2

Bizantyjska sztuka

Ukształtowana w V w. sztuka chrześcijańskiego wschodu i oficjalna sztuka Kościoła ortodoksyjnego, kwitnąca do upadku cesarstwa bizantyjskiego (1453). Wyrosła z tradycji hellenistycznych (hellenizm) późnego cesarstwa rzymskiego. Ogarnęła Grecję, Bałkany, Armenię, Gruzję, północną Afrykę, część Półwyspu Apenińskiego oraz Ruś. Ślady jej oddziaływania można znaleźć także w Polsce.                                                                                                     Dzieje sztuki bizantyjskiej dzielą się na 3 okresy:

1) 324 założenie Konstantynopola - 843 upadek ikonoklazmu,

2) 867 początek panowania dynastii macedońskiej - 1204 zajęcie Konstantynopola przez Krzyżowców,

3) 1261 restauracja cesarstwa - 1453 zajęcie Konstantynopola przez Turków.

Szczególny rozkwit sztuka bizantyjska przeżywała za panowania Justyniana I Wielkiego, dynastii Komnenów i Angelosów oraz Paelologów. Najpełniej przejawiała się w architekturze, malarstwie (freski, mozaiki, ikony, miniatury) i rzemiośle artystycznym (tkaniny, wyroby z kości słoniowej, złota, emalii).

Architekturę charakteryzowało łączenie planu centralnego z podłużnym, wysoki poziom konstrukcji kopuł, użycie cegły jako materiału budowlanego, brak zewnętrznych dekoracji. Najczęstsze typy sakralnych budowli bizantyjskich to bazyliki kopułowe (kościół Hagia Sophia w Konstantynopolu, 532-37) i krzyżowo-kopułowe (kościół Św. Apostołów w Konstantynopolu 536-46).

Hagia Sophia, Aja Sofia, świątynia Świętej (Bożej) Mądrości w Konstantynopolu (obecnie Istanbul, Stambuł), najwspanialsza budowla późnego antyku, arcydzieło sztuki bizantyjskiej. Świątynia została zbudowana na rozkaz cesarza Justyniana I przez architektów: Antemiosa z Tralles i Izydora z Miletu w latach 532-537. Był to kościół pałacowy, powiązany bezpośrednio z zabudowaniami cesarskiej rezydencji.    Hagia Sophia to bazylika kopułowa, łącząca założenie centralne z cechami budowli podłużnej. Założenie czworoboczne (77 na 72 m), podzielone na trzy nawy. Nawę środkową przykrywa spłaszczona, wsparta na pendentywach, kopuła o średnicy 31,5 m. Dzięki dodaniu dwóch półkopuł (z dodatkiem po dwie eksedry każda) osiągnięto przedłużenie nawy głównej. Ponad nawami bocznymi umieszczono empory otwierające się na nawę główną.Z zewnątrz Hagia Sophia to harmonijne spiętrzenie potężnych brył, wnętrze imponuje lekkością (szczególnie kopuła wznosząca się ponad 50 m nad poziom posadzki). Wnętrze było bogato dekorowane mozaikami, inkrustacjami ściennymi. Turcy, po zajęciu Konstantynopola, zamienili świątynię w meczet, dobudowali 4 minarety (zniekształcenie pierwotnej sylwetki budowli) oraz zniszczyli większość dekoracji wnętrza.

Od 1934 Hagia Sophia jest muzeum. W wyniku prac konserwatorskich odsłonięto duże fragmenty ocalałych mozaik. Hagia Sophia stała się wzorem dla architektów tureckich, którzy budowali na jej wzór meczety kopułowe (szczególnie cenne są meczety Mimara Sinana - początek XVII w.).

Rawenna, Ravenna, miasto w północno-wschodnich Włoszech, w prowincji Emilia-Romania, 12 km od wybrzeży Morza Adriatyckiego, z którym jest połączone kanałem. 136,7 tys. mieszkańców (1991).

Historia

Założona prawdopodobnie przez Umbrów, ok. 191 p.n.e. przeszła pod panowanie Rzymu. Za czasów cesarza Oktawiana Augusta szybko rozwijała się jako baza morska floty rzymskiej. Tutejszy port mógł pomieścić ponad 250 okrętów. 404 n.e. cesarz Honoriusz przeniósł do Rawenny stolicę cesarstwa zachodniorzymskiego.

Do ostatecznego upadku cesarstwa w 476 główna siedziba cesarzy. Tutaj też rezydowali Odoaker i król Ostrogotów Teodoryk Wielki. 540-751 należała do Bizancjum. 565-751 stolica egzarchatu raweńskiego. 751-754 pod panowaniem Longobardów, których wyparł Pepin Mały, władca Franków. Formalnie przekazana przez Pepina papieżowi, faktycznie prowadziła politykę niezależną od Watykanu.

W XIV w. rządzona przez ród Polentów, 1449 przeszła pod panowanie Wenecji, w 1509 powróciła do Państwa Kościelnego. 1860 włączona do zjednoczonych Włoch.

Ośrodek przemysłu chemicznego (produkcja kauczuku syntetycznego i nawozów sztucznych), spożywczego (cukrownie, młyny, produkcja konserw i wina), włókienniczego, metalowego, drzewnego i ceramicznego.

Zabytki

Mauzoleum Galli Placydii (440). Baptysteria: Ortodoksów (V w.), Arian (VI w.). Oktogonalny kościół S. Vitale (526-547). Bazylika S. Apollinare Nuovo (VI w.). Pozostałości tzw. pałacu Teodoryka Wielkiego (VI w.). Mauzoleum Teodoryka Wielkiego (w pobliżu miasta, VI w.). Baptysterium S. Giovanni in Fonte (przebudowane w V w. z term rzymskich).

Kościoły: Spirito Santo (VI, XVI w.), S. Giovanni Evangelista (V, XII-XIV w.), S. Francesco (V, XII-XVIII w.), S. Maria in Porto Fuori (XI, XVI w.), S. Chiara (XIII w.), S. Domenico (XIII-XIV, XVII-XVIII w.), S. Giovanni Battista (XVII w.), S. Maria in Porto (XVI, XVIII w.). Katedra (XVIII w.). Grobowiec Dantego (1780). Ratusz (XV, XVII w.). Palazzo Veneto (XV, XVI w.). Rocca Veneziana (XV, XVII-XVIII w.). Loggia del Giardino (XVI w.). Pałace (XVIII w.). W pobliżu Rawenny znajduje się kościół S. Apollinare in Classe (535-549) z dekoracją mozaikową w absydzie.

Justynian I Wielki, korzystając z mocnej pozycji państwa, przeprowadził reformy wewnętrzne (reforma finansów, centralizacja aparatu państwowego). Na jego polecenie dokonano opracowania tzw. Kodeksu Justyniana (528-534). Justynian umocnił pozycję kościoła i zlikwidował resztki pogańskich instytucji (zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach - 529), próbował też pogodzić różne odłamy chrześcijaństwa. Zreorganizował i ograniczył działalność stronnictw politycznych, aby w przyszłości nie powtórzyły się zamieszki takie jak w 532. Czasy panowania Justyniana charakteryzowały się rozwojem kultury (piśmiennictwo - dominacja literatury w języku greckim, budownictwo - Hagia Sophia - 532-537). Dwór Justyniana i Teodory został przedstawiony w mozaikach kościoła San Vitale w Rawennie (VI w.). Okres panowania Justyniana został opisany przez niechętnego parze cesarskiej historyka - Prokopiusza z Cezarei.

Mozaika, dekoracyjna technika malarska, polegająca na układaniu wzorów z kolorowych kamyczków, kawałków szkła, ceramiki na odpowiednim podłożu (świeża zaprawa). Mozaika odznacza się dużą trwałością. Znana już na starożytnym Wschodzie (III tysiąclecie p.n.e. - Uruk). Dopiero kultura grecka i rzymska przyniosły rozwój sztuki mozaiki (posadzki, rzadziej ściany, niekiedy nawierzchnie placów i fasady domów). Mozaiki greckie wykonywano najczęściej z kamyków o naturalnych kształtach, mozaiki rzymskie z kostek przylegających ściśle do siebie.

W technice mozaiki wykonywano tak kompozycje figuralne, jak i ornamenty. Tematykę czerpano najczęściej z greckiego i rzymskiego malarstwa. Największe zespoły mozaik greckich odnaleziono na Delos, w Olincie, w Pelli. Mozaiki rzymskie zachowały się w Pompejach, Ostii i miastach północnej Afryki.

W okresie starochrześcijańskim mozaiki stosowano bardzo często do ozdoby kościołów (Santa Maria Maggiore, Santa Constanza w Rzymie), Baptysterium Ortodoksów, grobowca Galli Placydii w Rawennie. W kręgu sztuki bizantyjskiej - Hagia Sophia w Konstantynopolu, San Vitale w Rawennie, kościoły w Salonikach, Cefalů, Palermo, Monreale na Sycylii, w Kijowie.

DTP: Michał Pyka