40
SUMERYJSKA SZTUKA,
sztuka rozwijająca się od końca IV tysiąclecia p.n.e. w miastach-państwach Sumeru (Eridu, Uruk, Ur, Girsu, Lagasz, Nippur). W okresie wczesnosumeryjskim (3200-2600 p.n.e.) miasta otoczone murami obronnymi, w centrum - ośrodek kultowy: świątynie (początkowo na wysokim tarasie, z którego rozwinął się zigurat) i pałac władcy; budulcem - suszona cegła; znano łuk, sklepienie i fałszywą kopułę; rzeźba - figurki wotywne z terakoty lub alabastru, zgeometryzowane postaci ludzkie wykonane w kamieniu, kamienne wazy reliefowe (waza z Uruk), z metalu (srebrna waza Entemeny), stele pamiątkowe i reliefy o kompozycji pasowej; znano technikę inkrustacji; wysoki poziom rzemiosła artystycznego (zwłaszcza złotnictwo, ceramika, wyroby z metalu, pieczęcie cylindryczne). Opanowanie Mezopotamii przez Akadów ok. 2400 p.n.e. kładzie kres rozwojowi sztuki starosumeryjskiej. Dzieła powstające w wiekach następnych świadczą o wykorzystaniu osiągnięć kultury sumeryjskiej przez przybyszów. Sztuka okresu neosumeryjskiego (2150-2000 p.n.e.), zwana sumeryjskim renesansem, nawiązywała do tradycji okresu wcześniejszego; wyróżniała się rzeźba portretowa (posągi Gudei z Lagasz); sztuka sumeryjska wywierając wpływ na sztukę babilońską i asyryjską oddziałała na sztukę późniejszych cywilizacji Mezopotamii.
ASYRYJSKA SZTUKA.
Sztuka państwa asyryjskiego obejmuje okres od początku II tysiąclecia do pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e.; ukształtowana pod wpływem sztuki Sumeru, Akadu i Babilonii oraz sztuki ludów podbitych i ościennych; w okresie staroasyryjskim (pierwsza połowa II tysiąclecia p.n.e.) nie zaznaczyła się jeszcze jej odrębność; właściwy rozwój w okresie średnioasyryjskim (druga połowa II tysiąclecia p.n.e.), w architekturze pojawiły się kamienne ortostaty, w okręgu świątynnym ziguraty, wykształcił się typ podwójnej świątyni asyryjskiej, miasta otoczone murami; z okresu nowoasyryjskiego (koniec II i pierwsza połowa I tysiąclecia p.n.e.) pochodzą pozostałości zespołów pałacowych dawnych stolic (Kalchu, Niniwa, Durszarrukin), do których wejścia strzegły ogromne posągi kamienne lamassu - uskrzydlone byki lub lwy o ludzkich głowach; świątynie z ziguratem tworzą jeden kompleks; w rzeźbie - posągi władców, dostojników, bóstw i geniuszy ukazywane frontalnie w sposób hieratyczny; najbardziej rozpowszechniona płaskorzeźba, zazwyczaj związana z architekturą, przedstawiająca m.in. sceny kultowe, dworskie, batalistyczne o przejrzystej, najczęściej pasowej, kompozycji; fragmenty malowideł ściennych (m.in. w Aszur, Durszarrukin) o tematyce podobnej jak w płaskorzeźbie; małe pieczęcie cylindryczne z kamieni półszlachetnych zdobione przeważnie scenami kultowymi. Sztuka asyryjska, mimo wielu zapożyczeń formalnych i oficjalnego charakteru, osiągnęła wysoki poziom artystyczny i wywarła znaczny wpływ na dalszy rozwój sztuki Bliskiego Wschodu, a przez nią oddziałała również na sztukę grecką.
GLIPTYKA,
sztuka rzeźbienia gemm; popularna w starożytności (Mezopotamia, Grecja, Rzym); uprawiana w okresie renesansu i klasycyzmu.
NINIWA,
starożytne miasto asyryjskie; obecnie ruiny na przedmieściach Mosulu w Iraku; od początku II tysiąclecia p.n.e. ważny ośrodek religijny; od początku VII w. do upadku Asyrii stolica państwa (zniszczona 612 p.n.e.); ruiny Niniwy kryje wzgórze Kujundżik; wykopaliska: pozostałości pałaców, wielkie rzeźby portalowe, resztki malowideł ściennych, liczne tabliczki z pismem klinowym, pieczęcie cylindryczne oraz słynna rzeźba z brązu przedstawiająca głowę władcy akadyjskiego.
AKADYJSKA SZTUKA,
rozwijała się 2340-2200 p.n.e. w Mezopotamii w okresie istnienia państwa Akad; stanowiła twórcze rozwinięcie sztuki sumeryjskiej; do czasów współczesnych przetrwało stosunkowo niewiele zabytków; z budowli tego okresu zachowały się tylko pozostałości świątyń w Esznunie, warowny pałac w Tell Brak oraz ufortyfikowana budowla w Aszur; zabytki plastyki - stele kamienne pokryte płaskorzeźbą przedstawiającą gł. czyny militarne władców (stela Sargona, Naramsina), fragmenty monumentalnych posągów władców o starannym modelunku (diorytowy posąg króla Manisztusu) oraz rzeźby o rysach twarzy i fryzurach przedstawionych w sposób naturalistyczny (alabastrowa głowa z Aszur); gliniane posążki wotywne; pieczęcie cylindryczne; w porównaniu z wcześniejszymi dziełami sumeryjskimi sztuka akadyjska charakteryzuje się doskonalszą techniką, dążeniem do naturalizmu, dynamiką ujęcia tematu; stanowi krótki, lecz ważny etap w rozwoju sztuki Mezopotamii.
BABILOŃSKA SZTUKA,
rozwijała się około połowy II tysiąclecia-1. połowy I tysiąclecia p.n.e. w środkowej i południowej Mezopotamiia; podstawą jej rozwoju były bezpośrednie tradycje sztuki sumer. i akadyjskiej; okres starobabiloński (pierwsza połowa II tysiąclecia p.n.e.) - ruiny wielkiego pałacu w Mari z cennymi malowidłami ściennymi, pozostałości świątyń (m.in. w Tell Harmal), relief starobabiloński reprezentuje stela Hammurabiego odznaczająca się wysokim poziomem artystycznym i nowatorstwem formy (portretowe ujęcia twarzy króla, próba trójwymiarowego modelunku postaci); z okresu średniobabilońskiego (druga połowa II tysiąclecia p.n.e.), sztuka Kasytów, zachowały się gł. kamienne stele graniczne tzw. kudurru; wprowadzono dekorację architektoniczną w postaci figuralnych fryzów z modelowanej cegły; ponowny rozwój sztuki babilońskiej w okresie nowobabilońskim (pierwsza połowa I tysiąclecia p.n.e.) - potężne budowle Babilonu z czasów Nabuchodonozora II, z dekoracją ścienną z glazurowanej, barwnej cegły przedstawiającą zwierzęta i stylizowany ornament roślinny (brama Isztar z drogą procesyjną, rekonstrukcja w Pergamon Museum w Berlinie), rzeźba - kudurru zdobione reliefem, drobne posążki wotywne z terakoty; w gliptyce - pieczęcie płaskie, stemplowe ze scenami kultowymi. Podbój perski nie zahamował rozwoju babilońskiej twórczości artystycznej; jeszcze przez kilkadziesiąt lat wytwarzano dzieła o tradycyjnym babilońskim charakterze, które stanowiły inspirację dla powstających wówczas dzieł perskich.
KUDURRU,
w starożytnej Mezopotamii kamienne słupy graniczne stanowiące dokument aktu nadania przez króla majątku ziemskiego, często z napisem, zdobione reliefami (sceny figuralne, przedstawienia symboliczne); znane od III tysiąclecia p.n.e.
LICYJSKIE GROBOWCE,
monumentalne grobowce kamienne (VI-IV w. p.n.e.) na terenie dawnej Licji (Turcja), łączące tradycję miejscową z wpływami orientalnymi i greckimi; wolno stojące budowle wieżowe lub kute w zboczach skalnych z rzeźbionymi fasadami.
ORTOSTATY,
w architekturze starożytnego Wschodu prostokątne płyty kamienne, zwykle pokryte reliefem, zdobiące i wzmacniające cokoły budowli monumentalnych.
EGIPTU STAROŻYTNEGO SZTUKA.
Rozwijała się na terenie starożytnego Egiptu od początku IV tysiąclecia p.n.e.; pozostając gł. na usługach władcy i religii, spełniała funkcję propagandy wizualnej w utrwalaniu ustalonego porządku społecznego; cechą charakterystyczną sztuki starożytnego Egiptu była nieprzerwana ciągłość, trwałość i jednolitość artystycznych form; architektura gł. w kamieniu, także budownictwo skalne; budowle grobowe - mastaby, piramidy (Cheopsa piramida), grobowce kute w skale; wielkie świątynie (najlepiej zachowane w Karnaku, Luksorze); rzeźba - w kamieniu i drewnie (gł. posągi władców, dostojników i urzędników), polichromowany relief; malarstwo ścienne, na papirusach; rzemiosło artystyczne - naczynia, przedmioty codziennego użytku, biżuteria, meblarstwo, wyroby ze szkła; Egipt był ośrodkiem sztuki także w okresie hellenistycznym i rzymskim; ostatnia faza sztuki starożytnego Egiptu - sztuka koptyjska; od VII w. w Egipcie rozwój islamu. Sztuka egipska wywarła silny wpływ na sztukę basenu Morza Śródziemnego.
DOLINA KRÓLÓW,
w Górnym Egipcie na terenie nekropoli tebańskiej, miejsce pochówków królów z XVIII-XX dynastii (XVI-X w. p.n.e.); odkryto 62 skalne grobowce, m.in. największy grobowiec Seti I (ponad 100 m długości), najmniejszy Tutanchamona, odkryty 1922 w nienaruszonym stanie.
DOLINA KRÓLOWYCH,
w Górnym Egipcie na terenie nekropoli tebańskiej, miejsce pochówków żon i dzieci królów, gł. z XIX i XX dynastii (XIV-XI w. p.n.e.); ok. 80 skalnych grobowców, m.in. słynny z pięknych malowideł grobowiec królowej Nefertari, żony Ramzesa II.
FAJUM,
oaza w północnym Egipcie, na Pustyni Libijskiej; powierzchnia ok. 1800 km2, 1,8 mln mieszkańców (1991); uprawa bawełny, zbóż, trzciny cukrowej, warzyw; wydobycie soli z jeziora Karun; połączona linią kolejową z doliną Nilu. Za czasów XII dynastii (ok. 1991-1786 p.n.e.) rozkwit gospodarczy i kulturalny; 285-246 rozległe bagna wokół jeziora zmeliorowane przez Ptolemeusza II Filadelfosa; pozostałości osad neolitycznych oraz licznych starożytnych budowli; odkryto tu greckie i egipskie papirusy, a także tzw. portrety fajumskie.
FAJUMSKIE PORTRETY,
egipskie portrety sepulkralne z I-IV w., znalezione po raz pierwszy w oazie Fajum (stąd nazwa); malowane na deszczułkach lub płótnie; wykonywane w północnym i środkowym Egipcie; kolekcja portretów fajumskich w muzeach europejskich i amerykańskich; jeden portret fajumski w Muzeum Narodowym w Warszawie, dwa - w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.
ABYDOS,
w starożytności miasto w Górnym Egipcie; ośrodek kultu Ozyrysa, wg wierzeń tu znajdował się grób Ozyrysa - cel rzeczywistych i magicznych (pośmiertnych) pielgrzymek; pozostałości cmentarzy ze wszystkich okresów historii starożytnego Egiptu oraz ruiny świątyń, m.in. Seti I, gdzie znaleziono napis hieroglificzny, zwany Tablicą z Abydos, zawierający listę królów Egiptu.
GIZA,
miasto w Egipcie, na zachodnim brzegu Nilu, w zespole miejskim Kairu; 2,1 mln mieszkańców (1992); przemysł maszynowy, bawełniany, tytoniowy, chemiczny; wytwórnia filmowa; ośrodek turystyczny; na skraju pustyni część nekropoli memfickiej: 3 wielkie piramidy faraonów z IV dynastii (Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa), Sfinks, nekropola członków rodziny królewskiej i wielmożów (XXVII-XXV w. p.n.e.).
CHEOPSA PIRAMIDA,
piramida w Gizie, największa z piramid egipskich; zbudowana w XXVI w. p.n.e. jako grobowiec króla Cheopsa (Chufu), zaliczana do siedmiu cudów świata; wysokość ok. 146 m, długość boku kwadratowej podstawy ok. 230 m; z piramidą Cheopsa i jej wymiarami wiąże się wiele pozanaukowych teorii określanych mianem „piramidologii”.
KARNAK,
miejscowość w Górnym Egipcie, w starożytności część Teb; ruiny wielkiego zespołu sakralnego składającego się z 3 odrębnych okręgów otoczonych murami: 1)najważniejszy i najlepiej zachowany okręg centralny poświęcony Amonowi (założony XX-XVIII w. p.n.e., rozbudowywany do okresu rzymskiego), z aleją sfinksów; 2)okręg północny (XV w. p.n.e.) ze świątyniami Montu i Maat; 3)okręg południowy (XV w. p.n.e.) obejmuje świątynię Mut i 2 mniejsze świątynie.
LABIRYNT,
w starożytności budowla o skomplikowanym układzie wnętrza; z przekazów znane 4 labirynty: w Egipcie (w II tysiącleciu p.n.e., świątynia grobowa Amenemhata III), na Krecie (mityczna siedziba Minotaura), na wyspie Samos (VI w. p.n.e.) i w Italii (grobowiec króla etruskiego, Porsenny, koło miasta Clusium, obecnie Chiusi).
MASTABA,
w starożytnym Egipcie grobowiec faraonów, za dynastii III-IV również dostojników; część nadziemna - budowla w kształcie ściętego ostrosłupa o podstawie prostokąta, za ślepymi wrotami i serdabem, część podziemna - szyb i komora grobowa.
MEMFIS,
najstarsza(?) stolica starożytnego Egiptu, założona przez Menesa w drugiej połowie XXIX w. p.n.e.; obecnie ruiny (ok. 28 km od Kairu), m.in. fundamenty świątyni Ptaha, kilka posągów; nekropola memficka obejmuje: Gizę, Abu Sir, Abu Dżirab, Sakkara, Dahszur; całość znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO.
MEMNONA KOLOSY,
tradycyjna nazwa 2 gigantycznych posągów (17,5 m) króla Amenhotepa III, w Tebach Zachodnich, jedyne pozostałości jego świątyni grobowej; w 27 r. p.n.e. trzęsienie ziemi uszkodziło jeden z kolosów, który odtąd o wschodzie słońca wydawał dźwięk, przez co Grekom i Rzymianom kojarzył się z mitem o Memnonie, synu Jutrzenki (Eos); zjawisko ustało 199 r. n.e. po naprawie posągu.
MUMIA,
zwłoki, które w sposób naturalny lub w wyniku zabiegów konserwujących nie uległy rozkładowi; w starożytnym Egipcie mumie z maską na twarzy, w okresie późniejszym - z wizerunkiem zmarłego (fajumskie portrety), zaopatrzoną w amulety i odpowiednie teksty religijne, umieszczano w trumnie, dostosowanej do jej kształtu; w starożytnym Egipcie występowały również mumie zwierząt uznawanych za święte (np. ibisy, koty, krokodyle).
NEFER(E)TITI, Nefretete,
1. połowa XIV w. p.n.e., żona króla egipskiego Amenhotepa IV Echnatona; jej popiersie, odkryte w Tell el-Amarna, należy do najznakomitszych dzieł sztuki starożytnego Egiptu (ob. w zbiorach berlińskich).
...
Otruty_Chomik