawà daje gwarancje wierno-

Êci sowieckiej w∏adzy – jego kolejna proÊba o przyj´cie do Komsomo∏u zosta∏a

rozpatrzona pozytywnie. Otrzyma∏ te˝ stypendium.

Wszystko to dzia∏o si´ w czasie nasilajàcych si´ wymierzonych przede

wszystkim w obywateli RP sowieckich represji i wywózek tysi´cy ludzi na

wschód. We Lwowie znikali z ulic ludzie, pustosza∏o coraz wi´cej mieszkaƒ po

deportowanych i zamordowanych.

Ju˝ jako „komsomolec” Krasicki w grudniu 1940 r. wyg∏osi∏ referat na spotka-

niu pisarzy ukraiƒskich. Mówi∏ jak prawdziwy „cz∏owiek sowiecki”: „MyÊmy tutaj

przyszli z pieÊnià. Radosna pieÊƒ nieprzerwanie dêwi´czy w naszym starym

mieÊcie, nieprzerwanie dêwi´czy w naszych m∏odych sercach; widz´ rado-

snych ludzi, którzy przedtem chodzili smutni i chmurni, zd∏awieni niewolà n´-

dzy, nacjonalistycznego ucisku i bezprawia”. Dodawa∏ zaraz potem: „Budujemy

nowy Êwiat. To najwa˝niejsza praca”.

Wiosnà 1941 r. zorganizowano spotkanie lwowskich studentów z Nikità

Chruszczowem, ówczesnym I sekretarzem KC KP Ukrainy. Krasickiego, ju˝

jako znanego komsomolskiego aktywist´, spotka∏o wyró˝nienie – uczynio-

no go cz∏onkiem delegacji, która dostàpi∏a „zaszczytu” osobistego spotka-

nia z I sekretarzem.

Wkrótce jego kariera przyspieszy∏a. Zosta∏ II sekretarzem Komitetu Miej-

skiego Komsomo∏u we Lwowie. Doceniono jego talenty: powierzono mu kie-

rowanie miejskà propagandà. Wierzy∏ w pot´g´ ZSRS i geniusz Stalina. Pi-

sa∏ do gazet, wyra˝ajàc przywiàzanie do nowej „sowieckiej ojczyzny”. Jesz-

cze 13 czerwca 1941 r. w „Leninowskiej M∏odzie˝y” pisa∏ o tym, ˝e „g∏ówne za-

danie komsomolskich aktywistów” to tak organizowaç prac´, nauk´ i wypoczy-

nek m∏odzie˝y, „aby wykszta∏ciç z niej oddanych obywateli socjalistycznej oj-

czyzny”. Jak wspomina∏a jego kole˝anka ze studiów, „by∏ to chyba najbardziej

zapracowany dzia∏acz m∏odzie˝owy. […] Z jego inicjatywy zacz´liÊmy organi-

zowaç ko∏a komsomolskie w zak∏adach pracy, które jeszcze nie mia∏y organi-

zacji. Janek urzàdza∏ odprawy dla agitatorów i wyk∏adowców, którzy mieli

pójÊç do zak∏adów pracy, uczy∏, jak prowadziç prac´ propagandowà i oÊwia-

towà”. OsobiÊcie uczestniczy∏ w uroczystoÊciach i propagandowych wiecach.

Sam sta∏ si´ bohaterem sowieckich reporta˝y propagandowych we lwowskiej

prasie i w radiu.

Bojówka specjalna

Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. by∏ pod szczególnà

ochronà s∏u˝b sowieckich. M∏ody, sprawdzony aktywista by∏ doskona∏ym kandyda-

tem do realizacji zadaƒ specjalnych na ty∏ach wroga. Dlatego bezpiecznie ewaku-

owano go na wschód wraz z w∏adzami lwowskiego Komsomo∏u. W Moskwie zosta∏

wytypowany do grupy Polaków, którzy mieli zostaç przerzuceni do Polski w celu re-

alizacji zadaƒ dywersyjnych. Po przeszkoleniach s∏u˝b specjalnych, zakamuflowa-

nych jako Szko∏a Kominternowska, mieszczàca si´ w m. Puszkino i w Kuszarenko-

wie nad Ufà, w∏àczono go do tzw. drugiej grupy inicjatywnej, która po przerzuceniu

do kraju 20 maja 1942 r. zasili∏a kierownicze kadry komunistycznej konspiracji – w

ramach Polskiej Partii Robotniczej i tworzonej wraz z nià Gwardii Ludowej.

Od czerwca 1942 r. do marca 1943 r. by∏ kierownikiem ∏àcznoÊci radiowej KC

PPR z Moskwà oraz cz∏onkiem bojówki specjalnej, podleg∏ej w∏adzom partii. Bra∏

udzia∏ w ró˝nego rodzaju akcjach zbrojnych GL, w tym w akcji na Komunalnà

Kas´ Oszcz´dnoÊci w Warszawie 30 listopada 1942 r., w której zdobyto olbrzy-

mie fundusze na dzia∏alnoÊç konspiracyjnà i propagandowà. Zajmowa∏ si´ rów-

nie˝ indoktrynacjà ideologicznà – szkoleniem politycznym i wojskowym m∏odych

cz∏onków GL.

By∏ cz∏owiekiem szczególnego zaufania grupy wewnàtrzpartyjnych spiskow-

ców z Paw∏em (Pinkusem) Finderem i Ma∏gorzatà Fornalskà na czele. Ustalili oni,

˝e to dowódca Gwardii Ludowej Boles∏aw Mo∏ojec zleci∏ morderstwo na osobie

pierwszego przywódcy PPR Marcelego Nowotki – aby zajàç jego miejsce. W

grudniu 1942 r. Krasicki wraz z Mieczys∏awem (Mordechajem) Hejmanem doko-

na∏ zabójstwa Mo∏ojca, wówczas faktycznego przywódcy PPR. Dzi´ki temu w∏a-

dz´ w partii objà∏ Finder, skàdinàd przerzucony pod Warszaw´ z Moskwy w tej

samej ekipie dywersyjnej co Nowotko i Mo∏ojec.

Kiedy PPR og∏osi∏a w lipcu 1943 r. powstanie Zwiàzku Walki M∏odych, Krasic-

ki formalnie by∏ zaliczany do grupki osób wyst´pujàcych jako w∏adze ZWM. W

rzeczywistoÊci w latach okupacji niemieckiej ZWM by∏ przede wszystkim formu-

∏à propagandowà – w gruncie rzeczy nieformalnà i nielicznà grupkà m∏odych

cz∏onków bojówek i oddzia∏ów PPR, redagujàcà od lutego 1943 r. propagando-

we pismo konspiracyjne „Walka M∏odych”, skupiajàcà ludzi jedynie z Warszawy

i okolic. Realne struktury ZWM, jako partyjnej „m∏odzie˝ówki” PPR, zacz´to two-

rzyç dopiero w 1945 roku.

Propagandowo g∏oszono, ˝e pierwszà przewodniczàcà ZWM by∏a Hanka Sa-

wicka (Hanna Szapiro), która z ramienia PPR odpowiada∏a za redakcj´ „Walki

M∏odych”. Krasicki zosta∏ oficjalnie jej nast´pcà (po jej Êmierci w marcu 1943 r.):

od tej pory by∏ redaktorem naczelnym pisma i „na papierze” tak˝e „przewodni-

czàcym ZWM”.

Pozostawa∏ jednym z najbardziej zaufanych ludzi kierownictwa komunistycz-

nej konspiracji. Wykonywa∏ ró˝nego rodzaju zadania specjalne. Mi´dzy innymi

latem 1943 r. na polecenie zwierzchników osobiÊcie eskortowa∏ do Warszawy

Boles∏awa Bieruta, wówczas zakonspirowanego cz∏onka sowieckiej siatki dywer-

sji w Miƒsku na Bia∏orusi.

Nie doczeka∏ budowy polskiego modelu stalinizmu. 2 wrzeÊnia 1943 r. zosta∏

aresztowany przez Niemców. Zginà∏ podczas próby ucieczki.

W okresie PRL z regu∏y prezentowano jego zafa∏szowany ˝yciorys. Nie ekspo-

nowano dzia∏alnoÊci na rzecz ZSRS i prawdziwego charakteru aktywnoÊci w pro-

pagowaniu kultu Stalina i stalinizmu w latach 1939-1941. Niedopuszczalne by∏o

wspominanie o tym, ˝e Krasicki robi∏ karier´ politycznà w czasie krwawych re-

presji i masowych deportacji ludnoÊci polskiej z ziem wschodnich. W powszech-

nym obiegu propagandy nie eksponowano tak˝e jego bezpoÊredniego udzia∏u

w zabójstwie Mo∏ojca. Zarówno kulisy Êmierci Nowotki oraz rozprawy z Mo∏oj-

cem, jak i sam fakt udzia∏u „Kazika” w „mokrej robocie” we w∏asnych szeregach

uznawano za temat niewygodny.

Dokoƒczenie ze s. I

Ten powstaƒczy szlak by∏ bohaterski i zarazem tragiczny, z ponad pi´ciuset m∏o-

dych ˝o∏nierzy „ZoÊki”, „Parasola”, „Rudego”, „Alka” i innych oddzia∏ów poleg∏o po-

nad trzystu, w tym prawie wszyscy dowódcy. Czym by∏a ich walka, Êmierç, poÊwi´-

cenie? – bo tak traktowali swà s∏u˝b´ – to pytanie stale aktualne, stale powracajà-

ce, dopóki b´dzie trwaç pami´ç Powstania.

Zniszczyç ocala∏ych z Powstania!

Swojà odpowiedê na to pytanie chcieli daç tak˝e komuniÊci zaraz po wojnie. Naj-

pierw by∏a to czynna eliminacja Êrodowiska poakowskiego z ˝ycia politycznego

i publicznego, a z czasem aresztowania, Êledztwa i procesy w celu jego likwida-

cji, rozbicia, zastraszenia. Wielu z tych, którzy nie zgin´li w czasie wojny, zosta-

∏o teraz poddanych represjom, ukaranych za swà ofiarnà walk´. Ci, którzy prze-

˝yli, nie tylko nie zostali uhonorowani i docenieni, ale oskar˝eni o najwi´ksze

zbrodnie, pohaƒbieni w oczach spo∏eczeƒstwa. Od razu bowiem propaganda

komunistyczna urabia∏a o nich wrogà opini´, przedstawiajàc ich jako wrogów

narodu, zdrajców, bandytów, zrównujàc z niemieckimi zbrodniarzami wojenny-

mi. Po Êmierci Jana Rodowicza „Trybuna Ludu” donosi∏a w styczniu 1949 roku,

˝e „w∏adze Bezpieczeƒstwa Publicznego rozbi∏y band´ dywersyjnà”, podobnie

„Gazeta Ludowa” i „Rzeczpospolita”, w której og∏aszano „wykrycie grupy dywer-

syjno-terrorystycznej”. Podawano, ˝e zostali aresztowani byli cz∏onkowie AK „ze

zgrupowania »ZoÊka«, »Parasol«, organizujàcy grupy dywersyjno-terrorystyczne,

których zadaniem mia∏y byç zamachy na kierownicze osobistoÊci paƒstwa”. Nie

by∏a to propaganda go∏os∏owna. Szczególnym poni˝eniem dla powstaƒców by-

∏o umieszczanie ich w celach wi´ziennych razem z kryminalistami i niemieckimi

oprawcami. Tak jak Kazimierz Moczarski znalaz∏ si´ w jednej celi z Jürgenem

Stroopem, likwidatorem getta, tak Juliusz Deczkowski, „Laudaƒski”, ˝o∏nierz

„Rudego”, zosta∏ umieszczony w celi na Mokotowie z Paulem Geiblem, dowód-

cà SS i policji w okupowanej Warszawie, nast´pcà Kutschery.

Pierwsze aresztowania ˝o∏nierzy „ZoÊki” nastàpi∏y zaraz po wojnie, ju˝ w 1945

roku. W ciàgu nast´pnych lat Departament Âledczy MBP zaczà∏ rozpracowywaç

oko∏o 90 osób spoÊród by∏ych akowców z kr´gu Zgrupowania „Rados∏aw” pod

dowództwem pp∏k. Jana Mazurkiewicza, w tym wielu ˝o∏nierzy „ZoÊki”, „Paraso-

la” i innych m∏odzie˝owych oddzia∏ów powstaƒczych. Przygotowywano wielki

proces, majàcy udowodniç spisek przeciw paƒstwu komunistycznemu, powià-

zany z innym rzekomym spiskiem w wojsku, sprawà genera∏ów Stanis∏awa Tata-

ra, Mariana Utnika, Stanis∏awa Nowickiego (TUN) i innych genera∏ów powraca-

jàcych do kraju z obozów niemieckich i z emigracji. Po tragicznej Êmierci Jana

Rodowicza nastàpi∏y fale aresztowaƒ jego kolegów. Tylko w styczniu 1949 roku

aresztowano ponad 30 osób, w tym mi´dzy innymi: Henryka Koz∏owskiego,

Bogdana Celiƒskiego, Andrzeja Wolskiego, Andrzeja Sowiƒskiego, Wojciecha

Szymanowskiego, Juliusza Deczkowskiego, Micha∏a Glink´, Jerzego Grundma-

na, Kazimierza Kalandyka, Stanis∏awa Krup´, Stanis∏awa Lechmirowicza, Stani-

s∏awa Rybk´, Stanis∏awa Sieradzkiego, W∏odzimierza Steyera, Jerzego Zalew-

skiego, Witolda Sikorskiego, Ann´ Jakubowskà.

Zafa∏szowaç, oczerniç, zapomnieç!

Przes∏uchania na Koszykowej prowadzili mjr Wiktor Herer i szczególnie brutalny

chor. Tadeusz Tomporski, który wymusza∏ zeznania biciem i rutynowo stosowany-

mi w Ministerstwie Bezpieczeƒstwa torturami. Aresztowani nie wiedzieli o Êmierci

Jana Rodowicza, co wykorzystywali Êledczy, fingujàc jego zeznania. W póêniej-

szej rozprawie przeciw Annie Jakubowskiej wezwano nawet Jana Rodowicza na

Êwiadka, choç od wielu miesi´cy ju˝ nie ˝y∏. Z gmachu MBP na Koszykowej prze-

wieziono aresztowanych do X Pawilonu wi´zienia mokotowskiego na Rakowiec-

kiej. W jego celach, jak podaje Agnieszka Pietrzak w ksià˝ce „˚o∏nierze Batalionu

Armii Krajowej »ZoÊka« represjonowani w latach 1944–1956” (IPN 2008), „przeby-

Jan Rodowicz „Anoda”

wa∏o [wtedy] »doborowe towarzystwo«. (...) Bogdan Celiƒski siedzia∏ w jednej ce-

li z Adamem Doboszyƒskim, cz∏onkiem Stronnictwa Narodowego, i Zygmuntem

Szendzielarzem »¸upaszkà«, dowódcà s∏ynnej V Brygady Wileƒskiej. Obaj zosta-

li skazani na kar´ Êmierci i wyroki wykonano. Ze Stanis∏awem Skalskim, s∏ynnym

lotnikiem, uczestnikiem bitwy o Angli´ w 1940 r., mieli przyjemnoÊç siedzieç Sta-

nis∏aw Krupa i W∏odzimierz Steyer. Steyer dzieli∏ tak˝e cel´ z Kazimierzem Koby-

laƒskim ze Stronnictwa Narodowego i Stanis∏awem Mierzwà ze Stronnictwa Lu-

dowego, którzy byli sàdzeni w procesie szesnastu w Moskwie, oraz z Henrykiem

Leliwà-Roycewiczem, dowódcà Batalionu »Kiliƒski« w powstaniu warszawskim, i

z ksi´dzem Józefem Zatorem-Przytockim, kapelanem AK”.

Aresztowani byli sàdzeni przed Sàdem Wojskowym, mimo ˝e byli cywilami.

Rozprawy odbywa∏y si´ jednak nie w sàdzie, lecz w wi´zieniu na Rakowieckiej.

By∏y to tzw. procesy kiblowe w celach wi´ziennych, nazywane tak, gdy˝ wi´ê-

niów sadzano podczas owych procesów na muszli klozetowej. WÊród delego-

wanych na rozprawy s´dziów wyró˝nili si´ szczególnie majorowie Zbigniew Fur-

tak i Mieczys∏aw Widaj, który w swej karierze wyda∏ wiele wyroków Êmierci. G∏ów-

nym zarzutem wobec oskar˝onych mia∏a byç „przynale˝noÊç do nielegalnej or-

ganizacji dà˝àcej do obalenia si∏à ustroju Polski Ludowej”, a tak˝e nielegalne po-

siadanie broni i dzia∏alnoÊç szpiegowska. Pierwsze wyroki zapad∏y w sierpniu

1949 roku. Wynosi∏y od kilku lat wi´zienia a˝ do do˝ywocia. Ostatnie procesy od-

by∏y si´ jeszcze w 1952 roku. Wi´êniowie przebywali w salach ogólnych wi´zieƒ

na Rakowieckiej i Ratuszowej, gdzie st∏oczono w nieludzkich warunkach od 100

do 180 osób. Póêniej przewo˝ono ich do ci´˝kich wi´zieƒ w Rawiczu i Wron-

kach, kobiety do Fordonu. Niektórzy byli kierowani tak˝e do licznych wtedy kar-

nych obozów pracy organizowanych masowo na miejscu obozów niemieckich.

Wielu ˝o∏nierzy Batalionu „ZoÊka” trafi∏o do obozu pracy nr 3 w Warszawie, daw-

niej zwanego G´siówkà, tego samego, który wyzwalali w pierwszych dniach Po-

wstania, ratujàc kilkuset ˚ydów.

Najm∏odsi ˝o∏nierze Powstania Warszawskiego, którzy ocaleli, przeszli nie tyl-

ko bojowy szlak wojenny, odbyli tak˝e szlak aresztowaƒ, Êledztw, procesów, wi´-

zieƒ w nowym paƒstwie komunistycznym. Represje wobec nich nie usta∏y po

zwolnieniach w 1956 roku, nadal byli inwigilowani, pozbawiani pracy, eliminowa-

ni z ˝ycia spo∏ecznego, szykanowano ich rodziny. Bohaterskich ˝o∏nierzy Po-

wstania paƒstwo komunistycznej sprawiedliwoÊci naznaczy∏o na reszt´ ˝ycia

przest´pczym pi´tnem.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN.

www.ipn.gov.pl

Redaktorzy:

dr Krzysztof Kaczmarski, krzysztof.kaczmarski@ipn.gov.pl (Rzeszów 017 860 60 25)

Romuald Niedzielko, romuald.niedzielko@ipn.gov.pl (Warszawa 022 431 83 73)

ADRES DO KORESPONDENCJI:

DODATEK IPN DO „Naszego Dziennika”

UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA

SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72

VI Nasz Dziennik Piàtek, 28 sierpnia 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2009 (27)

Piàtek, 28 sierpnia 2009 Nasz Dziennik III

Dr Maciej Korkuç (IPN Kraków)

Pod przewodem

Wasilewskiej

Dokoƒczenie ze s. V

Deportacje, terror, wywózki

KomuniÊci ˝yli niejako obok problemów, jakie dotyka∏y zwyk∏ych ludzi. Tymcza-

sem dla znacznej cz´Êci spo∏eczeƒstwa by∏ to czas niepewnoÊci i trwogi. NKWD

by∏o panem ˝ycia i Êmierci. Wychodzàc z domu, nikt nie mia∏ pewnoÊci, czy

wróci. 10 lutego 1940 r. przeprowadzono pierwszà fal´ masowych deportacji

polskich obywateli w g∏àb ZSRS. Obj´∏a ona 140 tysi´cy osadników wojsko-

wych, osadników cywilnych oraz pracowników s∏u˝by leÊnej wraz z rodzinami.

ÂmiertelnoÊç w transportach si´ga∏a 10 procent. 13 kwietnia rozpocz´to drugà

fal´ masowych deportacji, g∏ównie rodzin osób wczeÊniej aresztowanych, w

tym krewnych oficerów przetrzymywanych wczeÊniej w Kozielsku, Ostaszkowie

i Starobielsku. Po aneksji Litwy, ¸otwy i Estonii zorganizowano trzecià fal´ ma-

sowych deportacji – tym razem g∏ównie tzw. bie˝eƒców, czyli uciekinierów spod

okupacji niemieckiej. Niezale˝nie od fal masowych deportacji systematycznie

na co dzieƒ przeprowadzano aresztowania i wywózki na Wschód poszczegól-

nych osób, rodzin, osiedli i wi´kszych grup ludnoÊci, które w sumie obj´∏y set-

ki tysi´cy ludzi.

KomuniÊci mieli ÊwiadomoÊç masowych deportacji, widzieli, jak „znikajà”

przedstawiciele polskiej inteligencji. Tylko niektórzy byli rozczarowani „codzien-

noÊcià” komunizmu. Wi´kszoÊç dawnych KPP-owców akceptowa∏a aresztowa-

nia „wrogów rewolucji” i terror sowieckiego re˝imu jako konieczny sposób

oczyszczenia spo∏eczeƒstwa. Czasami kierowano do Wasilewskiej proÊby o in-

terwencj´ i pomoc w sprawie bliskich. Je˝eli interweniowa∏a w lokalnych struk-

turach NKWD – to w pojedynczych sprawach swoich znajomych. Masowych de-

portacji nie traktowa∏a jako problemu, ale jako rzecz normalnà – rozpraw´ so-

wieckiego paƒstwa z wrogimi elementami. Kiedy w latach 60. Wasilewska by∏a

pytana o pierwszà wizyt´ u Stalina, spokojnie i bez emocji uk∏ada∏a sobie wyda-

rzenia z w∏asnego ˝ycia pomi´dzy falami deportacji setek tysi´cy ludzi: „Skon-

kretyzowaç to mog´ w zestawieniu z innymi wydarzeniami: wybory do Rady Naj-

wy˝szej na Bia∏orusi i Ukrainie Zachodniej by∏y w marcu-kwietniu 1940 r., w lu-

tym by∏a wywózka osadników, w kwietniu wywo˝ono rodziny oficerskie, w

czerwcu by∏a wywózka »bie˝eƒców«. Gdyby si´ uda∏o ustaliç dat´ aresztu W∏a-

dys∏awa Broniewskiego i innych pisarzy, to ustali∏abym miesiàc, dlatego ˝e po

ich aresztowaniu wyjecha∏am do Moskwy”. Charakterystyczne, ˝e w czasie roz-

mów ze Stalinem poruszy∏a tylko tematy najistotniejsze, które jej zdaniem two-

rzy∏y z∏à atmosfer´ wokó∏ partii bolszewickiej. Zarzàdzenie o odp∏atnoÊci za stu-

dia, nakaz u˝ywania ukraiƒskiego j´zyka wyk∏adowego na uniwersytecie czy

ukraiƒskich tabliczek w mieszkaniach. O aresztowaniach – ani s∏owa.

II wojna Êwiatowa

nadal trwa

[…] Nale˝y to rozpatrywaç w konkretnej sytuacji. Je˝eli na razie ka˝dy polski ko-

munista by∏ w gruncie rzeczy cz∏owiekiem podejrzanym, dlatego ˝e partia zosta∏a

rozwiàzana jako partia prze˝arta prowokacjà, wi´c najpierw trzeba by∏o zrehabili-

towaç tych komunistów jako ludzi, z którymi mo˝na mówiç i do których ma si´ za-

ufanie. […] Bo z kogo budowaç parti´ – je˝eli to sà sami prowokatorzy”.

Sowieckie s∏u˝by i agentura konsekwentnie pilnowa∏y, ˝eby nie podejmowano

˝adnych dzia∏aƒ w tym kierunku ani po sowieckiej, ani po niemieckiej stronie linii

demarkacyjnej. W takiej sytuacji jedynà drogà do kasty rzàdzàcej sowieckim paƒ-

stwem by∏o wstàpienie do Wszechzwiàzkowej Komunistycznej Partii (bolszewi-

ków). Jednak nieufnoÊç i tym razem by∏a przeszkodà. Dopiero po pewnym czasie,

nie bez oporów i po starannej weryfikacji, rozpocz´to przyj´cia do sowieckiej par-

tii. Wasilewskà przyj´to do sowieckiej WKP(b) jako pierwszà spoÊród „by∏ych oby-

wateli polskich”. Po niej przyj´to dalszych kilkanaÊcie osób, póêniej nast´pnych.

Niektórzy dawni KPP-owcy mogli liczyç na urz´dy, posady w przedsi´biorstwach.

Z regu∏y jednak by∏y to posady lokalne, funkcje znaczàce co najwy˝ej w skali po-

szczególnych miast czy powiatów. Na przyk∏ad wczeÊniejszy etatowy funkcjona-

riusz KPP, póêniejszy organizator i pierwszy szef PPR, Marceli Nowotko poczàtkowo

jedynie organizowa∏ kolaboracyjne kampanie polityczne zwiàzane z „wyborami” do

tzw. Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Bia∏orusi. W 1940 r. zosta∏ oficjalnie przy-

j´ty do WKP(b). Mianowano go bolszewickim odpowiednikiem „starosty powiato-

wego”, czyli przewodniczàcym Rejonowego Komitetu Wykonawczego w ¸apach.

Póêniejszy nast´pca Nowotki na stanowisku szefa PPR Pinkus Finder, dawniej cz∏o-

nek Sekretariatu Krajowego KC KPP i sekretarz Komitetu Okr´gowego KPP w War-

szawie, najpierw by∏ agitatorem i wyk∏adowcà stalinowskiej konstytucji ZSRS, potem

zosta∏ wiceprzewodniczàcym, a nast´pnie przewodniczàcym Egzekutywy Bia∏o-

stockiej Obwodowej Rady Delegatów. Do WKP(b) zosta∏ przyj´ty w 1941 roku.

W∏adys∏aw Gomu∏ka najpierw zosta∏ kierownikiem schroniska dla by∏ych cz∏on-

ków KPP w Bia∏ymstoku, potem naczelnikiem wydzia∏u w fabryce zeszytów we

Lwowie. W 1941 r. przyj´ty do sowieckiej partii komunistycznej WKP(b) zosta∏ pu-

blicystà kolaboracyjnej polskoj´zycznej gazety.

Niektórzy twierdzà, ˝e II wojna Êwiatowa jeszcze si´ nie skoƒczy∏a. „My jà toczymy,

a ona toczy nas. Nie ma ju˝ armat, czo∏gów i wojska, ale walka nie ustaje. Obsza-

rem, na którym prowadzone sà dzia∏ania wojenne, jest front symboliczny” 1 . Przyj-

rzyjmy si´ z bliska, jak ten front symboliczny przebiega dzisiaj, na konkretnych

przyk∏adach: za∏o˝eƒ programowych powstajàcego w Gdaƒsku Muzeum II Wojny

Âwiatowej, dyskusji wokó∏ odpowiedzialnoÊci za zbrodnie II wojny Êwiatowej, wy-

wo∏anej niedawno g∏oÊnym artyku∏em z „Der Spiegel” o pomocnikach Hitlera oraz

wystawy „Polacy i Niemcy. Otch∏aƒ i nadzieja”, którà otwarto w Niemieckim Mu-

zeum Historycznym w Berlinie.

Na prze∏omie 2008 i 2009 roku trwa∏a o˝ywiona dyskusja na temat projektu

gdaƒskiego Muzeum II Wojny Âwiatowej. B´dzie to kolejna po Muzeum Powstania

Warszawskiego, Muzeum Historii Polski i Muzeum Historii ˚ydów Polskich placów-

ka muzealna utworzona w wolnej Polsce po 1989 roku. Po ujawnieniu w mediach

fragmentów dokumentu programowego autorstwa doktorów Paw∏a Machcewicza

(dyrektora muzeum) i Piotra M. Majewskiego (jego zast´pcy), w którym stwierdzo-

no m.in., ˝e nie b´dzie to muzeum chwa∏y or´˝a polskiego ani martyrologii Naro-

du Polskiego, pojawi∏y si´ g∏osy polemiczne wobec planowanych ekspozycji tema-

tycznych i form ich prezentacji. Profesor Jan ˚aryn przestrzega∏ przed groêbà rela-

tywizacji pami´ci ofiar, zatarcia ró˝nic mi´dzy katem i ofiarà: „Narratorem nie mo˝e

byç ka˝dy i nikt – czasem Polak, czasem Niemiec, czasem kat, czasem ofiara”. Pu-

blicyÊci Piotr Semka i Tomasz Gmyz postawili autorom projektu pytania dotyczàce

przyj´tego przez nich problemowego uj´cia ekspozycji: „Dlaczego muzeum II woj-

ny Êwiatowej ma odrzucaç logik´ chronologii? Czynnika przypominajàcego, ˝e Po-

lacy walczyli najd∏u˝ej ze wszystkich europejskich narodów. Dlaczego w momen-

cie, gdy Êwiat zapomina o skali eksterminacji narodu polskiego, mamy uciekaç od

przypominania o naszych stratach?”. Ja z kolei wyrazi∏em obaw´, i˝ „przekaz po-

znawczy i ideowo-wychowawczy, tak wa˝ny w edukacji m∏odzie˝y, która zapewne

w pierwszej kolejnoÊci b´dzie odwiedzaç muzeum, mo˝e okazaç si´ zbyt ma∏o wy-

razisty. Powstanie patchwork, który wizualnie b´dzie si´ dobrze prezentowaç, za to

w jego treÊci mo˝e zapanowaç chaos”.

W dokumencie programowym muzeum 2 oraz podczas samej dyskusji przywo-

∏ano przyk∏ady szacownych instytucji zajmujàcych si´ upowszechnianiem wiedzy

historycznej o II wojnie Êwiatowej: Yad Vaschem w Jerozolimie, Muzeum Holokau-

stu w Waszyngtonie oraz nasze Muzeum Powstania Warszawskiego. Do tej listy

dopisa∏bym te˝ Imperial War Museum w Londynie posiadajàce nie tylko jeden z

najwi´kszych na Êwiecie zbiorów militariów z obu wojen Êwiatowych, ale te˝

ogromnà kolekcj´ nagraƒ wywiadów ze Êwiadkami wojen oraz holokaustu wyko-

rzystywanych na co dzieƒ przez badaczy dziejów XX wieku. Ogromnym atutem tej

placówki dzia∏ajàcej nieprzerwanie od 1917 r. (powsta∏a dla upami´tnienia pole-

g∏ych podczas Wielkiej Wojny) jest jej doÊwiadczenie.

1 wrzeÊnia nastàpi uroczyste wmurowanie kamienia w´gielnego pod budow´ w

Gdaƒsku Muzeum II Wojny Âwiatowej, dok∏adnie w 70. rocznic´ jej wybuchu. Czy

stanie si´ autentycznie znanym i cenionym przez zwiedzajàcych miejscem t∏uma-

czàcym trudnà przesz∏oÊç czasów wojny, jak to z powodzeniem czynià wspomnia-

ne powy˝ej muzea Powstania Warszawskiego i Imperial War? Czas poka˝e.

18 maja 2009 r. niemiecki opiniotwórczy „Der Spiegel” opublikowa∏ obszerny ar-

tyku∏ poÊwi´cony „europejskim pomocnikom Hitlera”. Pretekstem do napisania te-

go tekstu by∏a sprawa Johna (Iwana) Demianiuka, Ukraiƒca, który ma obecnie sta-

nàç przed niemieckim sàdem (wczeÊniej zosta∏ wydalony ze Stanów Zjednoczo-

nych, poniewa˝ w latach 50. ubieg∏ego wieku we wniosku wizowym nie ujawni∏ in-

formacji o swojej s∏u˝bie w niemieckim obozie zag∏ady w Sobiborze) jako jeden z

wielu pomocników w holokauÊcie. Tygodnik wÊród pomocników Hitlera wymienia:

˝andarmów ukraiƒskich, policjantów ∏otewskich, ˝o∏nierzy rumuƒskich i kolejarzy

w´gierskich. A tak˝e polskich ch∏opów, holenderskich urz´dników odpowiedzial-

nych za ewidencj´ ludnoÊci, francuskich merów, norweskich ministrów i w∏oskich

˝o∏nierzy. Wszyscy oni, zdaniem „Spiegla”, pomagali „w dokonaniu bezprzyk∏ad-

nej zbrodni, jakà by∏ Holokaust” 3 . Zastanawia brak na tej liÊcie Rosjan, z których

– obok Ukraiƒców, Litwinów i ¸otyszy – rekrutowano formacje pomocnicze SS i nie-

mieckiej policji na Wschodzie. Z kolei wymienienie polskich ch∏opów, jako grupy

zawodowej, która wspó∏pracowa∏a czynnie z Niemcami podczas okupacji, przyczy-

niajàc si´ do zag∏ady ˚ydów w Europie, sugeruje, ˝e tak naprawd´ wi´kszoÊç spo-

∏eczeƒstwa polskiego (Polska wtedy by∏a krajem rolniczym) kolaborowa∏a z oku-

pantem w odró˝nieniu od W´grów, Norwegów czy Francuzów, gdzie problem zdra-

dy narodowej dotyczy∏ nielicznych – kolejarzy, merów i ministrów. Taki tok rozumo-

wania potwierdza kolejny passus: „Przypadki denuncjowania by∏y w Polsce tak

cz´ste, ˝e na okreÊlenie p∏atnych informatorów pojawi∏ si´ nawet specjalny termin

– »szmalcownicy« (z poczàtku okreÊlano tak paserów). Co szczególnie zasmuca-

jàce, cz´sto bywa∏o tak, ˝e szmalcownik i jego ofiara wzajemnie si´ znali”.

Liczb´ sprawców nieb´dàcych Niemcami, którzy „przygotowali mordercze ak-

cje, przeprowadzali je lub je wspierali”, oszacowano na 200 tys., czyli tyle, ilu by∏o

sprawców spoÊród Niemców i Austriaków. Zaznaczono przy tym od razu, ˝e „pod

wzgl´dem okrucieƒstwa nieraz nie ust´powali w niczym hitlerowskim oprawcom”.

Wed∏ug autorów artyku∏u i przywo∏ywanych w nim znanych niemieckich history-

ków, m.in. z Instytutu Historii Najnowszej w Monachium, Niemcy sami nie byliby w

stanie dokonaç mordu na milionach europejskich ˚ydów. „Wobec tak niewyobra-

˝alnej liczby ofiar – czytamy – nasuwajà si´ niepokojàce pytania, (…) czy tak zwa-

ne ostateczne rozwiàzanie kwestii ˝ydowskiej nie by∏o przypadkiem europejskim

przedsi´wzi´ciem, którego uzasadnienia nie nale˝y szukaç tylko w specyficznych

przes∏ankach niemieckiej historii?”. W konkluzji stwierdzono: „Ostateczny osàd eu-

ropejskiego wymiaru Holokaustu z jego szeÊcioma milionami wymordowanych ˚y-

dów nie zosta∏ jeszcze dokonany. Dopiero póêniej, gdy wi´kszoÊç sprawców ju˝

nie ˝y∏a, Francuzi czy W∏osi zacz´li dok∏adniej rozpracowywaç ten fragment swojej

historii. Inni, jak Ukraiƒcy czy Litwini, do dziÊ majà z tym problemy, albo te˝ – jak

Rumuni, W´grzy czy Polacy – sà dopiero na poczàtku drogi”.

Znany polski poeta i historyk literatury Jaros∏aw Marek Rymkiewicz (rocznik 1935)

napisa∏: „Doskonale pami´tam – w czasie wojny i po wojnie nie by∏o ˝adnych nazi-

stów, coÊ takiego nie istnia∏o, nikt o czymÊ takim nie s∏ysza∏. Byli tylko Niemcy” 4 . Na

przyk∏adzie tekstu „Pomagierzy Hitlera” mo˝na zaryzykowaç sàd, ˝e wraz z up∏y-

wem czasu od zakoƒczenia wojny coraz cz´Êciej pojawiajà si´ próby relatywizowa-

nia poj´cia ofiary i sprawcy, podobnie jak próbuje si´ relatywizowaç poj´cie dobra i

z∏a. Sprawcy stajà si´ anonimowi, mówi si´ i pisze o nazistowskich zbrodniach czy

hitlerowskich zbrodniarzach, o „europejskim projekcie Holokaustu”. A wi´c mo˝e za

kolejne siedemdziesiàt lat b´dziemy ju˝ tylko pami´taç o zag∏adzie europejskich ˚y-

dów, dokonanej przez Europejczyków z inicjatywy Europejczyka – Adolfa Hitlera?

I jeszcze jedna uwaga. Ani razu nie przytoczono w „Der Spiegel”, choçby dla wy-

wa˝enia sàdów, znanej (tak˝e w t∏umaczeniu na j´zyk niemiecki) pracy „WartoÊci a

przemoc” polskiej socjolog o Êwiatowej renomie Anny Pawe∏czyƒskiej. Pawe∏czyƒ-

ska sformu∏owa∏a nowatorskà definicj´ „gangu przest´pczego” w odniesieniu do

elit urz´dniczych i partyjnych III Rzeszy oraz ogó∏u Niemców: „W ∏onie narodu nie-

mieckiego powsta∏ silny gang przest´pczy zró˝nicowany wed∏ug stopnia udzia∏u w

podejmowaniu decyzji i wed∏ug stopnia udzia∏u w ich realizacji oraz stopnia osià-

ganych korzyÊci. Spo∏eczeƒstwo niemieckie w swej znacznej cz´Êci sta∏o si´ nie-

zdolne do samodzielnej refleksji moralnej, zaakceptowa∏o dzia∏alnoÊç przest´pczà

przez Êwiadome uczestnictwo lub biernoÊç, odnoszàc ró˝norakie korzyÊci z prze-

st´pstw pope∏nianych w ró˝nych krajach Europy. Postawa taka by∏a w ma∏ym stop-

niu zale˝na od przynale˝noÊci spo∏ecznej i poziomu wykszta∏cenia” 5 . Pisa∏a rów-

nie˝: „Sytuacja [w Niemczech – przyp. red.] po roku 1933 powodowa∏a, i˝ warto-

Êci humanistyczne przestawa∏y stopniowo stanowiç podstawowy uk∏ad odniesie-

nia. Eksponowane by∏y natomiast takie wartoÊci, jak: si∏a, wy˝szoÊç narodu nie-

mieckiego nad innymi, wy˝szoÊç „rasy” germaƒskiej, wy˝szoÊç cz∏owieka silnego

nad s∏abym, a tak˝e zmieni∏ si´ sens i zaostrzy∏a si´ kategorycznoÊç nakazów, wy-

nikajàcych z norm instrumentalnych funkcjonujàcych dawniej.

Jan Krasicki „Kazik”:

„Budujemy nowy Êwiat”

Przez kilka dekad PRL kreowany na patrona m∏odzie˝y mia∏ byç wzorem do na-

Êladowania, komunistycznym bohaterem walki o niepodleg∏oÊç i wolnoÊç Pol-

ski, nieustraszonym patriotà. Mimo ˝e niewiele mia∏o to wspólnego z rzeczywi-

stoÊcià, jego imi´ nadawano licznym szko∏om i organizacjom. Ulice „Janka Kra-

sickiego” by∏y niemal w ka˝dym mieÊcie (wiele zosta∏o do dzisiaj). Sta∏ si´ pa-

tronem przekszta∏conej w 1957 roku m∏odzie˝ówki partii komunistycznej

– Zwiàzku M∏odzie˝y Socjalistycznej.

Syn reakcjonisty

Jan Krasicki urodzi∏ si´ 2 wrzeÊnia 1919 r. w Sowlinach pod Limanowà. Pocho-

dzi∏ z solidnej inteligenckiej rodziny. By∏ najstarszym synem Fryderyka Krasic-

kiego (1888-1961), urz´dnika oÊwiatowego w przedwojennej Polsce, pos∏a na

Sejm RP w latach 1930-1935 z ramienia Bezpartyjnego Bloku Wspó∏pracy z

Rzàdem, a wi´c pi∏sudczyka i polityka sanacji. Póêniej nie by∏o to najlepszà re-

komendacjà dla w∏adz sowieckich – utrudni∏o Krasickiemu poczàtek kariery po-

litycznej w stalinowskich strukturach partyjnych.

Ojciec wychowywa∏ go na porzàdnego i patriotycznego harcerza. Mieszkali

na Wileƒszczyênie, a potem we Lwowie, gdzie ojciec by∏ inspektorem oÊwiaty. W

1937 roku Krasicki ukoƒczy∏ Gimna-

zjum im. J. Pi∏sudskiego w Âwi´cia-

nach. Najprawdopodobniej ju˝ jako

uczeƒ starszych klas znalaz∏ si´ w

kr´gu oddzia∏ywania hase∏ komuni-

stycznych. Zaraz po maturze zosta∏

nawet na kilka godzin aresztowany

– by∏ podejrzany o przynale˝noÊç

do nielegalnego, antypaƒstwowego

Komunistycznego Zwiàzku M∏odzie-

˝y Polski. W wolnym kraju takie zda-

rzenia nie utrudnia∏y dalszej drogi

˝yciowej. Rozpoczà∏ studia prawni-

cze na Uniwersytecie Warszawskim.

Tam wstàpi∏ do Organizacji M∏odzie-

˝y Socjalistycznej „˚ycie”, która po-

zostawa∏a pod wp∏ywami nielegal-

nych struktur komunistycznych. Jan Krasicki

Dokoƒczenie na s. IV

Dr Bogus∏aw Kopka (IPN Centrala)

Dr Maciej Korkuç (IPN Kraków)

IV Nasz Dziennik Piàtek, 28 sierpnia 2009

DODATEK HISTORYCZNY IPN 8/2009 (27)

Piàtek, 28 sierpnia 2009 Nasz Dziennik V

Dr Bogus∏aw Kopka (IPN Centrala)

II wojna Êwiatowa

nadal trwa

Dokoƒczenie ze s. III

Pog∏oski o post´pach sowieckiego marszu wzbudza∏y entuzjazm dawnych

KPP-owców. „W Warszawie rozesz∏a si´ wieÊç, ˝e wojska radzieckie zajmà teren

Polski do Wis∏y – wspomina∏ W∏odzimierz Dàbrowski, póêniej jeden z organizato-

rów warszawskich struktur PPR. – W zwiàzku z tym przemknà∏em na Prag´ w

oczekiwaniu na nadejÊcie Czerwonej Armii”. Setki komunistów z ró˝nych cz´Êci

Polski stara∏y si´ przedostaç na ziemie zajmowane przez Sowietów.

Wielu z nich mia∏o nadzieje na osobiste kariery w strukturach sowieckiej w∏a-

dzy. Najdalej na zachód w 1939 roku Armia Czerwona dotar∏a a˝ na przedpola

Miƒska Mazowieckiego i Wyszkowa. Bardziej na po∏udniu zaj´∏a m.in. ¸uków,

Parczew i Bi∏goraj.

Spo∏eczeƒstwo by∏o sparali˝owane strachem i niepewnoÊcià. Kilku- czy kilku-

nastoosobowe grupki komunistów panoszy∏y si´ w powiatach i gminach. Na

przyk∏ad w zaj´tym przez bolszewików 24 wrzeÊnia 1939 roku Tomaszowie Lu-

belskim „Rewkom”, czyli Komitet Rewolucyjny, utworzy∏a grupka osób z wielolet-

nim dzia∏aczem Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy Aleksandrem ˚ebru-

niem na czele. „Wraz z towarzyszami zorganizowaliÊmy kilkusetosobowy wiec,

zakoƒczony pochodem z czerwonymi flagami i Êpiewem „Mi´dzynarodówki”.

Nast´pnie utworzyliÊmy Komitet Rewolucyjny, który przejà∏ w∏adz´ w mieÊcie i w

powiecie. Z jego inicjatywy powo∏ana zosta∏a milicja i wszystkie niezb´dne agen-

dy administracji” – pisa∏ bliski wspó∏pracownik i zast´pca ˚ebrunia Adam Humer,

póêniejszy wicedyrektor Departamentu Âledczego Ministerstwa Bezpieczeƒstwa

Publicznego, w latach 90. XX wieku skazany na wi´zienie za zbrodnie komuni-

styczne. Skàdinàd sam ˚ebruƒ w 1944 roku tak˝e powróci∏ do Tomaszowa jako

pierwszy szef Powiatowego Urz´du Bezpieczeƒstwa Publicznego w tym mieÊcie.

Warto dodaç, ˝e w pobliskiej gminie Telatyn „Rewkom” zorganizowa∏ W∏odzi-

mierz MuÊ. To tak˝e by∏ poczàtek jego póêniejszej kariery – w PRL by∏ m.in. do-

wódcà Korpusu Bezpieczeƒstwa Wewn´trznego.

„Granica przyjaêni”

Ostatecznie nie dosz∏o do utworzenia nowej, sowiecko-niemieckiej granicy

wzd∏u˝ Wis∏y. 28 wrzeÊnia 1939 roku podpisano kolejny pakt Ribbentrop – Mo∏o-

tow. Sowieci mogli w∏àczyç Litw´ do swojej strefy wp∏ywów. Za to Niemcy otrzy-

mali Lubelszczyzn´ i wschodnie Mazowsze. Linià rozgraniczajàcà oba paƒstwa

– „granicà przyjaêni” – by∏a linia rzek Pisa – Narew – Bug – San. Armia Czerwo-

na zacz´∏a wycofywaç si´ z cz´Êci ju˝ zaj´tego terytorium.

Dla zwolenników systemu bolszewickiego by∏a to niemi∏a niespodzianka.

„Wycofanie si´ Armii Czerwonej z tych terenów by∏o dla nas gorzkim ciosem

– wspomina∏a Wanda Wasilewska w latach 60. w rozmowie w zaufanym gronie

pracowników Zak∏adu Historii Partii. – Kiedy szliÊmy z Che∏ma z powrotem za

Bug, wiedzàc, ˝e Czerwona Armia wycofuje si´ z tych terenów, byliÊmy potwor-

nie przybici”. Do jednego z sowieckich ˝o∏nierzy powiedzia∏a z goryczà: „Wra-

cacie [na wschód] i zostawiacie nas samych”.

Skàdinàd sama Wasilewska i setki innych komunistów podà˝yli Êladem wy-

cofujàcych si´ oddzia∏ów sowieckich. Na terenach okupowanych przez ZSRS

jesienià 1939 roku znalaz∏o si´ oko∏o 2 tysi´cy komunistów oraz „dzia∏aczy lewi-

cowych” – uciekinierów ze strefy zaj´tej przez Niemców.

Do ZSRS ostatecznie w∏àczono ponad 200 tys. km kw., czyli wi´cej ni˝ po-

∏ow´ Rzeczypospolitej. W paêdzierniku 1939 roku pod nadzorem NKWD od-

by∏y si´ „wybory” do „Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Bia∏orusi” i do

„Zgromadzenia Ludowego Zachodniej Ukrainy”. Poprzedzono je olbrzymià,

w znacznym stopniu antypolskà kampanià propagandowà, do której aktyw-

nie zg∏aszali si´ komuniÊci. 27 paêdziernika we Lwowie „uchwalono” oficjal-

nie proÊb´ o wcielenie „Zachodniej Ukrainy” do ZSRS. Dwa dni póêniej to sa-

mo mia∏o miejsce w Bia∏ymstoku, gdzie rzekomi reprezentanci ludnoÊci pro-

sili o wcielenie do ZSRS „Zachodniej Bia∏orusi”.

Ju˝ na prze∏omie paêdziernika i listopada w ramach oczyszczania „strefy nad-

granicznej” przeprowadzono deportacj´ ponad 55 tys. obywateli polskich. Jednak

nowe w∏adze musia∏y zapewniç nie tylko sprawne funkcjonowanie administracji,

ale te˝ potrzebowa∏y kolaborantów, którzy w sposób planowy zaanga˝ujà si´ w

dzia∏ania na rzecz sowietyzacji ludnoÊci. We Lwowie specjalne zadania w tym za-

kresie Komitet Centralny Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy powierzy∏

Aleksandrowi Korniejczukowi, deputowanemu do Rady Najwy˝szej ZSRS, a tak-

˝e przewodniczàcemu Zarzàdu Zwiàzku Pisarzy Sowieckich Ukrainy.

Korniejczuk organizowa∏ wiece i spotkania prywatne. Hojnie obiecywa∏ za∏a-

twiaç ró˝ne problemy, mimo ˝e póêniej i tak ich nie móg∏ bàdê nie próbowa∏ zre-

alizowaç. Zacz´to wydawaç polskoj´zycznà pras´, która mia∏a byç narz´dziem

indoktrynacji Polaków, a jednoczeÊnie Êrodkiem integrujàcym polskich komuni-

stów w poszczególnych republikach sowieckich. We Lwowie Korniejczuk potrze-

bowa∏ autorów. Liczy∏ na znane nazwiska. Nada∏ przez radio specjalny apel, aby

akceptujàcy system sowiecki pisarze i intelektualiÊci przybywali do Lwowa. Nie-

których wymieni∏ po nazwisku.

Towarzyszka Wanda

W ten sposób do Lwowa trafi∏a Wanda Wasi-

lewska, co by∏o poczàtkiem jej osza∏amiajà-

cej, budzàcej wr´cz zazdroÊç wielu dawnych

funkcjonariuszy KPP, kariery w ZSRS. We

Lwowie Wasilewska, ju˝ wtedy jako zdeklaro-

wana, wr´cz fanatyczna, zwolenniczka paƒ-

stwa sowieckiego, szybko odnalaz∏a wspól-

ny j´zyk z Korniejczukiem. Z czasem po∏à-

czy∏y ich tak˝e wi´zy intymne i zosta∏a jego

˝onà. Dzi´ki wp∏ywom Korniejczuka uzyska-

∏a dost´p do samego Stalina.

Ju˝ w koƒcu stycznia 1940 roku zosta∏a

osobiÊcie przyj´ta na Kremlu przez sowieckie-

go dyktatora. Z pewnoÊcià musia∏a zrobiç na

nim du˝e wra˝enie, skoro od tej pory darzy∏ jà

niemal bezgranicznym zaufaniem. W sowieckim paƒstwie oznacza∏o to wi´cej ni˝ naj-

wy˝sze urz´dy. W atmosferze nieufnoÊci Stalina wobec cz∏onków b. KPP paradoksal-

nie to w∏aÊnie ona, przedwojenna dzia∏aczka PPS, osoba nigdy do KPP nienale˝àca,

zosta∏a namaszczona na g∏ównà przedstawicielk´ polskich komunistów.

24 marca 1940 roku Wasilewska zosta∏a cz∏onkiem Rady Najwy˝szej ZSRS.

Miejsca zaj´li tam tak˝e Stefan J´drychowski i Jan Turlejski, ale ich wp∏ywy by∏y nie-

porównywalne z pozycjà Wasilewskiej. Sekretarz Lwowskiego Komitetu Obwodo-

wego KP(b)U Leonid Hryszczuk by∏ gotów do natychmiastowego egzekwowania

jej poleceƒ. Wystawiane przez nià zaÊwiadczenia by∏y honorowane zarówno przez

organa administracji, jak i milicji, nawet w sprawach tak sformalizowanych jak wy-

dawanie dokumentów osobistych.

Szczytem mo˝liwoÊci wielu by∏ych dzia∏aczy KPP by∏ udzia∏ w spotkaniu z przed-

stawicielami w∏adz partyjnych Bia∏orusi czy Ukrainy, których Wasilewska mia∏a za-

wsze na wyciàgni´cie r´ki. Tylko najbardziej zaufani, wyselekcjonowani ludzie, np.

cz∏onkowie kierownictw grup specjalnych wysy∏anych w ró˝ne cz´Êci Êwiata (w ro-

dzaju póêniejszego szefa PPR Marcelego Nowotki), mieli bezpoÊredni dost´p do

tak wysoko postawionych osób jak sekretarz generalny Kominternu Georgi Dymi-

trow. Tymczasem dla Wasilewskiej Dymitrow by∏ co najwy˝ej równorz´dnym part-

nerem, czasem nawet mniej od niej wtajemniczonym w kulisy decyzji Stalina: „Ja

z Dymitrowem nie mia∏am wówczas kontaktów, poza kontaktami towarzyskimi, tzn.

˝e chodzi∏am do niego na czarnà kaw´. ˚adnych spraw u Dymitrowa i przez Dymi-

trowa nie za∏atwia∏am. Majàc dost´p do ludzi, którzy bardziej decydowali ni˝ Dymi-

trow, wcale si´ o to nie stara∏am” – mówi∏a. W sprawach polskich Wasilewska mia-

∏a zdecydowanie silniejszà pozycj´ u Stalina ni˝ sekretarz Kominternu. Sta∏a si´

cz∏owiekiem-instytucjà, jej nazwisko by∏o rozpoznawalne zarówno wÊród Polaków,

jak i u urz´dników lokalnej administracji.

Wielu dawnych KPP-owców z zawiÊcià patrzy∏o na to, ˝e do Wasilewskiej muszà

si´ zwracaç z proÊbami o za∏atwienie ró˝nych spraw. „Wiem, ˝e nie wszyscy towa-

rzysze uwa˝ali to za s∏uszne, i wiem, ˝e wielu towarzyszy mia∏o do mnie pretensje,

˝e to w∏aÊnie ja, a nie oni”. OczywiÊcie nikt nie Êmia∏ krytykowaç oficjalnie ani tak

wp∏ywowej osoby, ani tym bardziej Stalina. Wiedziano, ˝e mo˝e to groziç natych-

miastowym aresztowaniem.

Baga˝ „prowokacji”

Wielu komunistów si´ zawiod∏o, liczàc, ˝e w∏adza sowiecka b´dzie ich wszystkich

traktowaç jako bohaterów walki z „paƒskà” Polskà. Tymczasem nieufnoÊç w∏adz

sowieckich wobec komunistów z „partii prze˝artej prowokacjà” by∏a silniejsza.

Obowiàzywa∏ wcià˝ zakaz odtworzenia polskiej partii komunistycznej. „Mówi∏o si´

o odbudowie KPP w ogóle, ale jako o czymÊ w przysz∏oÊci – opisywa∏a Wasilew-

ska – nie precyzujàc, czy to b´dzie na terenie Zwiàzku Radzieckiego w obliczu

przygotowania do wyzwolenia Polski w czasie [oczekiwanej przez wielu przysz∏ej,

rozpocz´tej przez Stalina] wojny radziecko-niemieckiej.

Z normy pos∏uszeƒstwa wynika∏ nakaz Êlepego pos∏uszeƒstwa w∏adzy hitlerow-

skiej, a z uznania wartoÊci si∏y wynika∏ nakaz brutalnego stosowania si∏y. Z uznania

wy˝szoÊci narodowej i rasowej wynika∏ nakaz t´pienia „ni˝szych” ras i narodów.

Spo∏eczeƒstwo niemieckie w swej znacznej cz´Êci okaza∏o si´ zdolne do akcepta-

cji tych zaostrzajàcych si´ nakazów usankcjonowanych przez si∏´ i w∏adz´ paƒ-

stwowà – w imi´ megalomanii narodowej. Autorytet brutalnej si∏y zajà∏ miejsce

wszelkich autorytetów moralnych”.

W Niemieckim Muzeum Historycznym w Berlinie 27 maja 2009 r. otwarto wysta-

w´ „Polacy i Niemcy. Otch∏aƒ i nadzieja” (potrwa do 6 wrzeÊnia). Wystawa pokazu-

je polsko-niemieckie stosunki od rozbiorów Polski a˝ do prze∏omu w 1989 roku. Ze

zrozumia∏ych wzgl´dów okres II wojny Êwiatowej zdominowa∏ ekspozycj´. Przypo-

mina w nale˝yty sposób o cierpieniach Polaków i ˚ydów wywo∏anych ostatnià woj-

nà Êwiatowà. Co najwa˝niejsze, bez ˝adnych niedomówieƒ wyraênie wskazano, kto

jest katem, a kto ofiarà. Pokazano tragedi´ polskiej ludnoÊci cywilnej podczas nie-

mieckiej okupacji, cierpienia trzech milionów robotników przymusowych i koloniza-

cj´ ziem polskich (Zamojszczyzna). Nie zapomniano o Polskim Paƒstwie Podziem-

nym, Armii Krajowej i Powstaniu Warszawskim 1944 r. (tak przecie˝ cz´sto na Za-

chodzie mylonym z powstaniem w getcie warszawskim 1943 r.). Niemieccy okupan-

ci ukazani zostali nie jako anonimowa masa, lecz z imienia i nazwiska. Jak grup-

penführer SS Heinz Reinefarth, jeden z dowódców grupy bojowej odpowiedzialnej

za masakr´ ludnoÊci cywilnej, podczas Powstania Warszawskiego, po wojnie sza-

nowany polityk zachodnioniemiecki (w latach 50. burmistrz na wyspie Sylt), kocha-

jàcy ojciec 6 . Nie poniós∏ ˝adnej kary (uniewinniony przez sàd w RFN), podobnie

zresztà jak wielu innych niemieckich zbrodniarzy mieszkajàcych w obu paƒstwach

niemieckich, Austrii oraz za granicà (np. w Ameryce ¸aciƒskiej).

Wystawie towarzyszy niemieckoj´zyczne wydawnictwo Die Deutschen in den Au-

gen der Polen während des Zweiten Weltkrieges (Niemcy w oczach Polaków w cza-

sie II wojny Êwiatowej, Warszawa 2009), w istotny sposób uzupe∏niajàce prezento-

wany w berliƒskim muzeum bogaty materia∏ ikonograficzny. Autorem broszury jest

prof. Tomasz Szarota, który jest te˝ wspó∏autorem scenariusza ekspozycji. Jest w

niej m.in. mowa o motywach dzia∏ania narodu sprawców. Z konspiracyjnego „Biule-

tynu Informacyjnego” (21 maja 1942 r.) przytoczono odpowiedê na pytanie „Czy

Niemiec jest odwa˝ny?”: „Niemiec jest przede wszystkim karny. Darzy z góry zaufa-

niem dowódc´ i w∏adz´. Je˝eli dowództwo zapewni mu przewag´ technicznà nad

przeciwnikiem, je˝eli widzi si´ dobre wyniki prac organizacyjnych dowództwa – Nie-

Gruppenführer SS Heinz Reinefarth (pierwszy z lewej)

miec idzie karnie za g∏osem rozkazu. Jest wtedy odwa˝ny. Odwa˝ny odwagà wilka,

zdolnego nawet w pojedynk´ rzuciç si´ na stado owiec. Ale jeÊli Niemiec straci za-

ufanie do dowództwa, jeÊli znajdzie si´ w nie∏adzie organizacyjnym, jeÊli nie ma

przewagi broni, jeÊli w duszy jego za∏amie si´ pewnoÊç zwyci´stwa, jeÊli w dodatku

stanie w obliczu przeciwnika zdecydowanego na wszystko i gardzàcego niebezpie-

czeƒstwem – wtedy staje si´ Niemiec podatny na strach i panik´, wtedy jego nie-

zdolnoÊç psychiczna do oporu jest wprost ra˝àca, wtedy tchórzostwo – pospolite,

nikczemne – opanowuje ca∏kowicie niemieckà dusz´”.

Dobrze si´ sta∏o, ˝e jeszcze przed 1 wrzeÊnia uda∏o si´ otworzyç w presti˝owym

miejscu Berlina tak wa˝nà dla dialogu polsko-niemieckiego wystaw´ wraz z publika-

cjà wydanà po niemiecku wspólnie przez Fundacj´ „Polsko-Niemieckie Pojednanie”

oraz ambasad´ RP w Berlinie. Dzi´ki takim projektom niemiecki obywatel zaintere-

sowany poznawaniem prawdy historycznej w relacjach polsko-niemieckich nie b´-

dzie zdany wy∏àcznie na tendencyjne publikacje w stylu „Spiegla”, które pog∏´biajà

stereotypy myÊlowe, zamiast je przezwyci´˝aç. I mo˝e w niedalekiej przysz∏oÊci b´-

dzie mo˝na spokojnie napisaç, ˝e „II wojna Êwiatowa ju˝ si´ zakoƒczy∏a”. Oby.

Wanda Wasilewska

1 P. Czapliƒski, Wypowiadanie wojny. Literatura najnowsza wobec okresu 1939-1945,

[w:] Wojna: doÊwiadczenie i zapis (nowe êród∏a, problemy, metody badawcze),

red. S. Bury∏a, P. Rodak, Kraków 2006, s. 417.

2 Zob. P. Machcewicz, P.M. Majewski, Muzeum II Wojny Âwiatowej. Zarys koncepcji progra-

mowej; zapis dyskusji z udzia∏em wybranych historyków i muzealników, jaka odby∏a si´ w

Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w Warszawie 6 paêdziernika 2008 r. – Wokó∏ idei Mu-

zeum II Wojny Âwiatowej oraz artyku∏ prof. K. Pomiana pod „ekumenicznie” brzmiàcym

tytu∏em Muzeum pojednania, „Przeglàd Polityczny” 2008, nr 91/92, s. 46-65.

3 Tu i dalej cytaty z t∏umaczenia na j´z. polski „Pomagierzy Hitlera”, „Forum” 2009, nr 21.

4 J.M. Rymkiewicz, Kinderszenen, Warszawa 2008, s. 152.

5 Tu i dalej A. Pawe∏czyƒska, WartoÊci a przemoc. Zarys socjologicznej problematyki

OÊwi´cimia, Warszawa 1973, s. 16-18.

6 Polecam: N. Sennerteg, Kat Warszawy, Warszawa 2009.

Pod przewodem Wasilewskiej

Kiedy w sierpniu 1939 roku podpisywano Pakt Ribbentrop – Mo∏otow, Komuni-

styczna Partia Polski by∏a rozwiàzana. Szeregowi komuniÊci pozbawieni instrukcji

i wytycznych cz´sto czuli si´ zdezorientowani. Byli wÊród nich tacy, którzy uznali,

˝e nastàpi∏a era trwa∏ej wspó∏pracy pomi´dzy czerwonà i brunatnà rewolucjà. In-

ni porozumienie z Hitlerem uznawali za dowód geniuszu Stalina, który wczeÊniej

czy póêniej zaatakuje i zmia˝d˝y III Rzesz´.

Po 1 wrzeÊnia 1939 roku niektórzy dawni KPP-owcy nawet próbowali zg∏aszaç

si´ do polskiego wojska czy formacji pomocniczych. Jednak ju˝ 8 i 9 wrzeÊnia

1939 roku w tajnej dyrektywie Mi´dzynarodówki Komunistycznej (Kominternu) in-

formowano komunistów z ró˝nych krajów, ˝e wojna jest „obustronnie imperiali-

styczna”, a „mi´dzynarodowy proletariat w ˝adnym wypadku nie mo˝e wyst´po-

waç w obronie faszystowskiej Polski, gn´biàcej mniejszoÊci narodowe, która od-

rzuci∏a pomoc Zwiàzku Sowieckiego”.

Sowiecka V Kolumna

Na ziemiach wschodnich w tym czasie by∏y tworzone i zaopatrywane w broƒ ko-

munistyczne grupy zbrojne. Ju˝ na kilka dni przed przekroczeniem granic RP

przez Armi´ Czerwonà prowadzi∏y dzia∏ania dywersyjne przeciwko jednostkom

Wojska Polskiego. Inwazja sowiecka z 17 wrzeÊnia 1939 roku – przez wi´kszoÊç

spo∏eczeƒstwa postrzegana jako „nó˝ w plecy” – komunistom przynios∏a uczu-

cie ulgi. „MyÊmy uwa˝ali, ˝e im dalej dojdzie Czerwona Armia, tym lepiej”

– wspomina∏a po latach Wanda Wasilewska, komunizujàca pisarka i dzia∏aczka

polityczna, wczeÊniej zwiàzana z Polskà Partià Socjalistycznà. W ostatnich la-

tach przed wojnà wspó∏pracowa∏a z sowieckà Mi´dzynarodowà Organizacjà

Pomocy Rewolucjonistom i kryptokomunistycznà Ligà Obrony Praw Cz∏owieka

i Obywatela, zdelegalizowanà przez polskie w∏adze paƒstwowe.

Dokoƒczenie na s. VI

Dr Maciej Korkuç (IPN Kraków)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: