7 WSTĘP DO SKŁADNI DYSTRYBUCYJNEJ
1. Co to jest składnia?
Składnia to najważniejszy fragment gramatyki. To, że języki naturalne są zbiorami przeliczalnymi, zawdzięczają one właśnie składni. O ile bowiem zbiór konstrukcji morfologicznych — form wyrazowych i ich zbiorów, leksemów — uważać można za zamknięty, zbiór konstrukcji składniowych jest otwarty.
Komunikacja językowa polega na tym, że uczestnicy wytwarzają i odbierają wypowiedzenia (pojęcie to zdefiniujemy dalej). Produkując teksty, a więc pisząc lub mówiąc, korzystamy z elementów gotowych: form wyrazowych. Elementów tych, z wyjątkiem sytuacji awaryjnych, nie składamy doraźnie z tematów fleksyjnych i końcówek. Tymczasem wypowiedzenia budujemy zawsze w sposób doraźny, wciąż nowe i nowe.
Pokażemy dalej, że wypowiedzenia nie są zestawiane wprost ze słów. Konstrukcje składniowe mają budowę hierarchiczną, to znaczy zbudowane są ze składników, które same, być może, są konstrukcjami składniowymi. Składnia jako fragment gramatyki to zbiór reguł budowania wypowiedzeń. Składnia jako część opisu danego języka to opis budowy wypowiedzeń i, po drodze, składników wypowiedzeń: zdań i fraz różnych typów.
Aby opis składniowy dobrze zdawał sprawę z tego, co wie użytkownik języka, musi odpowiadać na następujące pytania szczegółowe:
l jak się buduje wyrażenie językowe (synteza) i jak się je rozkłada (analiza);
l z jakiego surowca tworzy się wypowiedzenia (składniki);
l co stanowi spoiwo wyrażeń językowych (mechanizmy zdaniotwórcze).
Opis składniowy wyrażenia językowego to:
l przypisanie mu struktury i
l ujawnienie różnych oddziaływań gramatycznych między składnikami.
2. Wypowiedzenie, zdanie, oznajmienie
Rozważmy następujące przykłady:
A. WÓDKA CZYSTA WYBOROWA
WJAZD
1
„Komu bije dzwon”
B. Kto to?
Ona nie.
Bynajmniej...
Precz!
Marysiu!
C. Pada albo zacznie padać.
Nasz nauczyciel bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję.
Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
Wyrażenia typu A. to teksty sytuowane. Funkcjonują one jako znaki wraz z miejscem, w którym są umieszczone, czy ze względu na to miejsce: napis ,powiedzmy, na butelce wódki nie ma sensu. Wyrażenia takie zaproponowano nazywać zawiadomieniami (Pisarek (1964)). Dwie pozostałe serie reprezentują teksty niesytuowane.
Przykłady typu B. tradycja szkolna opatruje etykietką równoważników zdania. Termin ten, choć trafnie sygnalizuje wtórność strukturalną takich wyrażeń w stosunku do zdań, nie do wszystkich przykładów podanych wyżej się stosuje — nie wiadomo, jakich to zdań „równoważnikami” są dwa ostatnie wyrażenia w serii B. Jednostki składniowe typu B. nazwiemy oznajmieniami (por. Wiśniewski (1994)).
Seria C. zawiera jednostki, które będziemy nazywać zdaniami. Przykłady pierwszy i trzeci zawierają zdania jako składniki.
W dalszych rozważaniach ograniczymy się do tekstów niesytuowanych — wypowiedzeń. Wypowiedzenia to wyrażenia, które separowane są od innych w obrębie większego tekstu znakiem początku (zgodnie z polską konwencją ortograficzną jest nim wielka litera po kropce) i znakiem końca (kropką, znakiem zapytania, wykrzyknikiem itp.). Zawiadomienia nie są wypowiedzeniami w przyjętym tu sensie. Spośród typów B. i C. tekstów niesytuowanych obejmiemy opisem wyłącznie jednostki typu C.: zdania.
3. Struktura składnikowa
Chcąc ujawnić strukturę jednostki składniowej, poddajemy ją analizie składnikowej, próbujemy ją zredukować, czyli skrócić bez zmiany struktury. Redukcja konstrukcji to ściągnięcie jej do jednego składnika. Element, do którego daną jednostkę skracamy, to jej reprezentant. Reprezentant ma własności składniowe identyczne z własnościami składniowymi całej jednostki, do której należy, a przynajmniej zbliżone do tych własności.
Istnieją dwa zasadnicze typy konstrukcji składniowych:
i konstrukcje podrzędne, czyli redukowalne do dokładnie jednego składnika; ten składnik to nadrzędnik i reprezentant zarazem;
ii konstrukcje współrzędne, czyli redukowalne do dowolnego składnika niespójnikowego; składniki te to reprezentanty (ale nie nadrzędniki);
Do tego zestawu dołączyć można typ trzeci — szczególny, systemowo nietypowy, ale bardzo częsty w tekstach:
iii konstrukcje nieredukowalne, czyli egzocentryczne; konstrukcje takie nie mają reprezentanta.
Ad i: Poniższe przykłady reprezentują konstrukcje podrzędne:
dawnego kolegi
dziewczynie, którą znałeś,
każdą bowiem można wewnątrz konstrukcji wyższego rzędu zastąpić — bez szkody dla struktury — dokładnie jednym składnikiem; wytłuszczone składniki to nadrzędniki-reprezentanty:
ojciec dawnego kolegi
ojciec kolegi,
*ojciec dawnego;
Daj to dziewczynie, którą znałeś.
Daj to dziewczynie.
*Daj to, którą znałeś.;
Bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję.
Nasz nauczyciel.
Wyrażenie Nasz nauczyciel. jako efekt skrócenia wypowiedzenia Nasz nauczyciel bardzo elegancko wytłumaczył nam indukcję., choć poprawne (np. jako odpowiedź na pytanie: Kto to jest?), ma strukturę różną od tego wypowiedzenia: to oznajmienie, a nie zdanie. Dlatego nie jest to właściwa redukcja.
Ad ii: Kolejne przykłady to konstrukcje współrzędne:
matce i ojcu
dobrym, mądrym
Pada albo zacznie padać.
dadzą się bowiem skrócić do dowolnego składnika niespójnikowego:
po matce i ojcu:
a. po matce
b. po ojcu
Był dobrym, mądrym duszpasterzem.:
a. Był dobrym duszpasterzem.
b. Był mądrym duszpasterzem.
Pada albo zacznie padać.:
a. Pada.
b. Zacznie padać.
Ad iii: Przykłady poniższe to konstrukcje egzocentryczne:
on i ona
po matce
gdyż padało
niemożliwa jest bowiem ich redukcja:
On i ona pobrali się.
*On pobrali się.
*Ona pobrali się.
Odziedziczyła spadek po matce.
*Odziedziczyła spadek po.
*Odziedziczyła spadek matce.
Przyszedł, gdyż padało.
*Przyszedł, gdyż.
Przyszedł, padało.
Wyrażenie Przyszedł, padało. ja...
amazonitka