streszczenie.docx

.

55. Udział psychologii w rozwiązywaniu problemów zdrowia somatycznego

55.1 Problematyka zdrowi i choroby w badaniach psychologicznych

Jeśli pominąć odległą historię i wziąć pod uwagę czasy nowożytne, pierwsze wzmianki o udziale psychologii w problematyce zdrowia i choroby znajdujemy na samym poć ku XX wieku. W 1911 roku odbyło się sympozjum sponsorowane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, poświęcone znaczeniu psychologii w medycynie.

55.1.1 Czynniki stymulujące rozwój badań psychologicznych nad problematyką zdrowia i choroby

55.1.1.1 Zmiany charakteru chorób i struktury przyczyn zgonów

Jeszcze na początku XX wieku w krajach uprzemysłowionych najbardziej rozpowsze­chnione były choroby zakaźne o ostrym i czę­sto epidemicznym przebiegu, jak tyfus, infek­cje przewodu pokarmowego, ciężkie postacie grypy, a także gruźlica. Choroby te stanowiły również najczęstszą przyczynę zgonów. W połowie XX stulecia na plan pierwszy jako przyczyny zgonów wysu­nęły się przewlekłe choroby układu krążenia, choroby nowotworowe, udary mózgu, a tak­że wypadki. Zmiany te implikują wzrost roli psycholo­gii w rozwiązywaniu problemów zdrowot­nych, ponieważ w chorobach chronicznych w porównaniu z zakaźnymi czynniki psycho­społeczne mają znacznie poważniejszy udział.

55.1.1.2 Dowody znaczenia czynników psychologicznych dla stanu zdrowia

Znaczenie tak zwanego Wzoru zachowania A (zob. rozdz. 57.) jako czynnika ryzyka chorób somatycznych jest już powszechnie uświada­miane. Na drugim biegunie umieścić można konstelacje właściwości psychicznych sprzy­jających zachowaniu dobrego zdrowia mimo niekorzystnych okoliczności, jak odporność psychiczna czy poczucie kohe­rencji. Stwierdzono na przykład, że 30% wszyst­kich zgonów z powodu nowotworów należy przypisać paleniu papierosów

55.1.1.3 Współczesna medycyna jako źródło stresu pacjentów

Rozwój inwazyjnych metod diagnostycznych i terapeutycznych, wymaga­jących zastosowania skomplikowanej apara­tury, postępująca biurokratyzacja i specjaliza­cja kształtują współczesne oblicze medycyny, określane jako jej techmcyzacja, czy wręcz dehumanizacja. Obecność aparatury medycz­nej, której przeznaczenia pacjent nie zna i któ­rej działania nie rozumie, jest dla niego źró­dłem lęku. Niektóre nowi- metody leczenia wywołują u pacjentów poczucie zagrożenia lub inne nieprzyjemne odczucia - wymagają zatem dostosowania w dziedzinie psychospo­łecznej. Przykładem jest hemodializa, uza­leżniająca życie chorego od sprawnego dzia­łania aparatury, czy też stomia (zastosowanie sztucznego odbytu) ze swymi wieloma kło­potliwymi - zwłaszcza w sferze kontaktów z innymi ludźmi - następstwami.

55.1.1.4 Rosnące koszty opieki zdrowotnej

Wzrost kosztów opieki zdrowotnej jest kon­sekwencją trendów rozwojowych współczes­nej medycyny - wzrostu pro­porcji ludzi chronicznie chorych oraz roz­woju techniki medycznej. w chorobach przewlekłych to dłu­gotrwałe, często „dożywotnie" procesy, trwa­jące niekiedy kilkadziesiąt lat, na przykład w cukrzycy czy pierwotnym nadciśnieniu tęt­niczym. Tak długi okres leczenia wymaga od­powiednio wysokich nakładów finansowych. Rosnące koszty wynikają leż z coraz szersze­go wykorzystania aparatury medycznej w dia­gnostyce, leczeniu i rehabilitacji. Problemy te kierują jednał uwagę specjalistów na profilaktykę i promocję zdrowia, które w dalszej perspektywie czasowej mogą obniżyć zapadalność na choroby przewlekłe, należy zachęcić osoby jeszcze zdrów do podejmowania aktywności prozdrowotnej. Tutaj wiedza psychologiczna okazuje się wprost niezbędna.

Rozległy program badawczy Alameda Study obejmował między innymi siedem prostych form rachowania, określonych jako dobre nawyki zdrowotne. Były to: regularne spoży­wanie śniadań, powstrzymanie się od jedzenia między posiłkami, 7-8 godzin snu na do­bę, utrzymywanie prawidłowej wagi ciała, powstrzymanie się od papierosów, umiarkowa­ne spożywanie alkoholu oraz systematyczna aktywność fizyczna. Po upływie pięciu i pół roku stwierdzono niż­sza śmiertelność w grupach praktykujących wymienione nawyki w porównaniu z równo­ważnymi grupami zachowującymi się odmiennie. Na przykład, okazało się, że 45-letni mężczyźni przestrzegający sześciu lub siedmiu wymienionych form zachowania mają szansę na życie dłuższe o 11 lat w porównaniu z rówieśnikami przestrzegającymi co naj­wyżej trzech form (odpowiednio 78 i 67 lat). Na plan pierwszy jako czynniki obniżające śmiertelność wysunęły się: powstrzymanie się od papierosów w ciągu całego życia oraz aktywność fizyczna.

55.1.1.5 Wzrost wymagań etycznych stawianych badaniom psychologicznym

O ile jeszcze kilkadziesiąt lat temu jedynie pomysłowość badacza i środki techniczne, jak mi dysponował, ograniczały zakres eksperymentów laboratoryjnych w dziedzinie psychologii, o tyle obecnie poważną barierę stanowią standardy etyczne, przyjęte i przestrzegane przez profesjonalne organizacje.

55.1.1.6 Wzrost aspiracji ludzi do podmiotowego udziału w rozwiązywaniu własnych problemów zdrowotnych

Współcześnie obserwujemy rosnące dążenie ludzi do podmiotowego uczestnictwa w roz­maitych systemach społecznych. Przykładem ciążenia ludzi do zajmowania samodzielnej i aktywnej postawy wobec własnych spraw zdrowotnych jest preferowanie partnerskie­go układu z lekarzem, samoleczenie, rezy­gnacja z medycyny oficjalnej na rzecz medy­cyny alternatywnej czy zrzeszanie się osób połączonych wspólnym problemem zdrowot­nym w grupy wzajemnej pomocy, broniące własnych interesów. W porównaniu z lekarzem psycholog - z racji specyficznego charakteru swego za­wodu i swoistej „filozofii zawodowej" - utrzy­muje z pacjentem bardziej partnerskie kon­takty, jest też bardziej otwarty na jego ini­cjatywy, może więc być pomocny w kształto­waniu się nowych form udziału w leczeniu. Psycho­log jest na ogół lepiej niż lekarz przygotowany warsztatowo do prowadzenia takich ba­dań, łatwiej mu też przyjąć pozycję bezstron­nego obserwatora.

55.1.2 Ewolucja podejścia teoretycznego i metodologicznego

We wcześniejszych publikacjach  wyróżniono trzy podejścia w badaniach psychologicznych nad problematyką zdrowia i choroby. Pierwsze z nich charakteryzowało się przyjęciem punktu widzenia wyznaczonego głównie potrzebami praktyki medycznej. Pra­ce badawcze psychologów reprezentujących to podejście znajdowały się w kręgu wpływów paradygmatu medycznego. Teren badań stanowiła wyłącznie medycyna; ograniczały się one zresztą tylko do jednej specjalności medycznej, dominowały dwa nurty. Pierwszy obejmował klasyczne studia psychosoma­tyczne. Celem prowadzonych w ich zakre­sie badań było wykrycie czynników psycho­logicznych, mających udział w powstawaniu zaburzeń somatycznych. Drugi nurt stano­wiły badania mające ocenić skuteczność tech­nik stosowanych przez psychologów do le­czenia objawów somatycznych. Krytyka tego kierunku badań prowadziła do coraz pełniejszego wyko­rzystywania teorii psychologicznej. Dla ko­lejnego podejścia charakterystyczne jest konstruowanie modeli wyjaśniających, opar­tych na tej teorii. Ich zakres zastosowania jest szerszy i nie ogranicza się jedynie do konkretnych problemów, wyłaniających się w praktyce medycznej. Celem badań, wykra­czających często poza teren medycyny, ma być nie tylko psychologiczny opis wybranego faktu z zakresu zdrowia i choroby, ale i wyjaś­nienie go poprzez określenie leżących u jego podstaw ogólnych mechanizmów psycholo­gicznych. W pierwszym okresie inspiracją do tworzenia tych modeli była psychologia poznawcza, a w jej ramach - psychologiczna teorii podejmowania decyzji. Najwcześniejszym przykładem jest model przekonań zdrowotnych.

Obecnie wykorzystuje się raczej podej­ście społeczno-poznawcze. Podejście polegające na konstruowaniu psychologicznych modeli wyjaśniających jest kontynuacją podejścia opisowego w tym sensie, że punktem wyjścia w badaniach psy­chologicznych nadal pozostają problemy praktyki medycznej. Bardziej radykalne jest ostatnie podejście, polegające na całkowi­tym uniezależnieniu się od teorii i praktyki medycznej. Z drugiej strony warto zauważyć zgod­ność ostatniego z przedstawionych tutaj po­dejść ze stanowiskiem nakazującym, by za­chować jedność psychologii i nie rozdrab­niać jej na poszczególne działy psychologii stosowanej, a zamiast tego mówić raczej o jej zastosowaniach w praktyce społecznej.

Model przedstawiony na rycinie 55-1 obejmuje czynniki decydujące o podjęciu zacho­wania prewencyjnego. Na rysunku pogrubiono elementy zaczerpnięte z teorii podejmo­wania decyzji, stanowiącej inspirację modelu; jego składnik „spostrzegana podatność na chorobę" rozumiany jest jako subiektywne prawdopodobieństwo zachorowania, na­tomiast „spostrzegane korzyści - spostrzegane przeszkody" odpowiadają użyteczności wyniku. Również „spostrzegana powaga choroby" jest czynnikiem mającym wyraźne pokrewieństwo z tą teorią.

W pierwszym bloku ujęto czynniki percepcyjno-poznawcze: wspomnianą już, spo­strzeganą podatność na określoną chorobę oraz ocenę jej „powagi". Kształtują się one przy udziale zmiennych pośredniczących o charakterze psychologiczno-społeczno-demograficznym, a także wiedzy o chorobie, ujętych w środkowym bloku. Zmienne okre­ślone jako pośredniczące oraz przedstawione poprzednio czynniki percepcyjne decy­...