Model obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach materialnych (skutkowych) dokonanych przez zaniechanie:
Dla przypisania skutku przestępnego przy przestępstwach dokonanych przez zaniechanie konieczne jest stwierdzenie, że zrealizowane zostały wszystkie przesłanki przypisywalności, które z jednej strony są określone węziej niż przy przestępstwach z działania (brak płaszczyzny przyczynowej) a z drugiej strony szerzej (co wynika z art. 2 k.k., gdzie ograniczono podmiotowo i przedmiotowo zakres odpowiedzialności za przestępstwa skutkowe dokonane przez zaniechanie).
Dla przypisania skutku przy przestępstwach z zaniechania konieczne jest wykazanie wyłącznie powiązania normatywnego. Zaniechanie rozumiane jako brak ruchu w nakazanym przez prawo kierunku nie pozostaje nigdy w związku przyczynowym ze skutkiem (odrzucenie koncepcji przyczynowości zaniechania). Pamiętaj jednak trzeba, że wiedza z zakresu powiązań kauzalnych na gruncie obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach z zaniechania ma tak samo ważne znaczenie jak w przypadku obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach z działania. Również w przypadku oceny możliwości obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach z zaniechania konieczne jest oparcie się na wskazaniach wiedzy i doświadczenia życiowego na temat występujących powiązań przyczynowo-skutkowych. Różnica sprowadza się tu do tego, że w przypadku obiektywnego przypisania skutku przy przestępstwach z zaniechania opieramy się na tzw. przyczynowości alternatywnej, badając czy, gdyby osoba zachowała się zgodnie z wymaganymi od niej w konkretnej sytuacji regułami postępowania, doszłoby do skutku przestępnego. Gdy wynik operacji myślowej polegającej na przeprowadzeniu hipotetycznego przebiegu przyczynowego, w którym zakładamy, że osoba podjęłaby wymagane od niej zachowanie alternatywne, pozwala na stwierdzenie, że możliwe było uniknięcie skutku przestępnego to skutek ten możemy sprawcy obiektywnie przypisać. Natomiast, gdy wynik operacji myślowej polegającej na przeprowadzeniu hipotetycznego przebiegu przyczynowego nie pozwala na stwierdzenie, że skutku można było uniknąć, pomimo zachowania się osoby zgodnie z regułami postępowania z dobrem prawnym, to skutku tego obiektywnie sprawcy przypisać nie można.
Do normatywnych przesłanek przypisania odpowiedzialności za przestępstwa materialne z zaniechania należy zaliczyć:
1) Sprawca musi być GWARANTEM nienastapienia skutku. Obiektywne przypisanie negatywnego skutku przy zaniechaniu może nastąpić tylko w stosunku do gwaranta nienastąpienia skutku, czyli podmiotu, na który porządek prawny nakłada z uwagi na jego szczególny stosunek do chronionego dobra prawny obowiązek zapobiegania wszystkim, bądź też niektórym niebezpieczeństwom grożącym dobru.
Gwarant – osoba, na której ciąży szczególny prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi
Trzy „rodzaje” gwaranta:
a) dana osoba jest zobowiązana do ochrony określonego dobra przed wszelkimi zagrożeniami (np. matka mająca obowiązek sprawowania opieki nad dzieckiem)
b) dana osoba jest zobowiązana do ochrony wszelkich dóbr prawnych przed określonym zagrożeniem (np. właściciel psa ma obowiązek chronić inne osoby przed zagrożeniem ze strony zwierzęcia)
c) dany podmiot jest zobowiązany do ochrony określonej kategorii dóbr przed określonymi zagrożeniami (np. osoba zobowiązana do czuwania nad higieną i bezpieczeństwem pracy pracowników)
Obowiązek prawny – wynikający z przepisów prawa; nie jest on moralny, etyczny
Obowiązek szczególny – osoby muszą się charakteryzować wskazanymi cechami wyróżniającymi je ze względu na stosunek do dobra chronionego normą prawną
Źródła obowiązku gwaranta:
a) ustawa, (ale np. w stosunku do małżonków ten obowiązek, tylko wtedy kiedy małżeństwo funkcjonuje faktycznie, a nie prawnie - formalnie),
b) dobrowolne przyjęcie na siebie funkcji gwaranta (np. z umowy o pracę, ale musi być faktyczne przystąpienie do wykonywania funkcji, z którą związane jest bycie gwarantem), także podjęcie się funkcji gwaranta doraźnie (np. zaopiekowanie się zagubionym dzieckiem)
c) uprzednie stworzenie zagrożenia dla dobra chronionego prawem – sporne (niekiedy powołuje się art. 439 k.c., jako na źródło tego obowiązku)
2) aktualizacja obowiązku gwaranta, czyli stwierdzenie, że obowiązek gwaranta zapobieżenia skutkowi istniał w chwili, gdy do skutku doszło
Przykład: nie jest możliwe obiektywne przypisanie skutku w postaci nieumyślnego spowodowania śmierci ratownikowi, jeśli do utonięcia doszło zanim objął on swoją wartę, natomiast możliwe jest przypisanie mu takiego skutku, jeśli nie objął stanowiska pracy w czasie pełnionego przez niego dyżuru np. z powodu choroby, jeśli nie poinformował o tym fakcie przełożonych w celu zapewnienia mu zastępstwa
3) naruszenie reguły ostrożności (reguł postępowania z dobrem prawnym) jakich można było od gwaranta nienastąpienia skutku wymagać w danych okolicznościach zdarzenia, przez co stworzył on swym zachowaniem niedopuszczalne społecznie ryzyko wystąpienia negatywnie ocenianego skutku
Przykład: nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta lekarzowi, który wprawdzie zaniechał przeprowadzenia zabiegu jednakże biegli orzekli, iż to zaniechanie było dopuszczalne z punktu widzenia reguł sztuki lekarskiej
4) istnieje, oceniana ze stanowiska ex ante, obiektywna możliwość przewidzenia przez podmiot wystąpienia skutku przestępnego w razie nie podjęcia przez niego wymaganego przez prawo działania
Przykład: nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta pielęgniarce, która nie opatrzyła rany dziecku nie obejrzawszy jej dobrze, mówiąc, że sama się zagoi, a okazało się, że dziecko miało hemofilie i umarło na skutek wykrwawienia
5) istnieje, oceniana ze stanowiska ex ante, możliwość podjęcia wymaganego od gwaranta działania w konkretnych okolicznościach danego zdarzenia, przy czym może zaistnieć sytuacja, że pomimo tego, że podmiot nie będzie w chwili zdarzenia mieć możliwości podjęcia działania (np. ze względu na brak odpowiednich narzędzi lub ze względu na brak wymaganej od niego wiedzy) będzie można mu przypisać skutek przestępny, jeśli możliwe będzie mu postawienie zarzutu, że mimo powinności przewidzenia możliwości wystąpienia skutku nie podjął działań zmierzających do zapewnienia sobie możliwości wypełnienia obowiązku ciążącego na nim jako gwarancie
Przykład: nie będzie możliwe przypisanie skutku w postaci śmierci pacjenta lekarzowi, który w nagłym przypadku zaniechał właściwej akcji ratowniczej z uwagi na fakt, że z uwagi na brak odpowiedniego sprzętu w danym szpitalu nie był w stanie przeprowadzić odpowiedniego zabiegu ratującego życie; jeżeli to byłby jednak lekarz pogotowia, który nie zadbał o to, aby w karetce znajdował się sprawny sprzęt, co uniemożliwiło mu przeprowadzenie nakazanej regułami sztuki lekarskiej akcji ratowniczej – ta niemożność podjęcia nakazanego zachowania będzie irrelewantna
6) ustalenie, że zachowanie potencjalnego sprawcy było normatywnie powiązane ze skutkiem przestępnym poprzez stwierdzenie, że w skutku urzeczywistniło się niebezpieczeństwo przed, którego konkretyzacją przestrzeganie danej zasady postępowania miało chronić, co ocenia się ze stanowiska ex post. Zbadaniu istnienia związku normatywnego pomiędzy zaniechaniem podmiotu a skutkiem przestępnym służy test warunku koniecznego (warunku sine qua non). Wiedza na temat powiązań przyczynowych jest w tym wypadku jednak nie mniej ważna jak przy przypisaniu przestępstw skutkowych dokonanych przez działanie. W tym wypadku istotne jest ustalenie, że posiadana wiedza na temat powiązań kauzalnych pozwala stwierdzić, że gdyby podmiot podjął ostatecznie zaniechane działanie to do skutku przestępnego nie doszłoby. Jeżeli okazałoby się, iż nawet podjęcie wymaganego od gwaranta w danych okolicznościach zachowania z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością nie zapobiegłoby konkretnemu skutkowi, wykluczone jest przypisanie takiego skutku.
Negatywne przesłanki przypisywalności skutku (odnoszą się zarówno do przestępstw z działania jak i do przestępstw z zaniechania)
1) autonomia ofiary -
2) włączenie się cudzego zakresu odpowiedzialności -
Należy pamiętać o tym, że przestępstwa konkretnego narażenia na niebezpieczeństwo są zawsze przestępstwami materialnymi, w których skutek został określony w sposób specyficzny w postaci stworzenia bezpośredniego niebezpieczeństwa dla danego dobra. Pamiętać więc należy, że wykluczenie możliwości obiektywnego przypisania skutku w postaci naruszenia chronionego dobra prawnego (np. pobawienia życia lub odniesienia uszczerbki na zdrowiu) nie wyklucza automatycznie możliwości obiektywnego przypisania skutku w postaci naruszenia tego dobra na konkretne niebezpieczeństwo (np. przestępstwo stworzenia konkretnego niebezpieczeństwa)
Źródła:
K. Buchała, A. Zoll; Komentarz do części ogólnej, Zakamycze 2000 (komentarz do art. 1, teza 57-59 i art.. 2)
K. Buchała, A. Zoll; Polskie prawo karne; Warszawa 1997, str. 177 - 194
4
Filus2912