Bocheński J.M_Sens życia i inne eseje.pdf

J.M. Bocheński, O.P.

PHILED

Skład i korekta: Ewa Rosicka

Redaktor tomu: Wacław Rosicki

SPIS RZECZY

SENS ŻYCIA

I. O sensie życia............................................................................... 7

II. Przeciw humanizmowi...............................................................23

III. Duchowa sytuacja czasu...........................................................40

IV. Pięć myśli................................................................................51

V. Autonomia uniwersytetu............................................................60

VI. Filozofia przedsiębiorstwa........................................................ 72

VII. Co to znaczy być Polakiem?...................................................93

VIII. Problem katolicyzmu w Polsce............................................ 110

IX. O dialogu filozoficznym......................................................... 125

X. Filozofia analityczna............................................................... 136

XI. O nawrocie w filozofii........................................................... 148

XII. W sprawie bożycy................................................................. 153

XIII. O światopoglądzie............................................................... 163

XIV. Światopogląd a filozofia...................................................... 172

I INNE ESEJE

ISBN 83-86238-05-4

PRINTED IN POLANO

Wydawnictwo Philed sp. z o.o.

druk: Oficyna Wydawnicza “Dajwór"

Kraków 1993

I. O SENSIE ŻYCIA

Piszę więc moje pierwsze twierdzenie:

1.1. Sprawa sensu życia jest sprawą prywatną.

Co to jest sens życia? Można by odpowiedzieć na to pytanie

zestawiając zwroty, w których wyrażenie “sens życia" występuje,

czyli stosując dobrą analityczną metodę. Chcę jednak tutaj użyć

innego sposobu a mianowicie podejść do sprawy od konkretnego

przykładu utraty tego sensu, bo z nim jest podobnie jak ze zdrowiem:

czym jest i jak jest ważne odkrywamy dopiero, gdyśmy je stracili.

Oto więc mój przykład, nie wymyślony, ale rzeczywiście

przeżyty. Mój dawny student i przyjaciel, nazwijmy go Andrzejem,

ma lat dwadzieścia pięć, jest zdrowy, przystojny, bardzo inteligentny -

czytałem jego rozprawę doktorską, jest pierwszej klasy. Jest

sportowcem - uważam go za doskonałego pilota i spadochroniarza. W

dodatku jest bardzo bogaty. Jeśli mnie intuicja nie myli,

gdziekolwiek on się pojawi, serduszka panienek zaczynają bić

szybciej. I nic dziwnego: jeśli o kim, to o nim można powiedzieć, że się

w czepku urodził. Otóż parę miesięcy temu spotkałem go w barze,

w opłakanym stanie. Siedział sam, skurczony, oczy podbite, obraz

fizycznej ruiny. Wyglądał tak, jakby sobie jakieś trutki

wstrzykiwał. Pytam się go co się dzieje. “Moje życie sensu nie ma". A

dlaczego? Zawód miłosny? “Nawet nie. Po prostu to wszystko sensu

nie ma."

Wyjaśniam. Chodzi najpierw o to, że nie ma sensu mówić o

sensie życia zbiorowości, na przykład narodu. Chodzi zawsze o

życie jednostki. Następnie mamy do czynienia ze sprawą o tyle

prywatną, że zbiorowość (to jest inni ludzie) są wobec niej bezsilni.

Naturalnie, że utrata sensu życia może być w pewnych warunkach

skutkiem pewnych układów społecznych, ale bezpośredniego wpływu

na ten sens inni ludzie, a więc i zbiorowość, nie mają. Mamy do

czynienia ze sprawą prywatną.

Wydaje mi się, że należy na to położyć nacisk, bo żyjemy w

okresie rozpasanej propagandy “społecznej". Jesteśmy wszyscy tak

strasznie uspołecznieni, że nawet istnienia spraw prywatnych nie

dostrzegamy. A tymczasem właśnie najważniejsze sprawy człowieka są

czysto prywatne; tak, obok sensu życia, cierpienie, miłość, śmierć i tym

podobne. O tym jednak jeszcze później.

Moje twierdzenie daje, przy całej swojej banalności, pewien -

jak mówią Francuzi - bouquet spirituel - obrok duchowy, a mia-

nowicie regułę postępowania. Sformułował ją, znacznie lepiej

niżbym ja potrafił, poeta (poeci są moim zdaniem mistrzami w takich

sprawach), a mianowicie Kipling, w pierwszych wierszach “Do

mojego syna":

Oczywiście zacząłem się zastanawiać, jakby mu pomóc w

odnalezieniu tego sensu. A że się niemało logiką parałem, pokusa była

znaczna, aby mu przedłożyć taki oto sylogizm: “Życie człowieka

młodego, zdrowego itd. ma sens; otóż ty jesteś człowiekiem młodym,

zdrowym itd.; a więc twoje życie ma sens". Tylko, że to by

7 się na nic nie zdało. Stosowanie takiego rozumowania do jego poło-

żenia, do sprawy sensu jego życia, sensu nie ma - jest bezcelowe.

Dlaczego? Dlatego że mamy tu do czynienia z czymś, co z

ogólnikami (w rodzaju mojego “każdy człowiek") nie ma nic

wspólnego. Dlatego, że sprawa sensu życia jest sprawą w najwyż-

szym stopniu indywidualną, osobistą, prywatną. Jest nawet, jeśli się

nie mylę, podwójnie prywatną. W wypadku Andrzeja chodzi o sens

jego życia i o sens tego życia dla niego. Andrzejowi jest najzupełniej

obojętne czy i o ile jego życie ma sens dla mnie czy dla ciebie, dla

Społeczeństwa, Proletariatu, Sprawy i tym podobnych. Rzecz w tym, że

ono dla niego sensu nie ma. Mówienie o sensie życia “w ogóle" i

wszelka próba przekonywania takiego Andrzeja z ogólnego stanowiska

są skazane na niepowodzenie.

If you can keep your head when all around you

Are losing theirs and blaming it on you

If you can trust yourself, when all men doubt you...

przynajmniej w tym słowa znaczeniu, w którym wyrażenie je posiada.

Ma natomiast, albo przynajmniej może mieć, wartość. (Nawiasem

mówiąc wartość ma coś, co jest dla mnie znaczne, z czego

wynika, że jakieś pokrewieństwo między sensem życia a sensem

wyrażenia przecież istnieje - choć go wytłumaczyć nie potrafię).

Powiedzmy więc, że moje życie ma sens kiedy ja uważam,

sądzę, czuję itd., że ono ma wartość dla mnie, czyli prostszymi

słowami, kiedy uważam, czuję itd., że warto żyć. To jest, zdaje mi

się, jasne.

Nieco ściślej:

Ja to rozumiem tak: sensu życia nikt mi nie da. Muszę go

znaleźć i zachować sam. Bo keep my head znaczy między innymi to

właśnie. Nikt mi tu nie pomoże.

Stwierdzenie prywatności sensu życia jest pierwszym

krokiem w jego analizie. Posiada on wprawdzie pewne znaczenie,

ale jest małym, powiedziałbym formalnym, krokiem. Trzeba nam

dalej pytać: “Co to jest sens życia? Co znaczy tutaj sens"?

Mówimy o sensie i bezsensie przede wszystkim gdy chodzi o

słowa, znaki, mowę. Dane wyrażenie ma sens dla mnie, jeśli ja

jego znaczenie rozumiem, a jest bezsensowne, gdy tak nie jest. Na

przykład wyrażenie “krowa" ma sens dla mnie, natomiast “wokra" go

nie ma (dla Chińczyka zapewne i “krowa" i “wokra" są równie

bezsensowne). Takie jest pierwsze, najpospolitsze znaczenie słowa

“sens". Jednak w tym znaczeniu na pewno go nie używamy, gdy

mówimy o sensie życia. Życie nie może przecież mieć znaczenia,

1.2. Życie danego człowieka ma dla niego w danej chwili

sens, kiedy on w tej chwili sądzi, czuje itd., że warto mu żyć.

Ale kiedy tak jest? W jakich okolicznościach i pod jakimi

warunkami? Istnieje jeden wypadek, w którym o sensie życia nie

można wątpić, a mianowicie wtedy, kiedy istnieje jakiś cel do

którego się dąży, który chciałoby się osiągnąć. Oto ilustracja na tym

samym naszym Andrzeju. Odbyłem kiedyś z nim lot wysokogórski w

złej pogodzie. Andrzej był kopilotem, z obowiązkiem, jak zwykle w

lotach na widoczność, dbania o mechanikę. Nawalił nam silnik,

oblodzenie gaźnika. Trzeba było widzieć mojego Andrzeja w tym

impasie. Przez dobrych dziesięć minut był całkowicie pochłonięty

przez swoje zadanie, skoncentrowany, z wolą napiętą w jednym

kierunku tylko, aby doprowadzić maszynę do porządku. Ja piloto-

wałem, więc to do mnie nie należało, ale mogłem go z ukosa

obserwować. Był wspaniały i udało mu się dokonać tego, czego

chciał, a mianowicie przywrócić normalne obroty silnika. O sensie

życia Andrzeja w czasie tych minut nie można było rozsądnie

wątpić, bo on miał cel - uruchomienie maszyny, to jest uratowanie

samolotu i naszej skóry. Kiedy taki cel komuś jasno przyświeca, sens

życia, że tak powiem, pojawia się.

coś, co znowu tak bez znaczenia nie jest: cybernetyka, a więc ta

ogromna rzecz, która w tej chwili nasz sposób życia gruntownie

przemienia, a w której nikt poza logikami niczego nie rozumie. No

ale o tym później. Na razie chciałbym tylko powiedzieć, że wypada

nam teraz wyjść z banalności, że tak powiem łatwych, do nieco

trudniejszych. Tak to zawsze w logice się dzieje. Trzeba więc będzie

trochę wysiłku.

Idzie o takie oto zagadnienie: czy nasze twierdzenie l .3 da

się odwrócić? Czy skoro ono jest prawdziwe, prawdziwe jest także

twierdzenie odwrotne:

(F 1.1) Jeśli życie danego człowieka ma sens w danej chwili,

to on dąży w tej chwili do jakiegoś celu.

Możemy sobie w stosunku do tego zdania postawić dwa

pytania. Po pierwsze, czy ono z poprzedniego twierdzenia (1.3) wy-

nika?, Po drugie, czy niezależnie od tego jest prawdziwe? Odpo-

wiedź na pierwsze pytanie jest łatwa, przynajmniej dla logika. F 1.1 z

1.3 nie wynika. To dlatego, że całkiem ogólnie z “jeśli A to B" nie

wynika “jeśli B to A". Na przykład, z tego że, jeśli jestem słoniem, to

jestem zwierzęciem, wcale nie wynika, że jeśli jestem zwierzęciem,

to jestem słoniem. Bo ja wprawdzie jestem na pewno zwierzęciem,

ale jako żywo nie słoniem, przynajmniej w dosłownym “słonia"

znaczeniu. A więc, kto przyjmuje pierwsze nasze twierdzenie (1.3) nie

musi, logicznie, przyjąć także jego odwrócenia (F 1.1).

Teraz uwaga. Z tego, że tak jest, wcale jeszcze nie wynika,

aby drugie twierdzenie musiało być fałszywe. Bo nieraz coś z jakichś

prawdziwych przesłanek nie wynika, a przecież jest prawdziwe. Na

przykład, to że dziś deszcz pada, nie wynika z tego, że istnieje

księżyc, ale to nie przeszkadza, że dziś rzeczywiście deszcz pada.

Nasze twierdzenie (F 1.1) mogłoby więc być mimo wszystko

prawdziwe.

W rzeczy samej widzę, że wielu znacznych myślicieli

uważało je za takie, to jest sądziło, że istnienie celu jest co najmniej

koniecznym warunkiem istnienia sensu życia. Tak, jeśli się nie mylę

(choć nie całkiem wyraźnie) sądził Arystoteles. Tak samo bodaj

większość myślicieli chrześcijańskich. Tak wreszcie egzystencjaliści

1.3. Jeśli w danej chwili istnieje cel do którego dany

człowiek dąży, jego życie ma w tej chwili sens.

I znowu obrok duchowy czyli regułka moralna. Kiedy twój

sens życia jest zagrożony, staraj sobie znaleźć cel, do którego

mógłbyś intensywnie dążyć. To jest rada, którą dałem niedawno na

pół sparaliżowanemu przyjacielowi, zagrożonemu próżnią, jaką za

sobą pociąga utrata sensu życia. Powiedziałem mu: dyktuj twoje

pamiętniki. A kiedy mi jego żona powiedziała, że to będzie dla niego

miłą rozrywką, zaprzeczyłem gwałtownie, on potrzebuje nie roz-

rywki, ale poważnego celu. Niech więc myśli o tych pamiętnikach

jako o ważnej rzeczy, która ma się ukazać drukiem. Sens życia zaraz się

znajdzie.

Jak dotąd rozważania moje poruszały się na płaszczyźnie

spraw prostych, żeby nie powiedzieć banalnych. Może niejeden

czytelnik oburzy się nawet, że cenny papier na takie banały marnuję.

Odpowiedziałbym mu, że mam do banałów, jako logik, bardzo

wielki szacunek, bo ostatecznie cała logika jest zbiorem banalności.

Można się z niej np. dowiedzieć, że deszcz pada albo nie pada i że

jeśli krowa ryczy, to krowa ryczy. Na to, powie mi ktoś, wielkiej

mądrości nie potrzeba. Tylko, że w logice z tych banałów wyszło

pierwszej połowy naszego wieku. Jeśli więc autorytet ma jakakol-

wiek wartość w takich sprawach, to trzeba powiedzieć, że mamy tu

dość ważki argument za przyjęciem owej tezy (F 1.1). Mimo to po

długim namyśle przyszedłem do przekonania, że ona jest fałszywa.

Chcę jej zadać kłam i będę się starał wykazać prawdziwość

twierdzenia przeciwnego, a mianowicie, że istnienie celu, do którego

się dąży, nie jest koniecznym warunkiem istnienia sensu życia.

życie ma przecież sens i, co więcej, istnieje on bardzo intensywnie.

Przytoczę dwa takie przykłady.

Najpierw przeżycie z wakacji. Po kąpieli morskiej leżę na

piasku, zażywam wiatru i słońca. Żadne czarne myśli o bezsensie

życia mi do głowy nie przychodzą, żyję oczywiście całkiem dobrze,

sensownie, intensywnie, a przecież do niczego nie dążę. Mamy tutaj

wypadek, w którym sens życia jest, ale żadnego dążenia nie ma. Co

prawda, kiedy ten przykład moim egzystencjalistycznym przy-

jaciołom przytoczyłem, krzyknęli chórem i z oburzeniem, że takie

życie jest życiem zwierzęcym, że i pies słońca i wiatru używa. Na co

powiedziałem im, że ja tak ogromnej różnicy między człowiekiem a

zwierzęciem nie widzę (o tym będzie mowa, gdy przyjdziemy do

humanizmu) i że nie sądzę byśmy mieli prawo naszej miłej sobace

owej egzystencji odmawiać. Ale mniejsza z tym. Mam lepszy

przykład.

1.4. Istnieją chwile, w których dany człowiek do żadnego

celu nie dąży, a w których jego życie ma przecież sens.

Zdaję sobie sprawę, że wygłaszam tu coś nie tylko bardzo

niepopularnego, ale nawet pozornie sprzecznego ze zdrowym

rozsądkiem. Bo na pierwszy rzut oka sens życia zdaje się być tak

bardzo z owym dążeniem związany, że bez dążenia zdaje się nie być

możliwego sensu. J.P. Sartre ogłosił kiedyś świetną sztukę teatralną pt.

“Le Mur" (Mur), w której opisuje położenie człowieka skazanego na

śmierć. Ten człowiek nie może już do niczego dążyć, bo nie ma

żadnej przyszłości. Za parę godzin będzie rozstrzelany. Jego życie

jest najzupełniej pozbawione sensu. Zdawałoby się więc, że życie

nie da się pomyśleć bez dążenia.

Nawiasem mówiąc egzystencjaliści, a więc Sartre i przede

wszystkim Heidegger, podbudowują ten pogląd swoistą teorią

istnienia ("egzystencji") ludzkiej. Sądzą bowiem, że to co jest w

człowieku istotnie człowieczego, a więc owa “egzystencja" ( Dasein u

Heideggera) jest jakimś rzucaniem się wprzód, projektem (po

niemiecku Ent-wurf ). Być dla człowieka to to samo co być

wypiętym ku czemuś, ku przyszłej swojej egzystencji. Naturalnie,

jeśli tak jest, to bez dążenia nie może być sensu życia, bo człowiek

bez owego rzucania się wprzód w ogóle nie istnieje. Jego istnienie

jest rzucaniem się, dążeniem. I ten pogląd wydaje mi się z gruntu

fałszywy. Co prawda nasze istnienie bardzo często, zapewne w

znacznej większości chwil, łączy się z dążeniem. Ale wydaje mi się,

że dążeniem nie jest. A jeśli tak, to może być sens życia bez

dążenia.

Opowiadają o Riemannie, że kiedy wykończył swój genialny

system nieeuklidesowej geometrii, zwierzył się przyjacielowi z

wielkiego przeżycia. Miał, mówił, jakby intuicję całości systemu w

jego pięknie, i chwilę takiej radości, że niewielu ludziom, jak

sądził, danym było przeżyć coś równie wielkiego. Ja się teraz pytam:

gdzie było, w chwili tego estetycznego uniesienia, dążenie? Jaki cel

chciał wtedy Riemann osiągnąć? Oczywiście żadnego. Był po prostu w

chwili obecnej, używał duchowego widoku systemu. A kto odważy

się powiedzieć, że on w tej chwili nie istniał, albo że nie istniał w

sposób ludzki? Psy przecież nieeuklidesowych geometrii nie tworzą!

I kto ośmieli się twierdzić, że jego życie nie miało sensu w tej chwili?

Powiem więcej: jeśli życie ludzkie ma w ogóle sens, to przede

wszystkim w chwilach takiego kontemplacyjnego używania.

Tak więc pozostaję przy moim twierdzeniu 1.4: Są chwile, w

których dążenia nie ma, a sens życia przecież jest. Widzimy teraz, że

ten sens istnieje w dwóch wypadkach: kiedy człowiek do czegoś dąży

i kiedy oddaje się używaniu chwili obecnej. Stawiam więc

następne twierdzenie:

1.5. Życie danego człowieka ma sens wtedy i tylko wtedy

kiedy albo istnieje cel, do którego on w tej chwili dąży, albo on tej

chwili używa.

Aby uzasadnić to mniemanie, wystarczy przytoczyć parę

przykładów chwil, w których człowiek do niczego nie dąży, ale jego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: