R3.pdf

Marek widzi ski

Gramatyka formalna j zyka polskiego

Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego

Warszawa 1992

3 KONCEPCJA GRAMATYKI FORMALNEJ WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY

3.1 Sformalizowany opis współczesnej polszczyzny

Od dziesi ciu lat z gór prowadzone s w o rodku warszawskim

oraz białostockim prace nad sformalizowanym opisem gramatycznym i

słownikowym współczesnego j zyka polskiego. Taki cel wytyczył so-

bie nieformalny zespół lingwistów i informatyków - uczestników

seminarium "Formalny opis j zyka naturalnego", prowadzonego przez

Zygmunta Saloniego. Do zespołu tego nale m. in. j zykoznawcy:

Urszula Andrejewicz, Mirosław Ba ko, Włodzimierz Gruszczy ski,

Dorota Kopci ska, Anna Łojasiewicz, Marianna Rogowska, Zygmunt

Saloni, Marek widzi ski, Marek Wi niewski i Ewa Zakrzewska - oraz

informatycy: Janusz Bie i Stanisław Szpakowicz. Szereg innych

osób pozostaje w lu niejszym zwi zku z zespołem.

Pierwszy zarys koncepcji bardziej rygorystycznego, ni si to

zazwyczaj praktykuje, opisu syntaktycznego polszczyzny sformu-

łowany został w pracy Z. Saloniego "Cechy składniowe polskiego

czasownika" (Saloni (1976a)). Monografi t poprzedził o dwa lata

artykuł tego autora o klasyfikacji gramatycznej leksemów polskich

(Saloni (1974)). Obie prace rozwijaj ide dystrybucyjnego, czysto

powierzchniowego opisu gramatycznego. Opis taki stawia sobie za

cel zdanie sprawy w sposób wyczerpuj cy i jawny ze wszystkich

zwi zków i zale no ci mi dzy składnikami konstrukcji j zykowych

ró nych poziomów, a wi c z budowy, składu i dyspozycji

zewn trznych tych konstrukcji. W praktyce sprowadza si on do seg-

mentacji konstrukcji oraz przypisania jej okre lonych reprezenta-

cji. W wypadku konstrukcji fleksyjnych reprezentacja ta to indeks

klasy gramatycznej i oznaczenie wzorca odmiany. W wypadku kon-

strukcji składniowych reprezentacja ma posta pewnej struktury

hierarchicznej, któr nazwa mo na struktur powierzchniow . Od-

zwierciedla ona składniowo istotne własno ci gramatyczne reprezen-

towanej konstrukcji.

Dystrybucyjny opis fleksyjny podj ł przed czterdziestoma laty

Jan Tokarski (Tokarski (1951), (1973)). Jego wyniki zostały nawet

wdro one: informacja gramatyczna w słownikach j zyka polskiego

(SJP Dor. (1958-70), SPP (1971), SJP PWN (1978-81)), a tak e

wykład elementów gramatyki polskiej w słownikach dwuj zycznych

jest dziełem Tokarskiego. Dystrybucyjny opis składniowy polszczy-

zny zainicjował Henryk Misz z zespołem (Misz (1967), Misz - Szu-

pryczy ska (1966), Kallas (1974), (1980), Szupryczy ska (1973),

(1980)). Podobnie ukierunkowane metodologicznie opisy opracowali

polscy generatywi ci - Zbigniew Goł b (1967) i Kazimierz Pola ski

(1966), (1967), (1970).

Pokrewie stwo metodologiczne ł czy zespół warszawsko-bia-

łostocki ze strukturalistami rosyjskimi, a zwłaszcza Andrzejem Za-

lizniakiem (Zaliznjak (1967), (1977)) i Igorem Mielczukiem (Mel'-

uk (1974), (1988)) - prawd rzekłszy, w wi kszym stopniu ni z

klasycznym ameryka skim deskryptywizmem (Bloomfield (1933), Hoc-

kett (1958), Harris (1957), (1962), (1968)) czy generatywizmem

(Chomsky (1957), (1965), (1970), Jackendoff (1977)).

W dotychczasowej i obecnej działalno ci zespołu wyró ni

mo na trzy wzgl dnie niezale ne nurty.

Nurt pierwszy to prace nad opisem fleksyjnym i słownikowym

współczesnej polszczyzny. Obok wspomnianego artykułu Z. Saloniego

(1974) nale tu takie publikacje, jak Bie - Saloni (1982), Gru-

szczy ski i in. (1981), Saloni (1983), Saloni - Szpakowicz -

widzi ski (1983), Saloni - widzi ski (1984), jak równie seria

prac magisterskich po wi conych analizie informacji gramatycznej w

słownikach polskich, a zwłaszcza w SJP Dor. (1958-71); prace te

wykonane zostały przez seminarzystów polonistyki w Białymstoku pod

kierunkiem Z. Saloniego (m. in. Lipi ska (1982), Kaniecka (1982)).

Drugi nurt wyznacza seria prac składniowych operuj cych apa-

ratem poj ciowym, który wyło ony został w wersji pełnej w pracy

Saloniego i widzi skiego (1981), (1987). Z opracowa szcze-

gółowych wymieni warto takie publikacje, jak: Andrejewicz (1984),

(1989), Gruszczy ski - Saloni (1978), Kopci ska (1988), (1990),

Łojasiewicz (1978), (1981), (1983), Saloni (1976b), (1977a),

(1977b), (1986), widzi ski (1978), (1980), (1981a), (1981b),

(1982), Zakrzewska (1979) i in.

Nurt trzeci to prace nad gramatyk formaln współczesnej pol-

szczyzny pisanej. Zapocz tkował go Stanisław Szpakowicz monografi

o automatycznej analizie składniowej zda polskich (Szpakowicz

(1978), (1983)), w której sformułował koncepcj formalnego opisu

polskiej składni, proponuj c kompletn gramatyk formaln

współczesnej polszczyzny. Od kilku lat S. Szpakowicz i M.

widzi ski rozwijaj t koncepcj , modyfikuj c aparat i rozszerza-

j c baz empiryczn . Do tej pory powstało sze prac, stanowi cych

pierwsze wersje fragmentów przygotowywanej gramatyki formalnej,

mianowicie cztery artykuły Szpakowicza i widzi skiego (1981a),

(1981b), (1982), (1986) i dwa M. widzi skiego (1983), (1986).

Niniejsza monografia jest kolejnym ogniwem tej serii, nawi zuje

za bezpo rednio do przedostatniego tytułu.

Szczegóły koncepcji gramatyki formalnej współczesnej pol-

szczyzny zostan omówione w punkcie 3.3 oraz w rozdziale

nast pnym.

3.2 Poj cie gramatyki formalnej

Gramatyka formalna to, niezale nie od przyj tego formalizmu,

definicja pewnego zbioru wyra e , który nazywa si j zykiem for-

malnym. J zyk ten jest dany przez gramatyk , czyli istnieje tylko

o tyle, o ile si t gramatyk sformułuje. J zyk naturalny, w

odró nieniu od formalnego, istnieje niezale nie od tego, czy jego

gramatyka została napisana. Sporz dzenie gramatyki formalnej dla

danego j zyka naturalnego to zdefiniowanie pewnego zbioru wyra e

(j zyka formalnego), który jest podobny do danego j zyka natural-

nego, rozumianego jako zbiór wszystkich mo liwych wypowiedze . W

ideale zbiory te powinny si pokrywa , praktycznie jednak nie jest

to osi galne. Gramatyk formaln sporz dzon dla danego j zyka

mo na uzna za wła ciw , je li definiuje wystarczaj co reprezenta-

tywny podzbiór tego j zyka i tylko ten podzbiór. Mówi c pro ciej,

gramatyka formalna definiuje zwykle tylko fragment danego j zyka

naturalnego, ale czyni to dokładnie.

Gramatyk formaln ujmuje si zwykle jako czwórk nast -

puj cych obiektów:

(a) słownik terminalny,

(b) słownik nieterminalny,

(d) produkcje.

Istnieje wiele ró nych gramatyk formalnych, a i sama gramatyka

formalna definiowana bywa inaczej. Jednym z typów jest gramatyka

kombinatoryczna (por. Blikle (1971: 112)).

Słownik terminalny takiej gramatyki to zbiór interpretowanych

jako elementarne jednostek, z których zbudowane s wyra enia defi-

niowanego j zyka. Przy budowaniu gramatyki formalnej dla j zyka

naturalnego za elementy terminalne warto uwa a kształty form wy-

razowych.

Słownik nieterminalny obejmuje inwentarz symboli pomocni-

czych, odpowiadaj cych - w interpretacji lingwistycznej - takim

jednostkom składniowym, jak wypowiedzenie, zdanie, fraza nominal-

na, czasownikowa forma wyrazowa itp.

Symbol pocz tkowy (element zbioru (b)) to nazwa definiowanej

jednostki najwy szego poziomu - np. wypowiedzenie.

Produkcje wreszcie to reguły definiuj ce jednostk pocz tkow

oraz, po drodze, jednostki pomocnicze nale ce do zbioru (b). Pro-

dukcje maj posta reguł zast powania. Po lewej stronie produkcji

znajduje si symbol nieterminalny odpowiadaj cy jednostce definio-

wanej, po prawej za , poprzedzonej strzałk lub znakiem równo ci,

wyst puje ci g symboli nieterminalnych lub terminalnych. Gramaty-

ka, której wszystkie produkcje maj t posta , jest gramatyk bez-

kontekstow (Blikle (1971: 144)); gramatyka, w której zast powanie

danego symbolu nieterminalnego przez odpowiedni ci g symboli ogra-

niczone jest do okre lonego kontekstu, jest gramatyk kontekstow

(Blikle (1971: 118)). Ci g symboli po prawej stronie produkcji

mo e by słowem pustym: mamy wówczas do czynienia z gramatyk nie-

monotoniczn (skracaj c ).

Gramatyka formalna wyznacza w pełni zbiór wyra e obj tych

opisem. Niektóre gramatyki umo liwiaj automatyczne rozstrzyganie

o przynale no ci danego wyra enia do j zyka, innymi słowy - o jego

poprawno ci gramatycznej.

3.3 Gramatyka formalna współczesnej polszczyzny pisanej

We wspomnianej w 3.1 pracy S. Szpakowicza (1978), (1983)

przedstawiona została koncepcja sformalizowanego opisu składnio-

wego polszczyzny. Opis ten wykorzystuje formalizm gramatyki meta-

morficznej (Colmerauer (1978), Klu niak - Szpakowicz (1983)). Po-

ni ej przedstawi w sposób nieformalny wzbogacon i rozszerzon

wersj tej koncepcji, kład c nacisk na interpretacje lingwistycz-

ne. Poni sz gramatyk uwa a mo na za gramatyk kontekstow skra-

caj c .

Słownik terminalny tej gramatyki pomy lany został docelowo

jako zbiór słów, tj. kształtów form wyrazowych, i znaków inter-

punkcyjnych. W niniejszej pracy słownika takiego z oczywistych

powodów nie podaj . Zakładam roboczo, e dysponuj gotowym spisem

realizacji leksykalnych tych jednostek składniowych, które wy-

st puj jawnie w opisie. Spis ten nazwa mo na leksykonem;

rozwi zanie takie zostało przyj te i uzasadnione w dwu pracach

Szpakowicza i widzi skiego (1981a), (1981b). Leksykon zawiera

wszystkie elementy terminalne, ale równie ich dystrybucyjne ekwi-

walenty o dowolnym stopniu zło ono ci. Zadaniem leksykonu jest

symulowanie analizy jednostek składniowych, które nie s szcze-

gółowo definiowane.

Słownik nieterminalny obejmuje obszerny zestaw jednostek

składniowych. Wprowadzone tu nazewnictwo ró ni si wyra nie od

tradycyjnej terminologii syntaktycznej. Jest od niej bogatsze i w

wi kszym stopniu ukierunkowane morfologicznie, wykorzystuje bowiem

raczej dane szkolnego rozbioru gramatycznego ni logicznego. Z

drugiej jednak strony przewa aj cej wi kszo ci proponowanych tu

terminów odpowiadaj jasne intuicje lingwistyczne. Terminologia ta

została w du ej cz ci wypracowana wespół ze S. Szpakowiczem.

Wszystkie jednostki składniowe nieterminalne reprezentowane

s przez pary postaci <nazwa jednostki, komplet warto ci parame-

trów>; nieliczne maj drugi element pary pusty. Parametry formali-

zuj ró norodne cechy składniowe jednostek, takie jak charaktery-

styka fleksyjna, negacja, zale no , typ frazy zdaniowej, oznacze-

nie spójnika i in. Warto ci parametrów s albo ustalone, albo nie

ustalone, ale warto nie ustalon mo na traktowa jako skrót no-

tacyjny: wprowadza si j do danej reguły po to, aby unikn wypi-

sywania osobnych reguł dla ka dej warto ci ustalonej z osobna.

Symbolem pocz tkowym jest WYPOWIEDZENIE. W ideale wypowiedze-

nie jest jednostk unilateraln , czyli napisem nie zinterpretowa-

nym - ci giem ci gów liter rozpoczynaj cym si wielk liter , a

ko cz cym kropk lub znakiem równowa nym.

Nie wszystkie wyra enia empiryczne, które spełniaj powy sze

intuicyjne okre lenie i którym praktyka szkolna przyporz dkowuje

etykietk wypowiedzenia, b d tutaj opisane jako realizacje jed-

nostki o nazwie WYPOWIEDZENIE. Opis zawarty w tej pracy obejmuje

tylko pewien podzbiór wła ciwy polskich wypowiedze (w tradycyjnym

sensie): nie opisuje si tutaj wypowiedze niezdaniowych, czyli

równowa nikowych.

Chocia wypowiedzenie nie ma w poni szym opisie adnych para-

metrów, wprowadzenie ich jest mo liwe, a nawet proste. Opis

składniowy sprowadza si zatem do bilateralizacji jednostki unila-

teralnej, do przypisania jej okre lonej reprezentacji - struktury

hierarchicznej. Tak ujmuj funkcj opisu syntaktycznego Saloni i

widzi ski (1987: r. I, II).

Produkcje definiuj jedne jednostki składniowe jako ci gi

innych jednostek składniowych; szczególnym wypadkiem takiego ci gu

jest słowo puste. Porz dek linearny jest ustalony - w tym sensie,

e ka d permutacj składników opisuje osobna reguła. Cho nie

sposób uzna takiego potraktowania porz dku linearnego za

rozwi zanie problemu szyku w polszczy nie, przyzna trzeba, e

uwzgl dnienie ró nych permutacji stanowi znaczne wysubtelnienie

opisu w porównaniu z tradycyjnym opisem syntaktycznym polszczyzny.

Powa nym argumentem przemawiaj cym za takim rozwi zaniem jest to,

e cho polszczyzna jest j zykiem o szyku wzgl dnie swobodnym,

wiele typów konstrukcji składniowych wykazuje silne ograniczenia

szyku. Mo na je zaobserwowa np. w pewnych typach zda zło onych,

w zdaniach składowych podrz dnych lub we frazach współrz dnych.

W regułach wyst puj niekiedy warunki, które b d ustalaj w

okre lony sposób, b d wi warto ci odpowiednich parametrów.

Warunki mo na uwa a za skróty notacyjne. Gramatyka podana w tej

pracy zawiera niemal wył cznie reguły bezkontekstowe: tylko trzy

reguły s regułami kontekstowymi, mianowicie niektóre z tych,

które definiuj przecinek ortograficzny.

Opis przedstawiony w niniejszej pracy ukierunkowany jest w

wi kszym stopniu lingwistycznie (empirycznie) ni informatycznie.

Przyjmuj tutaj tak wysoki stopie szczegółowo ci empirycznej, e

bezpo rednia implementacja nawet fragmentów podanej w tej pracy

gramatyki nie wydaje si mo liwa. Nie sposób jednak nie zgodzi

si z twierdzeniem, e łatwiej zredukowa opis bardziej rozbudowa-

ny ni rozbudowa zbyt ubogi.

Opis przedstawiony w tej pracy ma charakter statyczny. To, e

nie jest on nastawiony specjalnie na analiz ani na syntez , wyni-

ka wprost z zało enia du ej dokładno ci empirycznej. Mimo to dadz

si pomy le zastosowania analityczne i syntetyczne, chocia te

drugie wydaj si mniej naturalne. Nie ma w tym opisie adnej re-

prezentacji semantycznej, st d wypowiedzenia musiałyby by synte-

tyzowane jak gdyby na o lep.

ródłem danych lingwistycznych jest intuicyjna niebinarna

analiza składnikowa du ej liczby wyra e - od najprostszych do

bardzo rozbudowanych (por. widzi ski (1978), Saloni - widzi ski

(1987)). Analiza taka, z natury rzeczy wieloetapowa,

przyporz dkowuje konstrukcjom składniowym struktur hierarchiczn .

Ka da jednostka składniowa danego poziomu, rozumiana oczywi cie

jako typ, klasa abstrakcji wyra e niemal równowa nych dystrybu-

cyjnie, mo e by interpretowana jako ci g jednostek poziomu

bezpo rednio ni szego. Jednostk opisu w szkicowanej tutaj grama-

tyce jest, przeciwnie ni w składni szkolnej, konstrukcja: reali-

zacja najprostsza danej konstrukcji - przez pojedyncz form wyra-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: