krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej.pdf

Aleksandra Karasowska

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie

Krzywdzenie dzieci

w rodzinie alkoholowej

Szacuje się, że w Polsce w rodzinach alkoholowych żyje około 2 mln dzieci. W rodzinach

tych działają czynniki, które w istotny sposób utrudniają ich funkcjonowanie i wpływa-

ją na sytuację żyjących w nich dzieci, takie jak alkoholizm jednego lub obojga rodziców,

wspołuzależnienie, dysfunkcje ról rodzinnych, zaburzenia psychiczne rodziców (depresja,

osobowość aspołeczna), brak umiejętności życiowych (w szczególności wychowawczych),

bieda. Wiele z tych dzieci doznaje w swoich rodzinach krzywdy – różnych form przemo-

cy i zaniedbania. Dzieci te nie mogą zmienić swojej sytuacji. Ich cierpienie nie kończy

się na doświadczeniach przeżywanych w rodzinie. Niektóre z nich mają trudności

w przystosowaniu się do wymagań środowiska pozarodzinnego, odnoszą niepowodzenia

szkolne i w kontaktach z rówieśnikami. Skutki krzywdy doświadczonej w dzieciństwie

mogą rozciągać się na ich dalsze życie. Część z tych dzieci jest predysponowana do po-

wtórzenia losu swoich rodziców.

Autorka artykułu opisuje krzywdę i jej skutki dla rozwoju, opierając się na własnych do-

świadczeniach z pracy terapeutycznej z rodzinami alkoholowymi oraz z prowadzonych

szkoleń i konsultacji dla profesjonalistów pracujących z dziećmi alkoholików.

Szacuje się, że w Polsce w rodzinach al-

koholowych żyje około 2 mln dzieci, z cze-

go ponad połowa z nich znajduje się w sy-

tuacji drastycznie zagrażającej ich zdro-

wiu i rozwojowi 1 . Na sytuację dziecka wy-

chowującego się w rodzinie alkoholo-

wej wpływa wiele czynników związanych

z funkcjonowaniem środowiska rodzin-

nego – zarówno tych specyficznie alkoho-

lowych, jak i niespecyficznych. Szczególne

znaczenie ma tu fakt picia jednego lub

obojga rodziców, wzorzec picia, wystę-

powanie zaburzeń u drugiego rodzica

(współuzależnienie), stopień degradacji

życia rodziny, dostępność wsparcia ze-

wnętrznego.

W niniejszym artykule autorka, opierając

się na własnych doświadczeniach w pra-

cy terapeutycznej z rodzinami alkoholo-

wymi oraz z prowadzonych przez siebie

szkoleń i konsultacji 2 , prezentuje uwarun-

kowania i obszary krzywdy doznawanej

przez dzieci alkoholików, a także skutki

dla rozwoju i funkcjonowania dziecka.

1 www.parpa.pl.

2 Mowa tu o doświadczeniach w pracy w Wojewódzkim Ośrodku Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia

w Gdańsku, a także o doświadczeniach z prowadzonych szkoleń i konsultacji dla osób pracujących z dziećmi

alkoholików w świetlicach socjoterapeutycznych.

Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej

Czynniki działające w rodzinie alkoholowej,

które mają wpływ na krzywdę dziecka

Alkoholizm

Osoba uzależniona pije w sposób nie-

kontrolowany, niszcząc siebie i rodzinę.

W miarę rozwoju choroby coraz bardziej

traci kontrolę nad swoim zachowaniem,

może także pojawić się agresja, która pro-

wadzi do przemocy. Życie rodziny koncen-

truje się na alkoholiku, na zapobieganiu

piciu lub neutralizowaniu jego skutków.

Wzór picia w istotny sposób wpływa na po-

ziom destrukcji w rodzinie – upijanie się,

połączone z agresją i nieprzewidywalnym

zachowaniem, może być bardziej uciążli-

we dla bliskich osób, niż zamykanie się

z butelką w pokoju i wycofywanie z życia

rodzinnego. Długotrwałe ciągi alkoholo-

we na przemian z okresami abstynencji

skazują rodzinę na życie jak na huśtawce.

Ogromne znaczenie ma fakt picia jed-

nego lub obojga rodziców. Dziecko mające

pozytywny związek z choćby jednym tylko

opiekunem, może być odporniejsze na dys-

funkcyjne oddziaływanie rodziny niż takie,

które nie ma nawet tego (Bushweller 1995).

W sytuacji kiedy piją oboje rodzice, spo-

żywanie alkoholu staje się normą, co bar-

dzo zwiększa prawdopodobieństwo przeka-

zania dziecku negatywnych wzorców ro-

dzinnych. Ponadto, kiedy degradacja wy-

wołana uzależnieniem dotyczy obojga ro-

dziców, maleją szanse dziecka na otrzy-

manie opieki i wsparcia w rodzinie.

cie męża znacząco wpływa na jej zacho-

wanie i kondycję psychiczną. U wielu żon

alkoholików rozwija się zaburzenie przy-

stosowania, zwane współuzależnieniem 3 ,

które upośledza funkcjonowanie w roli

matki. Koncentracja na alkoholiku, kon-

trolowanie go, walka o butelkę, pochła-

nia całą energię i uwagę, doprowadzając

do zaniedbywania potrzeb dzieci.

Dysfunkcyjny system rodzinny

Rodzina alkoholowa jest systemem dys-

funkcyjnym, którym rządzą sztywne regu-

ły, służące utrzymaniu chorej równowagi:

– „nie mów”, czyli zachowaj milczenie na

temat tego, co dzieje się w rodzinie;

– „nie ufaj” zarówno członkom własnej ro-

dziny, jak i obcym, ponieważ zaufanie

zagraża doznaniem krzywdy;

– „nie odczuwaj”, to znaczy nie zagłębiaj się

we własne emocje (bądź „twardy”).

Życie członków rodziny jest podporząd-

kowane konieczności utrzymania tajem-

nicy, obejmującej picie i jego skutki, tzw.

tabu. Rodzina zaprzecza problemom,

ukrywa je przed światem zewnętrznym,

co prowadzi do izolacji i zmniejszenia szan-

sy na otrzymanie pomocy.

Zarówno osoby uzależnione, jak

i współuzależnione w sposób destrukcyj-

ny pełnią role rodzinne – małżeńskie i ro-

dzicielskie. W relacji między małżonkami

dochodzi do częstych konfliktów, które

kończą się awanturami lub zerwaniem

kontaktu. W tych rozgrywkach dzieci sta-

ją się obiektem manipulacji ze strony

rodziców. Wszyscy członkowie rodziny

Współuzależnienie

Ważne z punktu widzenia sytuacji dziec-

ka jest funkcjonowanie współmałżonka

alkoholika. Dla wielu dzieci w rodzinach

alkoholików niepijąca matka jest jedy-

nym źródłem oparcia. Niestety, często pi-

3 Trwała adaptacja do stresora, jakim jest osoba pijąca i jej zachowanie, staje się przyczyną wystąpienia stałych

zaburzeń przystosowania u dorosłych członków rodziny alkoholika. Mimo iż współuzależnienie nie zostało jeszcze

wpisane przez Światową Organizację Zdrowia do Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn

Zgonów, wielu specjalistów zajmujących się terapią problemów alkoholowych jest zgodnych, że można wyróżnić

szereg ściśle określonych objawów, które pozwalają na rozpoznanie u osoby badanej zespołu zaburzeń

osobowości, określanego mianem współuzależnienia (www.parpa.pl).

Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej

wchodzą w sztywne role, które ograni-

czają ich możliwość rozwoju i kształto-

wania własnej tożsamości 4 .

osobowość aspołeczna), brak umiejętności

życiowych (w szczególności wychowaw-

czych), bieda. Są one niekiedy skutkiem

choroby alkoholowej lub ich geneza sięga

okresu przed uzależnieniem. Współwystę-

powanie wielu problemów powoduje, że

sytuacja dzieci wychowujących się w ta-

kich rodzinach jest szczególnie trudna.

Inne problemy

W opisywanych rodzinach występują

często także inne problemy, takie jak za-

burzenia psychiczne rodziców (depresja,

Mapa krzywdy

Krzywdzenie dzieci to każde działanie

lub bezczynność jednostki, instytucji lub

społeczeństwa jako całości i każdy rezul-

tat takiego działania lub bezczynności,

który deprawuje równe prawa i swobody

dzieci i/lub zakłóca ich optymalny rozwój

(Gill, za www.fdn.pl).

Krzywdzenie może się odbywać w czte-

rech wymiarach:

– przemoc fizyczna,

– przemoc psychiczna,

– wykorzystanie seksualne,

– zaniedbywanie.

W rodzinach alkoholowych dzieci do-

znają wszystkich tych rodzajów krzywdy.

współżyciem w małżeństwie, z kłopota-

mi bytowymi, zawodowymi itd. (Melli-

bruda 2001).

Z moich doświadczeń w pracy z rodzi-

nami alkoholowymi wynika, że znacznie

częściej spotykamy się z tym drugim ro-

dzajem krzywdy. Atmosfera pełna napię-

cia sprzyja agresji, a dziecko łatwo może

się stać obiektem jej rozładowania zarówno

dla pijącego, jak i niepijącego rodzica.

Jest to tym bardziej prawdopodobne, że za-

równo alkoholicy, jak i osoby współuza-

leżnione łatwo tracą kontrolę nad swoim

zachowaniem. Czasami problemy wycho-

wawcze z dzieckiem stają się pretekstem

do bicia, jednak nawet wtedy w rzeczywi-

stości służą rozładowaniu napięcia i od-

wracaniu uwagi od problemu picia (tak

się dzieje w przypadku dziecka, które peł-

ni rolę „kozła ofiarnego” w rodzinie).

Przemoc dokonuje się w tych rodzi-

nach nie tylko pod wpływem alkoholu, ale

także na trzeźwo. Wielu pacjentów, alko-

holików i żon zgłaszających się po pomoc

do ośrodka, w którym pracowałam, przy-

znawało się do bicia swoich dzieci 5 . Jed-

nak dzieci uczestniczące w prowadzonych

przeze mnie grupach dużo rzadziej ujaw-

niały takie fakty – chroniły swoich rodzi-

ców. Izolacja rodziny od świata zewnętrz-

nego sprzyjała rozwijaniu się przemocy.

16-letni chłopiec, mający problemy w szko-

le, był katowany przez ojca za każdą złą

Przemoc fizyczna

Dzieci, żyjąc w rodzinach alkoholo-

wych, znacznie częściej doświadczają prze-

mocy fizycznej, niż dzieci pochodzące z in-

nych rodzin (Robinson 2003).

W krzywdzeniu fizycznym można do-

strzec dwie jego odmiany:

– dotkliwe karanie dziecka, w którym zada-

wanie bólu jest uzasadnione regułami,

przepisami, oceną zachowania dziecka,

i często jest zniekształcane przez różne

uzasadnienia, racjonalizacje;

– krzywdzenie będące rezultatem agresji

rodziców i potrzeby rozładowania agre-

sywnych uczuć, które bardzo często nie

mają nic wspólnego z dzieckiem, ale ze

4 Zgodnie z systemowym ujęciem rodziny dzieci mogą przyjmować role bohatera, kozła ofiarnego, maskotki lub

zagubionego dziecka. Rola zostaje narzucona dziecku przez rodzinę i pomaga mu przetrwać w chorym systemie

rodzinnym (Robinson, Lyn Rhoden 2003).

5 Z badań przeprowadzanych wśród pacjentów placówek odwykowych wynika, że 40% z nich krzywdzi swoje

dzieci (Mellibruda 2001).

Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej

ocenę. Kiedy nie otrzymał promocji do na-

stępnej klasy, i on, i matka byli przekona-

ni, że tym razem ojciec go zabije. Pomi-

mo tak ogromnego poczucia zagrożenia,

nie zdecydowali się szukać pomocy na

zewnątrz, woleli podrobić świadectwo.

Inny chłopiec pod wpływem wstrząsu

emocjonalnego wyznał mi, że jest mal-

tretowany przez ojca, który wychowuje

go samotnie po śmierci matki: Tata bije

mnie, kiedy wraca do domu pijany. Po-

znaję to po jego krokach i wtedy się cho-

wam, ale zwykle mnie znajduje. Bije aż się

zmęczy. Jednak później, gdy chłopiec

ochłonął, próbował mnie przekonać , że

tata jest dobry – kiedy nie pije, gotuje obia-

dy, opiekuje się mną [...].

Dzieci często przyznawały, że są ofia-

rami przemocy, ale dopiero wtedy, kiedy

odnosiły widoczne urazy. Niektóre nawet

wówczas próbowały zaprzeczać, twier-

dząc, że, na przykład, pobiły się z kole-

gą. Starsza młodzież w rozmowach cza-

sami ujawniała poważne urazy, na przy-

kład złamania, które nie były leczone.

Mama nie poszła ze mną do lekarza, bo

wtedy by się wydało, że tata pije i bije nas.

Nie puszczała mnie do szkoły, aż mi się

zrosło – wyznała pacjentka, której na pa-

miątkę tego wydarzenia pozostał nie-

sprawny palec u ręki.

18-letnia dziewczyna mieszkała z dziad-

kami. Jej rodzice, alkoholicy, od lat byli

pozbawieni władzy rodzicielskiej, jednak

pomimo tego kilka razy w miesiącu od-

wiedzała ich. Podczas tych wizyt była

przez nich bita, co ukrywała przed dziad-

kami: Chodziłam tam, bo martwiłam się

o nich, że zapiją się na śmierć, że ojciec za-

bije matkę. Czułam się winna, że ja mam

dobrze, a oni żyją w nędzy. Nie mogłam po-

wiedzieć dziadkom, że mnie biją, bo zaka-

zaliby mi tych kontaktów.

W opisanych przypadkach mechani-

zmy działające w rodzinie alkoholowej

sprzyjały narastaniu przemocy przez wie-

le lat i jednocześnie utrudniały jej ujaw-

nienie. Dzieci doznawały tu szczególnej

krzywdy, związanej nie tylko z urazami

fizycznymi, ale także psychicznymi:

– utraciły poczucie bezpieczeństwa w rela-

cji z rodzicem, który stosował przemoc;

– zostały zdradzone przez drugiego ro-

dzica, który nie potrafił ochronić ich

przed przemocą;

– zostały pozbawione jakiegokolwiek opar-

cia i poczucia bezpieczeństwa, także ze-

wnętrznego, i to często w sytuacji za-

grożenia życia;

– za potrzebę więzi z rodzicami musiały

zapłacić przyjmowaniem bólu i upo-

korzenia;

– szukając pomocy, czuły się winne zdra-

dy rodziców;

– chroniąc rodziców, przyjmowały na sie-

bie odpowiedzialność za przemoc, płacąc

za to poczuciem winy.

Przemoc psychiczna

Przemoc psychiczna w rodzinach al-

koholowych ma wiele odmian.

Poniżanie, wyzwiska, zastraszanie

W rodzinach, z którymi pracowałam,

przemoc słowna pojawiała się niemal za-

wsze. W pełnych napięcia relacjach po-

między członkami tych rodzin wyzwiska

stawały się podstawowym sposobem wy-

rażania negatywnych uczuć, a poniżanie

służyło podbudowaniu poczucia własnej

wartości. Pijany ojciec sadzał w kuchni

matkę i córki i przez wiele godzin im wy-

myślał, obrzucając wyzwiskami i obwi-

niając o swoje niepowodzenia życiowe.

W tym czasie nie wolno im było się ru-

szyć ani odezwać.

Takie traktowanie szczególnie dotyka-

ło dzieci, które dopiero odkrywały, kim są

i budowały obraz siebie, opierając go w du-

żym stopniu na informacjach otrzymywa-

nych od rodziców.

Dwie siostry, bliźniaczki, od dzieciństwa

słyszały, że są głupie i nic w życiu nie osią-

gną. Niepowodzenia szkolne stawały się pre-

tekstem do kolejnych wyzwisk i upokorzeń.

Karasowska / Krzywdzenie dzieci w rodzinie alkoholowej

Niestety, często działał tu mechanizm

„samospełniającego się proroctwa” – wy-

zywane dzieci zachowywały się zgodnie

z przyczepionymi im etykietkami „nieuka”,

„złodzieja” czy „nieudacznika”.

ga przemoc jako nieuchronny aspekt ro-

dzinnego życia, gdzie zwycięża silniejszy,

a słabszy zostaje upokorzony, może uznać,

że sprawca oferuje więcej oparcia i szans

na przetrwanie.

Najbardziej dramatyczne są te sytuacje,

gdy ojciec – sprawca przemocy wybiera

syna do roli swojego „pomocnika” (Kara-

sowska 2001). Pacjentka opowiadała, jak

mąż trzymał ją i zachęcał kilkunastolet-

niego syna do bicia. Mówił mu, że matka

jest zła i głupia, dlatego trzeba ją wychować .

Również inne pacjentki w grupie dla

osób doznających przemocy skarżyły się

na agresje ze strony dorastających dzieci,

najczęściej chłopców.

Przemoc niszczy zasoby zaradcze ko-

biety, uniemożliwia jej prawidłowe funk-

cjonowanie w roli matki. Często nawet na-

turalne w rozwoju dziecka zachowania (wy-

rażanie własnej woli, bunt) odbiera jako

dominację dziecka nad nią i reaguje wy-

cofaniem oraz uległością.

Matka czteroletniego chłopca przekony-

wała mnie, że jej synek jest od niej silniej-

szy: On zachowuje się tak jak ojciec, krzy-

czy na mnie, wyzywa, bije pięściami, boję

się go i cała kulę się w sobie . Rolą rodzica

jest kontrolowanie agresywnych zachowań

dziecka oraz uczenie go samokontroli.

Szczególne zadanie przypada ojcu – po-

winien chronić matkę przed agresją syna.

W opisanych tu przypadkach doszło

do poważnego nadużycia. Ojcowie wykorzy-

stywali naturalną potrzebę dziecka iden-

tyfikacji i bliskości, wzmacniając agresję

chłopca i kierując ją przeciwko matce.

Dziecko przeżywało straszliwe rozdarcie.

Aby utrzymać związek z ojcem, musiało

niszczyć własną matkę. Jeśli ona nie po-

trafiła postawić granic, spełniała się jego

najgorsza obawa, że własną agresją jest

w stanie zniszczyć najbliższą osobę, któ-

rej tak potrzebuje. Jest to bardzo poważ-

ny uraz dla psychiki dziecka.

Z relacji matek wynika, że chłopcy

cierpieli na zaburzenia snu, mieli kosz-

mary nocne, silne lęki, niekontrolowane

ataki agresji wobec innych osób, przed-

Dziecko jako świadek przemocy

pomiędzy rodzicami

Matki, z którymi pracowałam, często

mówiły: On jest dobrym ojcem, bije tylko

mnie, dzieci nie rusza . Nie zdawały sobie

sprawy z tego, że dzieci zmuszone do

uczestniczenia w takich sytuacjach dozna-

ją poważnych urazów. Doświadczają po-

dwójnej straty – oboje rodzice, zarówno

sprawca, jak i ofiara, przestają być źró-

dłem oparcia i poczucia bezpieczeństwa.

W stosunku do rodzica, który stosuje prze-

moc, dziecko może odczuwać lęk, żal, któ-

ry z czasem zmienia się w nienawiść.

Z kolei rodzic wchodzący w rolę ofiary

zostaje zdeprecjonowany w oczach dziec-

ka, okazuje się zbyt słaby, bezradny i dziec-

ko widzi, że nie może liczyć na jego ochro-

nę. Jednocześnie boi się o niego, czuje się

odpowiedzialne. Często w takiej sytuacji

traci szacunek do obojga rodziców, któ-

rzy przestają być dla niego autorytetem.

Niekiedy dziecko, nie mogąc poradzić

sobie z lękiem i bezradnością, porzuca

rolę biernego świadka i wchodzi pomię-

dzy rodziców jako obrońca ofiary. Młoda

dziewczyna wyraźnie pamiętała moment,

gdy, mając 7 lat, świadomie podjęła decy-

zję, że będzie bronić matkę. Zaczęła krzy-

czeć na ojca, który ją dusił, i ten przestra-

szył się. Od tego czasu, będąc przekona-

na, że życie matki zależy od niej, bała się

wychodzić z domu, nigdzie nie wyjeżdża-

ła. Często, gdy stawała w jej obronie, ścią-

gała na siebie agresję ojca.

Sytuacje, w których dzieci poprzez de-

strukcyjne postawy dorosłych są zmuszone

do podejmowania tak dramatycznych decy-

zji, należy uznać za przemoc psychiczną.

Zdarza się, że dziecko uczestniczące

w przemocy pomiędzy rodzicami identy-

fikuje się ze sprawcą. Ma to swoje uza-

sadnienie psychologiczne. Jeżeli spostrze-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: