Rola słuchu fonematycznego w rozwoju mowy dziecka.doc

Rola słuchu fonematycznego w rozwoju mowy dziecka

W całokształcie rozwoju dziecka znaczną rolę odgrywa mowa, której prawidłowy rozwój może być zakłócony przez wiele czynników. Do jednego z nich należy słuch mowny. Niewielu rodziców zdaje sobie sprawę z tego, że to właśnie słuch fonematyczny i fonetyczny w znacznym stopniu warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy (nadawania i odbioru) oraz opanowanie umiejętności czytania i pisania.

W niniejszym artykule chciałabym przybliżyć  co kryje się pod określeniem „słuch fonematyczny”i  jakie są etapy jego rozwoju oraz jakie znaczenie odgrywa on w rozwoju mowy dziecka. W drugiej części artykułu przedstawię szczegółowo w jaki sposób można wspomagać dziecko z zaburzonym słuchem fonematycznym.

W literaturze występuje wielość terminów określających percepcję zjawisk językowych: słuch fonematyczny, słuch fonemowy, słuch mowny, percepcja fonematyczna. Określenie słuch fonematyczny wywodzi się od terminu ,,fonem”, który rozumiany jest jako zespół dystynktywnych cech głoski występujących jednocześnie i służących do odróżniania i oddzielenia wyrazów. Słuch fizjologiczny warunkuje wykształcenie się słuchu fonematycznego, zwanego również słuchem mownym,  który oznacza umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów, na przykład: „p” od „b.”

E. Sachajska pisze: „W przypadku słuchu fonematycznego jednostką różnicującą jest fonem ” Odbiór mowy zależy zarówno, od zdolności różnicowania głosek opozycyjnych, jak i umiejętności dokonania analizy fonetycznej tekstu w celu wyodrębnienia jego części składowych (głosek – dźwiękowych odpowiedników fonemów) oraz możliwości syntezy słuchowej i dzięki niej rozumienia wypowiedzi .
J. T. Kania  pod pojęciem słuchu fonematycznego rozumie umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej tj. umiejętność percepcyjną (wyodrębnianie oraz identyfikowanie) elementów fonetycznie relewantnych (istotnych), pomijania natomiast cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych).
E.Chmielewska  określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej) , występujących w danym języku. Autorka podkreśla że nie jest to zdolność wrodzona , lecz wykształca się w dzieciństwie , pod wpływem bodźców słuchowych . Jest  to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy .
Według M. Klimkowskiego słuch fonematyczny jest psychofizyczną zdolnością do rozróżniania dźwięków mowy w oparciu o cechy fonetyczne języka. Nieróżnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne zakłócenia w procesie komunikacji słownej, przede wszystkim są to zakłócenia w rozumieniu mowy.
Rocławski B. mówi z kolei, że słuch fonetyczny to zdolność odróżniania głosek, zjawisk prozodycznych (miejsca akcentu, tonacji zdaniowej). Słuch fonetyczny pozwala rozróżniać różne sposoby realizacji danego fonemu np. słyszymy różnicę w różnych sposobach artykulacji głoski „r” - wibracje przedniojęzykowo dziasłową odróżniamy od wibracji języczkowej.

Podsumowując należy wskazać iż słuch fonematyczny to umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów mowy- tzn fonemów co oznacza że dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach-sylaby, w sylabach-głoski, a także uchwycić kolejność głosek w wyrazie. Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. Kosz-kos, kasza-kasa itp.), a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Ważną cechą jest również to, iż słuch fonematyczny nie jest umiejętnościom wrodzoną a indywidualną, kształtującą się w dzieciństwie  dlatego na osiągnięcie przez dzieci tej umiejętności  duży wpływ ma  środowisko wychowawcze, trening i ćwiczenia w rozpoznawaniu dźwięków własnych i otoczenia, który odbywa się między 1 a 6 rokiem życia dziecka.

W tym miejscu należy wskazać na istotne etapy rozwoju słuchu mownego. Jak już wcześniej zaznaczono słuch fonematyczny nie jest umiejętnością wrodzona a nabyta w trakcie rozwoju. Zdaniem E. Sachajskiej słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dziecka w sposób spontaniczny , niezamierzony.
 R. J. Lewin  obserwując dzieci ustaliła 5 etapów kształtowania się słuchu fonematycznego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci :
·    etap I – nie występuje w ogóle różnicowanie dźwięków . Brak też rozumienia mowy czynnej samego dziecka . Jest to przedfonetyczne stadium rozwoju mowy ;
·    etap II – występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych . Wymowa dziecka jest niepoprawna , zniekształcona . Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia ;
·    etap III – słuch fonematyczny dalej rozwija się . Dziecko zaczyna różnicować już prawie wszystkie głoski . Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej ;
·    etap IV – dzieci już z nielicznymi pomyłkami potrafią różnicować wszystkie głoski . Wymowa dziecka jest już dość prawidłowa . Rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi ( wiek przedszkolny ) ;
·    etap V – słuch fonematyczny jest całkowicie ukształtowany . Dziecko różnicuje i wymawia poprawnie głoski ( wiek szkolny ).

Naturalny trening słuchu fonemowego zaczyna się bardzo wcześnie - niemowlę reaguje na głos matki. Dziecko po głosie poznaje kto do niego przemawia i jak przemawia (łagodnie, spokojnie, w złości itp.)  W drugim półroczu  życia dziecko zaczyna różnicować dźwięki i je naśladować. zabawki wydające różne dźwięki prowokują je do naśladownictwa np. grzechotki, mówiące lalki i misie. Dziecko wyróżnia stukanie, upadek czegos na podłogę, tykanie zegara, głos z radia i ulicy.
Wg. badań B. Rocławskiego i jego współpracowników słuch fonemowy zaczyna się kształtować w trzecim kwartale życia, a w wieku 2 lat jego stan pozwala na fonologicznie poprawne kwalifikowanie prawie wszystkich głosek starannie artykułowanych. Dotyczy to także tych głosek, których dziecko nie potrafi jeszcze wypowiedzieć np. głoski r. G. Demel uważa iż jeśli dziecku powie sie kula wskazując na kurę to zacznie ono protestować i poprawi nas, że to nie kula a.....kula. Będzie to znakiem, ze dziecko różnicuje dźwięki , głoski mimo że nie potrafi ich jeszcze wypowiadać.

Jakie znaczenie ma słuch fonematyczny w rozwoju mowy?
Słuch fonematyczny jako odpowiedzialny za identyfikację poszczególnych głosek jest jednym z czynników warunkujących umiejętność komunikowania się z otoczeniem. Rozpoznawanie poszczególnych dźwięków mowy umożliwia różnicowanie słów. Według I. Styczek słuch fonemowy jako podstawowy element czynności percepcji mowy warunkuje w znacznym stopniu osiągnięcie prawidłowego rozwoju mowy oraz umiejętności czytania i pisania. Zaburzenia słuchu fonemowego, w zależności od stopnia nasilenia utrudniają lub uniemożliwiają odbiór mowy, zaburzają prawidłowy rozwój mowy dziecka lub wywołują zaburzenia mowy już ukształtowane - utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają przyswojoną już czynność.
Do najczęstszych wad wymowy spowodowanych zaburzeniami słuchu fonematycznego nalezą przede wszystkim  paralalie czyli zastępowanie głosek. Zdaniem E.M. Skorek wady wymowy spowodowane zaburzonym słuchem fonematycznym są bardzo widoczne. Jeśli dziecko czy osoba dorosła zamiast rower wypowiada lowel lub zamiast szafa wypowiada safa natychmiast zwraca na siebie uwagę słuchających. Ponadto, nieprawidłowości tego typu mogą powodować zakłócenia w procesie porozumiewania się , bowiem w mowie osoby nie rozróżniającej fonemów pojawiają sie liczne homonimy ( np. Nierozróżnianie fonemów dźwięcznych i bezdźwięcznych: pak zamiast bąk, półka zamiast bułka itd. - co jest typowym objawem mowy bezdźwięcznej). 
Od stanu słuchu fonematycznego zależy powodzenie w usuwaniu takich wad wymowy, jak:

·                      seplenienie (międzyzębowe, boczne),

·                      reranie (polegające na zastępowaniu r przedniojęzykowego uwularnym, bocznym, policzkowym lub wargowym),

·                      palatalizowanie (dodawanie itowości do głosek normalnie twardych, jak np. s, z, sz, ż itp.), nosowanie (dodawanie rezonansu nosowego do głosek normalnie ustnych ). 

Zaburzony słuch fonematyczny odzwierciedla sie nie tylko w mowie dziecka ale również w pisaniu pojawiają się  trudności podczas zapisu wyrazów zawierających mylone głoski. Brak wzorców słuchowych głosek lub brak ich stabilizacji uniemożliwia dokonanie analizy słuchowej wyrazu i wyodrębnienie z wyrazu elementów potrzebnych do jego zapisania. Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, która jest niezbędna w tak złożonych wyższych czynnościach psychicznych jakimi są czytanie i pisanie. Jest więc tu niezbędna umiejętność świadomego różnicowania i wyodrębniania głosek z zachowaniem ich kolejności w wyrazie. Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują również trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych; trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań; trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu; trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, kłopoty z różnicowaniem j - i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głosek na szumiące; trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t - d;

Wszelkie nieprawidłowości związane ze słuchem fonemowym mają ogromny wpływ na funkcjonowanie dziecka w środowisku (m.in. mogą wpływać na opóźnienie rozwoju mowy lub wad wymowy). Znaczenie to wzrasta jeszcze bardziej, gdy wkracza ono w wiek szkolny. W wypadku zaburzeń słuchu fonemowego dziecko natrafia już na problemy w komunikowaniu się ze względu na błędną percepcję i produkcję poszczególnych słów, ale także zaczyna odnosić niepowodzenia związane z nauką czytania i pisania. Dzieci mające trudności ze słuchowym różnicowaniem głosek, z wyodrębnieniem i ich łączeniem, a także dzieci sześcioletnie przed rozpoczęciem nauki pisania i czytania powinny wykonywać ćwiczenia w zakresie kształtowania słuchu fonematycznego. 

Bibliografia:

1.     Skorek E.M.: Oblicza wad wymowy. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001.

2.     Sachajska E.: Uczymy poprawnej wymowy. WsiP,Warszawa 1981r.

3.     Kania J.T.:: Szkice logopedyczne. WSiP, Warszawa 1982r.

4.     Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko . MAC 1996r.

5.     Styczek I :Badania i kształcenie słuchu fonetycznego . WsiP, Warszawa 1982r.

6.     Rocławski B.: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Wyd. Glottispol 2003r.

7.     G. Jastrzębowska, Podstawy logopedii, Opole 1999, Uniwersytet Opolski.

8.     A.R. Łuria, Problemy neuropsychologii i neurolingwistyki, Warszawa 1976, PZWL.

9.     E.M. Minczakiewicz, Mowa- Rozwój – Zaburzenia – Terapia, Kraków 1997, Wydawnictwo Naukowe WSP.