Charakterystyka_rozwoju_dziecka_w_wieku_przedszkolnym.doc

Jedynie w wieku dziecięcym wdrażanie pewnych nawyków, niezbędnych dla rozwoju i utrzymania sprawności fizycznej: tężyzny, zdrowia, zdolności do pracy – daje trwałe efekty, co w rezultacie pozwala osiągnąć odpowiedni poziom kultury fizycznej

      Wanda Czarnocka-Karpińska

CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU DZIECKA W WIEKU

     PRZEDSZKOLNYM

Rozwój biologiczny

Według N. Wolańskiego, „biologiczny rozwój człowieka jest podłożem rozwoju psychicznego i kształtowania się osobowości. Charakteryzuje się dużą dynamiką, określoną sekwencją oraz ciągłością zmian, których istotą jest doskonalenie budowy i funkcji poszczególnych komórek organizmu, układów oraz ustroju jako – całości”.[1]

„Rozwój  somatyczny dziecka rozpoczyna się zapłodnieniem,  czyli przekazaniem informacji kodu genetycznego zapłodnionej komórce jajowej,  stanowiącej  niepowtarzalny  materiał  pochodzący  w  połowie  od  matki  w połowie od ojca. Stanowi on klucz do pełnego rozwoju nowo powstałego  życia. Z dużym uproszczeniem rozwój fizyczny dziecka określamy jako ciąg  przeobrażeń,   mający   charakter   nieodwracalnych   tendencji   w   zakresie doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości, zmierzających do osiągnięcia pełnej dojrzałości i zdolności do reprodukcji.  Przebieg  rozwoju  fizycznego  dziecka  charakteryzuje  duża zmienność osobnicza. Każde dziecko rozwija się inaczej, każde zdąża z właściwą dla siebie szybkością do osiągnięcia dojrzałości”.[2]

Rozwój biologiczny człowieka jest procesem ciągłym i złożonym. Wiek od 5 do 6 lat charakteryzuje się znacznym postępem w rozwoju  i wzmocnieniem organizmu. Między 4 a 5 rokiem życia występuje wyraźnie nasilenie się tych zmian. Kościec wykazuje szybsze tempo mineralizacji. Nadaje organizmowi odpowiedni kształt, utrzymuje postawę pionową, zapewnia ochronę narządów  wewnętrznych. Proces kostnienia i wzrastania kości niezbędny dla prawidłowego rozwoju istoty ludzkiej trwa od 8 tygodnia życia płodowego do 24 roku życia. Rozwój kośćca przechodzi długą ewolucję, jego ciężar do momentu osiągnięcia pełnej dojrzałości zwiększa się 27-krotnie. Kostnienie polega na przemianie tkanki chrzestnej w tkankę kostną.[3] Liczba punktów kostnienia u chłopców od 4,5 do 5 lat wynosi 59,9 - 61,5 natomiast u dziewcząt znacznie więcej. Wskazuje to na szybsze tempo dojrzałości szkieletowej u dziewcząt niż u chłopców. Prawidłowy rozwój układu kostnego jest związany z aktywnością fizyczną dziecka. Kość do prawidłowego ukształtowania struktury potrzebuje zarówno sił, które ją zgniatają, jak i sił rozciągających. Warunkiem prawidłowego rozwoju kośćca jest odpowiadająca możliwością dziecka aktywność ruchowa. Bezczynność, ale także przeciążenie dziecka pracą, może być przyczyną nieprawidłowego rozwoju i deformacji kości. Łączące kości stawy odznaczają się u przedszkolaków dużą ruchliwością. Otaczające je więzadła są słabsze niż u dorosłych, cieńsze i słabiej przyrośnięte do kości. Mimo to są wystarczająco prężne i wytrzymałe, aby zapewnić ograniczenie niepożądanych ruchów i wystarczającą stabilizację stawów. Dziecko przedszkolne charakteryzuje duża obszerność ruchów w stawach (gibkość).[4]

Około siódmego roku życia sylwetka dziecka zaczyna nabierać cech typowych dla danej płci. Kształtuje się postawa, następuje utrwalenie krzywizn kręgosłupa. Cofanie się tzw. fizjologicznego płaskostopia i koślawości kolan następuje wcześnie - do czwartego roku życia.[5] Zawiązki zębów mlecznych i stałych pojawiają się już w życiu płodnym. Proces wyżynania się zębów mlecznych trwa od 6 miesiąca do około 2 roku życia. Wymiana zębów mlecznych na stałe następuje od 6 - 7 roku życia do 12 roku życia. W wieku 5-6 lat budowa ciała staje się bardziej smukła. Przyczynia się do tego wydłużenie kończyn dolnych i tułowia. Wielkość głowy pozostaje niemal taka sama.[6]

Roczne przyrosty długości ustalają się na mniej więcej 5-7 cm, a masy ciała na 2 - 2,5 kg . Między trzecim a siódmym rokiem życia wysokość ciała dziecka powiększa się średnio o 27 cm, a masa ciała o 10 kg . Największe przyrosty roczne, tzw. przedszkolny skok wzrastania wysokości ciała, przypadają na lata między piątym a siódmym rokiem życia i wynoszą około 7 cm oraz około 3 kg przyrostu masy ciała.[7]

Według N. Wolańskiego[8] wzrost i masa ciała dzieci w wieku 5 - 6 lat

przedstawia się następująco:

Tabela 1

Wzrost i masa ciała dzieci w wieku 5-6 lat

Źródło: N. Wolański (red.): Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa 1983.

Daje się zauważyć dymorfizm płciowy cech somatycznych. Tempo wzrastania szerokości barkowej jest większe niż szerokości biodrowej u chłopców, u dziewczynek oba wspomniane wymiary wzrastają jednakowo, dlatego chłopcy w wieku przedszkolnym są nieco szersi w barkach w porównaniu do dziewcząt. Różnice w obwodzie klatki piersiowej u chłopców i u dziewczynek w wieku trzech lat wynoszą około 0,5 cm, w siódmym roku życia zaś zwiększają się do mniej więcej 2 cm . Zwiększa się sprawność ruchowa i siła mięśniowa, następuje doskonalenie się ruchów precyzyjnych dłoni i palców, lepsza koordynacja ruchów głowy, tułowia i kończyn.[9]

Mięśnie są podstawowym - obok kośćca składnikiem warunkującym ciężar ciała. Ciężar mięśni u noworodka wynosi 23 % ciężaru ciała, a w wieku 17 - 18 lat 44 %. W miarę rozwoju zmniejsza się zawartość wody w mięśniach a wzrasta ilość ciał białkowych i tłuszczowych.[10] U dzieci 5-6 letnich mięśnie szkieletowe wydatnie wzmacniają się. Układ mięśniowy traci podściółkę tłuszczową na rzecz powiększania się masy mięśni, na skutek czego dziecko zdolne jest do wykonywania coraz większych wysiłków siłowych i wytrzymałościowych.[11]

W wieku przedszkolnym następuje rozwój i usprawnianie narządów wewnętrznych: serca, płuc, układu pokarmowego, których czynności coraz bardziej są zbliżone do funkcji organizmu dojrzałego. Jak twierdzi A. Jaczewski serce dziecka jest małe i jako mięsień niezbyt silne, ale w stosunku do rozmiarów ciała jest ono proporcjonalnie większe niż u dorosłego. Poza tym serce dziecka pracuje w specjalnie korzystnych warunkach. Dzięki szerokiemu przekrojowi naczyń krwionośnych, częstszych skurczów i przyśpieszonego rytmu oddechowego, zaopatrzenie organizmu w niezbędne składniki odżywcze następuje sprawnie nawet pomimo niższego niż u dorosłych ciśnienia krwi. Przyczynia się do tego także większa proporcjonalnie powierzchnia oddechowa płuc, żywszy i krótszy czas obiegu krwi, a zatem i lepsze utlenienie pracujących tkanek. Sprzyja to przyśpieszeniu procesów przemiany materii i uznane jest za jeden z ważniejszych bodźców ogólnego rozwoju. Tłumaczy również zjawisko szybko następującego u dziecka zmęczenia i równie szybkiego wypoczywania. Według autora czynniki regulujące związane z działalnością układu nerwowego odgrywają ważną rolę w normowaniu pracy serca i jego przystosowaniu się do wysiłków. Ich oddziaływanie jest skomplikowane, polega między innymi na rozszerzaniu i zwężaniu naczyń krwionośnych, a główne znaczenie polega na przesyłaniu sygnałów ostrzegawczych, wywołujących u dziecka poczucie zmęczenia, za nim jeszcze nastąpi wyczerpanie sił fizycznych. Poziom hemoglobiny, liczba krwinek czerwonych i białych bliskie są normy człowieka dorosłego.[12]       

Według Z. Bartkowiaka „oddychanie obok krążenia uważa się za drugą ważną funkcję życiową organizmu, niezbędną dla podtrzymania przemiany materii przez dostarczenie komórkom tlenu a wydaleniem dwutlenku węgla”.[13]

„Układ oddechowy należy zatem do systemów łączących organizm ze środowiskiem zewnętrznym. Dodatkową jego funkcją jest wydalenie wody, w postaci pary wodnej. Rozwój płuc dziecka idzie w parze z rozwojem klatki piersiowej, która z wiekiem zmienia swój kształt. Początkowo klatka piersiowa jest beczkowata, następnie przybiera kształt ściętego stożka, spłaszczając się i wydłużając. Wraz z wiekiem wzrasta ilość pęcherzyków płuc, a także ich pojemność. Pojemność płuc dziecka, jest jednak mała, przy zwykłym oddechu wynosi około 90 - 100 cm3 u trzylatka i wzrasta w wieku 6 - 7 lat do120 - 200 cm3. Małą pojemność oddechową wyrównuje dziecko zwiększoną częstością oddechu. Dziecko trzyletnie oddycha z częstotliwością około 30 oddechów na minutę, sześciolatek - 27 oddechów na minutę, a dorosły wykonuje średnio 16 oddechów na minutę. Jeżeli dziecko potrzebuje więcej tlenu (np. przy wysiłku fizycznym), zwiększa raczej częstość oddechów niż ich głębokość”.[14]

Zdaniem S.Owczarka, starsze dziecko zwiększone zapotrzebowanie na tlen przy wysiłkach fizycznych zaspokaja głównie przez zwiększenie głębokości oddechów, a nie tylko przez zwiększenie ich częstości. U dziecka przedszkolnego przeważa tzw. oddychanie torem brzusznym -wdech i wydech związane są głównie z ruchami przepony. Zmiana na oddech   piersiowo-brzuszny   następuje   dopiero   w   wieku   6-7   lat.[15]

Układ limfatyczny ulega w wieku 3 - 7 lat znacznemu przerostowi. Tłumaczyć to można samoobroną organizmu przed częstymi w tym wieku zakażeniami. Nadmierna praca układu limfatycznego objawia się powiększeniem migdałów podniebiennych, węzłów chłonnych szyjnych, karkowych, pachowych, pachwinowych i innych, a często też przerostem tzw. trzeciego migdałka, co w efekcie utrudnia dziecku oddychanie przez nos. W następnym okresie rozwojowym układ limfatyczny ulega regresji.[16]

Jak twierdzi S.Owczarek, rozwój układu nerwowego polega głównie na jego czynnościowym dojrzewaniu. Ilość komórek nerwowych nie ulega bowiem zwiększeniu już od około 5 miesiąca życia płodowego. Doskonaleniu i dojrzewaniu ulega zarówno układ ośrodkowy (mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony), jak i układ obwodowy. W ośrodkowym układzie nerwowym następuje kolejne dojrzewanie struktur coraz precyzyjniej kierujących ruchami, rejestrujących doznania i sterujących reakcjami. Ośrodki te to zbiory komórek, w obrębie których zachodzą skomplikowane procesy koordynacji funkcji organicznych i czynności ruchowych.[17] Zdaniem tego autora „u małych dzieci zwoje mózgowe są słabo rozwinięte, a komórki nerwowe mają małą ilość rozgałęzień. Stopniowo dojrzewają coraz wyższe ośrodki, pozwalając precyzyjniej sterować ruchami i skojarzeniami. Dzięki temu dziecko doskonali swoje zachowania ruchowe, bogaci je i celowo dostosowuje do aktualnych potrzeb. W obrębie układu obwodowego rozwój i doskonalenie związane są z procesem mielinizacji włókien nerwowych reinerwacji mięśni. Mielinizacja to obrastanie włókien nerwowych otoczkami tłuszczowymi, które spełniają rolę podobną do izolacji na przewodach elektrycznych. Dzięki temu impulsy płynące nerwami ośrodkowego układu nerwowego do mięśni trafiają do odpowiednich jednostek motorycznych, a nie pobudzają obszarów zbędnych dla danej czynności. W konsekwencji tworzenie otoczek mielinowych ogranicza niepotrzebne przyruchy występujące często w działaniach dzieci. Inerwacja polega na stopniowym wydłużaniu się wypustek komórek nerwowych i tworzeniu połączeń z włóknami mięśniowymi. Stanowi to podłoże dla koordynacji nerwowo-mięśniowej. Zaawansowanie inerwacji odgrywa decydującą rolę w opanowaniu przez dziecko czynności ruchowych. Inerwacje drobnych mięśni, np. dłoni, ma miejsce później niż wielkich mięśni. Jest to drugi obok rozwoju siły mięśniowej, powód łatwiejszego opanowywania przez dziecko np. biegu czy skoku niż ruchów manipulacyjnych. Im dziecko jest młodsze, tym bardziej widoczna jest u niego przewaga układu pobudzania nad układem hamowania. Towarzyszące  temu szybkie występowanie znużenia ośrodkowego układu nerwowego powoduje, że dziecko ma trudność z dłuższym skupieniem uwagi i jest przyczyną    utraty    zainteresowania    nawet    dla    bardzo    atrakcyjnych, ale długotrwałych czynności”.[18]

Ruch może zastąpić wiele leków, żaden lek nie zastąpi ruchu

Wacław Dega

Rozwój motoryczny

„Rozwój  ruchowy  dziecka jest  ściśle  związany z jego  rozwojem somatycznym (rośnięciem, zmianami proporcji, przyrostem masy mięśni, procesem kostnienia szkieletu), z rozwojem fizjologicznym (usprawnianiem mechanizmów krążenia i oddychania, przebiegiem biochemicznych procesów w mięśniach, dojrzewaniem układu nerwowego) i rozwojem psychicznym (od którego zależą motywy podejmowanych czynności ruchowych oraz stany emocjonalne w znacznym stopniu regulujące czynności ruchowe i poziom sprawności), a także z rozwojem umysłowym (który warunkuje racjonalność postępowania) i rozwojem społecznym (który każe dziecku honorować racje innych i dostosowywać swoje zachowanie - w tym motorykę do obowiązujących norm i obyczajów)”.[19]

W wieku przedszkolnym rozwija się samoobsługa i samodzielność. Dziecko samo je, myje się, rozbiera i ubiera, utrzymuje porządek we własnych rzeczach, pomaga w łatwych pracach domowych. Umie wykonać proste, ale już dość precyzyjne czynności manualne, które są  przygotowaniem do nauki pisania.[20]

Dziecko w wieku przedszkolnym opanowuję jazdę na rowerze, wrotkach, a zimą na sankach, łyżwach, a nawet nartach. Lubi także korzystać z huśtawek i bujawek ogrodowych. Dziewczynki chętnie bawią się skakanką, a chłopcy z zapałem kopią piłkę, przygotowując się do gry w piłkę nożną. Przedszkolaki chętnie bawią się w wodzie i bez większych trudności uczą się pływać. Podczas biegania, skoków, wspinania się na drabinki, jazdy na rowerze, wrotkach, sankach, łyżwach czy nartach oraz podczas pływania dziecko ćwiczy prawie wszystkie duże ruchy kończyn i tułowia. Doskonali także koordynacje ruchową, precyzję, szybkość ruchów docelowych oraz zwinność.[21]

Zabawy ruchowe podnoszą także ogólną tężyznę dziecka i z tego względu sprzyjają jego zdrowiu. W miarę dorastania dziecko stopniowo udoskonala i usprawnia się ruchowo.[22]

Jak twierdzi J. Strelau, dzieci  przedszkolne   cechuje   silna  potrzeba  ruchu (głód  ruchu), stanowiąca podstawę ich ogromnej ruchliwości. Szczególnie dynamiczny rozwój zaznacza się około 5 roku życia, zwanego złotym okresem w rozwoju  ruchowym dziecka. Dziecko w wieku przedszkolnym opanowuje swobodny chód i bieg, co zbliża jego sposób poruszania się do człowieka dorosłego. W  wykonywanych  czynnościach  widoczny już jest rytm,  płynność i   harmonia ruchu zaznacza się  ich fazowa struktura. Nadal jednak czynnościom  dziecka  brak  elastyczności, dokładności i przewidywania.[23] Dzieci w tym wieku przyswajają kilka umiejętności ruchowych jednocześnie. Kształtują się kombinacje różnych form ruchu: biegu i skoku, biegu i kopnięcia piłki, chwytu i rzutu.[24]

Bieg dziecka 3 - letniego charakteryzuje się brakiem współpracy w działaniu kończyn dolnych, górnych i tułowia. Krok jest na ogół krótki z wybiciem i lądowaniem na całych stopach, tułów wyprostowany, wyprostowane są również kończyny górne, którymi dziecko wykonuje ruchy wymachowe o niewielkim zakresie.[25]

Dziecko 6 - letnie pracą całego ciała umiejętnie wspomaga pracę nóg: tułów jest wychylony ku przodowi, skoordynowane wymachy ugiętych w stawach łokciowych ramion dodają biegowi płynności, a krok znacznie wydłuża się.[26] Bieg jako naturalna i spontaniczna forma ruchu stosowany jest najczęściej przez wszystkie dzieci.[27]

Zdaniem W. Gniewkowskiego i K. Wlaźnik zarówno skok w dal jak i wzwyż są czynnościami technicznie skomplikowanymi, wymagającymi dużej koncentracji. Skok wzwyż jest dla dzieci przedszkolnych tak trudny do opanowania, że został on zniesiony. Skoncentrowano się jedynie na skoku w dal z miejsca i z rozbiegu. Aby wyegzekwować maksymalną długość skoku, należy nadać mu formę zadania ruchowego np. skok przez narysowaną rzeczkę. Dziecko może odbić się z dowolnego miejsca. Dla dzieci w wieku 6-7 lat, które są już zainteresowane wynikiem i mają ambicje sportowe, tego rodzaju „fabuła” (skok przez rzeczkę) nie jest potrzebna, gdyż i tak będą się starały skoczyć jak najdalej.[28]

W ciągu kilku lat pobytu w przedszkolu technika skoku w dal z rozbiegu znacznie się poprawia: stopniowo kolana w czasie rozbiegu unoszone są coraz wyżej, coraz lepiej zaznacza się koordynacja ruchów ramion i nóg oraz daje się zauważyć coraz wyraźniej moment silniejszego odbicia. Lądowanie następuje na nogi ugięte.[29]

Średnie roczne przyrosty wyników w skoku w dal  są najwyższe u dzieci w wieku od 4 do 5 lat (od 42,4 do 49,6 cm), co świadczy o dużej dynamice rozwoju szybkości i mocy w tym właśnie wieku.[30]

Spośród naturalnych form ruchowych najpóźniej kształtuje się umiejętność wykonywania rzutu. Dla dzieci w wieku przedszkolnym charakterystyczny jest sposób oddawania rzutu jednorącz, przedstawiony jako stadium początkowe i podstawowe. Trudno jednoznacznie określić granicę wieku, powyżej której dziecko przechodzi z pierwszego stadium w drugie. Obserwacje praktyczne wskazują jednak, że dzieje się to najczęściej około 5-6 roku życia.[31] Rzut na odległość to konkurencja, która wymaga nie tylko rozmachu ramienia we współpracy z tułowiem i nogami ale także umiejętności otworzenia dłoni i wypuszczenia rzuconego przedmiotu we właściwym momencie. Decydują 3 cechy: siła, szybkość i koordynacja.[32]

Rzut do celu wymaga znacznie większej koordynacji niż rzut na odległość. Dla dziecka w wieku przedszkolnym jeszcze trudniejszym zadaniem ruchowym jest wykonanie rzutu z rozbiegu.[33] Na ogół umiejętność tę zdobywają dopiero dzieci z najstarszej grupy.[34] Według W. Gniewkowskiego i K. Wlaźnik równowaga jest złożoną funkcją, na którą składają się: czucie mięśniowe, ogólna kondycja, stopień dojrzałości systemu nerwowego, zdolności adaptacyjne ustroju oraz sprawność narządu równowagi i analizatora wzroku. Autorzy uważają, że dzieci 4-5 letnie wykazują całkiem dobre opanowanie przejścia równoważnego na belce ułożonej na podłożu, natomiast na wysokości 15 cm odczuwają już wyraźny lęk. Natomiast dzieci najstarsze, a więc 6-latki dobrze sobie radzą na wysokości średniej, ale na wysokości 25 cm, znaczna...