JUDYCKI Stanisław - Dwa argumenty przeciwko materializmowi.pdf - JUDYCKI Stanisław - antonif

Stanisław Judycki

Dwa argumenty przeciwko materializmowi *

Prolog

Duch, ukazujący się Faustowi na początku dzieła Goethego, wzbudza

w nim okropny lęk, Faust jest przerażony tym, kogo wzywał i w końcu

zobaczył, szybko jednak stara się przyjąć pozę kogoś należącego do tego

samego rodzaju istot, co zjawa - na co słyszy taką odpowiedź: „ Du gleichst

dem Geist, den du begreifst, Nicht mir! ” 1 („Równyś duchowi, coś go pojąć

zdolny, nie mnie”). Przytaczam to znane sformułowanie po to, aby używać

go w dalszym ciągu w roli przykładu bogatego znaczeniowo wyrażenia,

które, wraz z wszystkimi pozostałymi wyrażeniami i znaczeniami w nich

zawartymi, przez zwolenników materialistycznej interpretacji umysłu musi

być uznane za coś, co nie jest niczym więcej niż wyładowaniami

elektrycznymi w mózgu Fausta, będącego odbiorcą komunikatu ze strony

ducha (duch, oczywiście, zgodnie ze swoją definicją, nie ma mózgu).

W często cytowanym fragmencie Monadologii G.W. Leibniz tak pisze

na temat natury umysłu:

Należy wszakże przyznać, że postrzeżenie i to, co od niego zależy, nie da się

wytłumaczyć racjami mechanicznymi , tzn. przez kształty i ruchy.

Przypuściwszy zaś, że istnieje maszyna, której budowa pozwala, aby

myślała, czuła, miewała postrzeżenia, będzie można pomyśleć ją, z

zachowaniem tych samych proporcji, tak powiększoną, by można było do

niej wejść jak do młyna. Założywszy to, odnaleźlibyśmy wewnątrz przy

zwiedzaniu jej tylko części, które popychają się wzajemnie, nigdy jednak nic,

co tłumaczyłoby postrzeżenie. Toteż trzeba szukać tego właśnie w substancji

prostej, a nie w rzeczy złożonej, czy też w machinie . 2

Warto dokładnie zwrócić uwagę na to, co Leibniz mówi w tym

fragmencie, a mianowicie twierdzi on, iż nawet gdyby istniała

maszyna, która byłaby zdolna do myślenia, do czucia i do spostrzegania, to

i tak podstawy dla wszystkich tych zdolności lub własności należałoby

szukać nie w tej maszynie, lecz w substancji prostej. Zgodnie z tym, gdy

Faust rozmawia z duchem, to rozmawia z nim jako substancja prosta,

chociaż, jak wiemy od Goethego, nie jest równy temu, z kim się

komunikuje, gdyż wśród substancji prostych, a więc i duchowych, istnieje

 Jest tekst wystąpienia w trakcie dyskusji pt. „Natura umysłu” [w:] „Internetowe

Czasopismo Filozoficzne Diametros ” www.diametros.iphils.uj.edu.pl (luty 2005).

1 J.W. Goethe, Faust. Eine Trag  die. Erster Teil , 486-518.

2 G.W. Leibniz, Zasady filozofii, czyli monadologia , tłum. S. Cichowicz [w:] G.W. Leibniz,

Wyznanie wiary filozofa, Rozprawa metafizyczna, Monadologia, Zasady natury i łaski oraz

inne pisma filozoficzne (red .S. Cichowicz), Warszawa: PWN 1969, s. 300.

gradacja ontyczna i epistemiczna, zróżnicowanie co do sposobu istnienia i

co do zdolności do pojmowania.

Zamieszczone niżej dwa argumenty skierowane są przeciwko

supozycji, że materia może myśleć, czuć, spostrzegać itp. Są to tylko dwa

argumenty, pełne przeciwstawienie się dominującemu dziś w filozofii

materializmowi w kwestii natury umysłu ludzkiego wymaga o wiele

obszerniejszych rozważań. Częściowo cel ten starałem się zrealizować w

książce Świadomość i pamięć , 3 aczkolwiek w tekście tym nie pojawiają się

dwa rozważane tutaj argumenty. Pierwszy z nich dotyczy często

formułowanej sugestii, że ogromna komplikacja mózgu ludzkiego stanowi

uwiarygodnienie dla przypuszczenia, że to mózg jest podmiotem naszego,

jak się nam zdaje, myślenia. Drugi argument ma charakter bardziej

defensywny, tzn. pokazuje, że nigdy nie będzie możliwa, sugerowana przez

materializm, redukcja tego, co świadome i mentalne, do tego, co materialne.

Pewną inspirację stanowiły dla mnie ostatnie analizy A. Plantingi,

zawarte w roboczej wersji jego artykułu Against Materialism , którą miałem

do dyspozycji. Plantinga przedstawia tam rozważanie, które określa jako

Replacement Argument oraz, nawiązującą do Leibniza, analizę określoną

przez niego jako Argument from Impossibility . W pierwszym wypadku

chodzi o to, że w fikcyjnej sytuacji, w której mój mózg zostałby zastąpiony

idealną jego kopią, lecz kopią złożoną z numerycznie odmiennych

składników, wtedy, mimo tej zamiany, ‘ja’ pozostałbym taki sam, a stąd

należy wnosić, iż ‘ja’ i mój mózg, to dwa różne byty. W drugim wypadku,

Plantinga, przywołując powyżej przedstawiony cytat z Monadologii

Leibniza, wskazuje na całkowitą niemożliwość przypuszczenia, iż

jakikolwiek zbiór neuronów może myśleć, tak jak niemożliwe jest do

pomyślenia to, że, powiedzmy, słoń jest liczbą siedem.

Plantinga bierze także pod uwagę racje na rzecz materializmu, wśród

których za najpoważniejszy uważa argument odwołujący się do

stwierdzanych empirycznie lokalizacji w różnych obszarach mózgu

korelatów określonych funkcji świadomego umysłu i do faktu neuronalnej

zależności wszystkich znanych nam zjawisk umysłowych. Na to reaguje

analizą wykazującą, że zależność to jedna rzecz, a rzekoma identyczność

sfery świadomej i mentalnej z mózgiem, to druga rzecz: aktywność mózgu

należy uznać za konieczny warunek aktywności mentalnej, lecz z tego nie

wynika, że aktywność mentalna jest aktywnością mózgu, nie wynika, że

jedno jest po prostu drugim. Swoje rozważania kończy stwierdzeniem, iż

istnieją bardzo poważne argumenty przeciwko materializmowi, lecz nie

istnieje żaden doniosły argument na rzecz materializmu - dlaczego więc,

pyta, ktoś miałby chcieć być materialistą? Dwa zamieszczone poniżej

argumenty przeciwko materializmowi idą wprawdzie w innych kierunkach

niż rozumowania Plantingi, lecz gdyby okazały się trafne, to mogłyby

stanowić dodatkowe podbudowanie ‘linii’ antymaterialistycznej.

3 S. Judycki, Świadomość i pamięć. Uzasadnienie dualizmu antropologicznego , Lublin: TN

KUL 2004.

Iluzja komplikacji

Od czasu, gdy w wyniku badań empirycznych stwierdzono, że mózg

ludzki stanowi ogromnie skomplikowany twór, na który składają się

miliardy komórek i możliwych połączeń pomiędzy nimi, zwolennicy

materializmu używają tego faktu jako argumentu na rzecz swojego

stanowiska. Jeżeli ktoś próbuje twierdzić, że identyczność pomiędzy

umysłem a mózgiem przeczy plastyczności, wyrafinowaniu i racjonalności

zachowania się człowieka, to ten zarzut jest natychmiast paraliżowany

napomnieniem: „Powinien Pan się wstydzić - za wszystko, co dzieje się w

Pańskiej świadomości odpowiedzialna jest tylko i wyłącznie ogromna ilość

możliwych stanów Pańskiego mózgu, których, jak się ocenia, jest więcej niż

atomów w uniwersum fizycznym”. Do tego argumentu dodaje się również i

to, że powstanie i funkcjonowanie komputerów podważa wątpliwości, iż coś

czysto materialnego jest w stanie wykazywać wysoki poziom

wyrafinowania i racjonalności w swoim zachowaniu się.

Nie tylko jednak fakt ogromniej komplikacji mózgu ludzkiego jest

argumentem na rzecz materializmu, lecz tym argumentem jest również

empirycznie stwierdzana lokalizacja korelatów pewnych czynności

świadomych w określonych obszarach mózgu. Te dwie rzeczy, tzn.

komplikacja mózgu i lokalizacja, stanowią łącznie, jak twierdzą

materialiści, poważne racje na rzecz tezy głoszącej, iż umysł ludzki nie jest

niczym innym niż bardzo skomplikowaną maszyną, a nawiązując do wyżej

wymienionego przykładu Leibniza, że umysł nie jest niczym więcej niż

młynem, który mieli myśli. Nie na wiele zdaje się w takiej sytuacji

zwrócenie uwagi, że jeżeli przyjmiemy, iż elektrony i kwarki, z których

składa się nasz mózg, nie są w stanie myśleć - czego raczej żaden zwolennik

materializmu nie uznaje - to również i wszystko, co powstaje w efekcie

mechanicznych oddziaływań pomiędzy tymi podstawowymi składnikami

materii, również nie może być w stanie wytworzyć choćby najskromniejszej

myśli. Natychmiast bowiem spotykamy się z reakcją ze strony

materialistów, iż to właśnie poprzez fakt olbrzymiej komplikacji mózgu coś

takiego, jak ‘myślenie mózgowe’ musi być możliwe.

Gdyby jednak udało się wykazać, że komplikacja nie jest czymś, co

wewnętrznie i istotnie może przysługiwać jakiejkolwiek strukturze

materialnej, to taki wynik nie tylko pozbawiłby siły argument

materialistyczny, odwołujący się do złożoności mózgu ludzkiego, lecz także

osłabiłby moc argumentacji wskazującej na empirycznie stwierdzalną

lokalizację korelatów czynności świadomych w określonych obszarach

mózgu. W efekcie ‘magiczna siła’ materializmu zostałaby anulowana i

trzeba byłoby, tak jak Leibniz przed wiekami, powiedzieć, że tego, czym

jest umysł, nie należy szukać w żadnej, nawet w najbardziej złożonej,

‘machinie’, lecz w substancji prostej i niematerialnej.

Nie trzeba chyba nikogo długo przekonywać, że sam fakt, iż jakaś

struktura materialna jest bardzo skomplikowana, nie stanowi argumentu na

rzecz tego, że struktura ta jest zdolna do posiadania jakichkolwiek

wyrafinowanych własności: sam fakt, że struktura fizyczna mikroprocesora

jest strukturą bardzo skomplikowaną, jak również sam fakt, że struktura

motka wełny, poplątanego przez kota, także jest strukturą skomplikowaną,

nie może być żadnym argumentem na rzecz tego, iż struktury te zdolne są

do myślenia i do rozumienia myśli. Choćbyśmy, nie wiem jak długo i

wytrwale, wygłaszali przed naszym komputerem biurkowym myśl, którą

usłyszał Faust, że „równyś duchowi, coś go pojąć zdolny, nie mnie”, to z

samego faktu komplikacji czegoś, nawet ‘kosmicznej’ komplikacji, nie

wynika, że ta skomplikowana struktura zrozumie tę myśl. Mózg, który

posiadamy, jest w stanie przyjmować miliardy stanów, lecz w tej całej

swojej komplikacji może być raczej podobny do motka wełny poplątanego

przez kota i tak samo, jak motki wełny nic nie rozumieją i nie myślą o

czymkolwiek, tak też i nasz mózg nic nie myśli i nic nie rozumie - mimo

tego, że jest bardzo skomplikowany.

Nie ten jednak argument jest tu decydujący, decydująca jest rzecz

bardziej podstawowa, a mianowicie to, że komplikacja nie wydaje się być

istotną i wewnętrzną cechą tego, co materialne i że komplikacja systemów

materialnych jest swoistego rodzaju iluzją, która powstaje w wyniku

przypisywania określonych własności temu, co materialne. Przyjmujemy, że

motek wełny splątanej przez kota jest, obiektywnie patrząc, mniej

skomplikowany niż mózg. Tak jednak wydaje się być wyłącznie na

poziomie nieuzbrojonego spojrzenia, gdy jednak weźmiemy pod uwagę

strukturę molekularną motka, potem zaś uwzględnimy strukturę cząstek

elementarnych zawartych w wełnie - to czy motek jest mniej obiektywnie

skomplikowany od naszego mózgu lub od jego określonych obszarów?

Wydaje się, że na to pytanie nie istnieje żadna dobra odpowiedź, a nawet

gdyby tę większą komplikację mózgu dało się jakoś kwantytatywnie

określić, to czy ma to jakieś znaczenie dla kwestii, którą teraz dyskutujemy?

Przecież w wypadku umysłu ludzkiego chodzi o różnicę jakościową, o

unikalne novum kategorialne, a nie o różnicę ilościową. Możemy przyjąć,

jak to robił jeszcze niedawny marksizm, iż ilość przechodzi w jakość -

oczywiście, że możemy, tylko, że problem polega na tym, iż, jeśli chcemy,

to wszystko m oże my przyjąć.

Co więcej, wydaje się również, że to, czy coś jest skomplikowane,

zależy od spojrzenia obserwatora, a więc że komplikacja nie jest istotną i

wewnętrzną cechą tego, co materialne, tak jak masa lub pęd są

obiektywnymi i wewnętrznymi cechami tego, co materialne. Ziarnko pisaku

na oceanicznej plaży wydaje się nam mniej skomplikowane niż nasz mózg

tylko dlatego, że nie widzimy jego struktury cząsteczkowej, lecz gdybyśmy

ją ujrzeli, to natychmiast moglibyśmy zadać następne pytanie, a

mianowicie, jak skomplikowane są poszczególne cząsteczki, które łącznie

tworzą ziarnko pisaku. Ogromny silos, zawierający wyłącznie żółte piłeczki

tenisowe, jest, jak powiedzielibyśmy w kontekście problemu

psychofizycznego, prostą strukturą, strukturą, która jako taka nie może

zrozumieć zdania „Równyś duchowi, coś go pojąć zdolny, nie mnie” - nikt

nie będzie próbował przemawiać w ten sposób do silosu z piłeczkami

tenisowymi - lecz już struktura złożona z cząstek, z których składają się

piłeczki tenisowe, jest czymś skomplikowanym - jak z pewnością

przyznalibyśmy. Co to jednak znaczy ‘skomplikowany’ w tym wypadku,

skomplikowany, można zapytać, dla kogo - dla nas, dla naszej nauki, dla

naszej nauki dzisiaj czy za tysiąc lat, dla demona Laplace’a, czy dla

intelektu nieskończonego. Wydaje się więc, że nie możemy precyzyjnie

określić tego, co znaczy wyrażenie ‘obiektywna komplikacja czegoś’.

Złożoność i semantyka

W tym miejscu chciałbym wprowadzić określenie regulujące dalsze

użycie słów ‘skomplikowany’ i ‘złożony’. Mózg, gdy przyjmiemy

określony punkt widzenia, jest bardziej skomplikowany niż motek wełny

poplątany przez psotnego kota, tzn. zawiera więcej, nazwijmy to, ‘nici’, czy

jednak mózg jest bardziej złożony niż ten motek - to właśnie trzeba

rozważyć. Zamierzam twierdzić, że ani motek wełny ani mózg nie są czymś

złożonym. Czym zatem jest złożoność?

Powyżej sugerowałem, że sama komplikacja pewnej struktury

materialnej nie może być argumentem na rzecz tego, że struktura ta jest w

stanie posiadać jakiekolwiek wyrafinowane własności. Na to ktoś mógłby

odpowiedzieć, że nie chodzi tu o jakąkolwiek komplikację, lecz o

komplikację odpowiednio zorganizowaną, a więc że nasz mózg nie dlatego

jest w stanie myśleć i rozumieć myśli, iż jest bardzo skomplikowany, jak

również nie dlatego, że składa się z jakiegoś bardziej subtelnego materiału

niż motek wełny, lecz dlatego, że j es t d o t eg o cel u o d p o wi ed n io

z or g an i zo w an y . Nie chodzi więc o komplikację po prostu, lecz o

komplikację odpowiednio zorganizowaną do pewnego celu i tego rodzaju

odpowiednio zorganizowaną komplikację będę nazywał złożonością.

Problem polega jednak na tym, że, podobnie jak komplikacja, również

i złożoność nie jest wewnętrzną i istotną cechą tego, co materialne, wręcz

przeciwnie, tak zinterpretowana złożoność nie jest w ogóle cechą fizyczną

lub materialną, lecz jest cechą semantyczną. Odpowiedniość organizacji i

cel, któremu ta organizacja ma służyć, nie jest taką samą cechą, jak masa

jakiegoś obiektu lub jego pęd. W wypadku komputerów mówimy wtedy o

projekcie, według którego zostały one zrobione i o programie, który nadaje

plątaninie możliwych połączeń elektrycznych odpowiednią organizację do

celu, któremu mają służyć. To projekt i program sprawiają, że to, co jest

skomplikowane, staje się czymś złożonym. Trzeba jednak w tym miejscu

przypomnieć, że to nie komplikacja po prostu wymaga projektu, aby mogła

stać się złożonością, lecz komplikacja potraktowana z odpowiedniego

poziomu obserwacji: nie da się przekształcić splątanego motka wełny w

JUDYCKI Stanisław - Dwa argumenty przeciwko materializmowi.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: