Strelau. Rozdział 58.
Psychologiczne problemy chorych somatycznie.
- choroby przewlekłe nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla życia
- nie pociągają za sobą bezpośrednich zmain psychicznych (do nich dochodzi, kiedy proces chorobowy atakuje UN lub hormonalny)
- stanowią poważny problem społeczny
1. choroba jako źródło stresu
- choroba – zasadnicza i niepomyślna zmiana w sytuacji człowieka
- ograniczenia związane z chorobą + powinności wynikające z roli chorego → upośledzenie możliwości pełnienia ról rodzinnych, zawodowych
- długi okres trwania
- prawidłowe leczenie → opanowanie procesu chorobowego; ale czasem epizody pogorszenia → zmiana terapii, dializa, operacja
- choroba → zakłócenie w realizacji dążeń, rezygnacja/modyfikacja niektórych celów życiowych
- wcześniejsza emerytura, dodatkowe wydatki, pogorszenie sytuacji materialnej, rozpady więzi rodzinnych
- ta sytuacja chorego + info na temat choroby utrwalają się w postaci struktury – koncepcja choroby, obraz własnej choroby, teoria choroby
poznawcza reprezentacja choroby zawiera elementy treściowe:
o obraz przyczyn choroby
o jej istoty lub natury
o obraz własnego aktualnego stanu
o poglądy na temat leczenia
o przewidywania dotyczące dalszego przebiegu choroby i jej skutków
- pełni funkcje regulacyjne: jest podstawą pierwotnej i wtórnej oceny sytuacji stresowej, zaistniałej w związku z chorobą
- ocena pierwotna może przybierać każdą ze swoich 3 form:
1. aktualna sytuacja może być oceniana jako krzywda/strata
2. w odniesieniu do przyszłości choroba może być traktowana jako zagrożenie dla cenionych wartości (życie, sprawność, samoocena, relacje z ludźmi) oraz jako wyzwanie
3. świadomość możliwości leczenia i własnego udziału w tym – ocena choroby jako wyzwania
- oceny te są trudno uchwytne, bo są nie stabilne, dynamiczne
zjawisko wtórnych zysków (Freud) = poprawa pod jakimś względem sytuacji po zachorowaniu; 2 formy:
o korzyści - wzrost możliwości zaspokajania niektórych potrzeb wskutek choroby
o ulgi – zwolnienie od zazwyczaj pelnionych obowiązków
bilans choroby = rodzaj sumy wszystkich jej następstw (pomyślne i niepomyślne skutki)
- przeważnie ujemny: sytuacja jest oceniana jako stresowa
- jeśli wtórne zyski są wyjątkowo atrakcyjne →
o dodatni bilans → mała skuteczność leczenia, celowe opóźnianie powrotu do zdrowia
o bilans bliski zeru (zerowy) → kontynuowanie dotychczasowgo trybu życia i niepodejmowanie leczenia
- dodatniemu i zerowemu bilansowi odpowiadają „niestresowe” formy oceny pierwotnej sytuacji – jako sprzyjająco-pozytywnej i jako sytuacji „bez znaczenia”
2. zachowania emocjonalne chorego
- R emoc. przeważnie negatywne
- pobudzają do aktywności mającej na celu poprawę samopoczucia
- teoria stresu określa takie działania jako radzenie sobie ukierunkowane na emocje
Emocje towarzyszące chorobie somatycznej
Treść emocji zależy od oceny poznawczej:
o strach, lęk, niepokój – jeśli dominującym elementem sytuacji jest dla chorego zagrożenie
o gniew, złość – wobec przeszkód i ograniczeń
o poczucie winy, wstyd – spowodowane przypisywaniem przyczyn choroby własnemu postępowaniu lub związane z następstwami choroby dla rodziny
o przygnębienie, apatia – jeśli dominuje przekonanie o własnje bezradności
o smutek, żal, rozpacz – jeśli chory uważa, że poniósł nieodwracalne straty
o emocje pozytywne: nadzieja, zapał, podniecenie – gdy choroba jest postrzegana jako wyzwanie
powszechna R emoc. – lęk, niepokój, poczucie zagrożenia
Formy radzenia sobie z emocjami w chorobie somatycznej
(ukierunkowane głównie na opanowanie lęku)
2 pierwsze – wykorzystanie mechanizmów pozn. w celu uformowania obrazów własnej sytuacji i osoby w taki sposób, żeby przestały być źródłem lęku/nieprzyjemnych emocji, a nawet budziły emocje pozytywne
· Reakcja zaprzeczania chorobie
- chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania lub konsekwencji choroby mimo dostępnych info i intelektualnych możliwości ich wykorzystania
- odrzucenie info związanych z chorobą ma charakter nieświadomy, a u jego podstaw leży lęk
- funkcja obrony przed zagrożeniem
- R zaprzeczania może być traktowana jako rodzaj mechanizmu obronnego pokrewny wyparciu
- odporność na racjonalne argumenty, dramatyczna forma
- aby nastąpiła R obrony, pacjent musi rozpoznać jakieś sygnały zagrożenia
- rozpoznanie to ma charakter mglisty i niepełny
- R zaprzeczania powstaje wskutek interakcji procesów pozn. i emoc.
- zapobiegając pełnemu uświadomieniu komponentu poznawczego, nie dopuszcza do lęku
- jest zarazem antagonistyczna w stosunku do instrumentalnej funkcji radzenia sobie:
- nie mając świadomości choroby/jej konsekwencji chory nie angażuje się w działania na rzecz odzyskania zdrowia
- podtrzymując zaprzeczanie → nawet działania szkodliwe dla zdrowia
· Adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń
Teoria adaptacji poznawczej, Shelley Taylor: przystosowanie do zagrożenia następuje w 3 fazach, spełniających kolejno określone funkcje →
I poszukiwanie znaczenia zaistniałego wydarzenia, co dokonuje się poprzez atrybucję przyczyn oraz przewartościowanie dotychczasowego życia (pozytywne/negatywne)
II uzyskanie przynajmniej częściowej kontroli nad sytuacją zagrażającą, co często przybiera formę kontroli nad jej domniemaną przyczyną
III wysiłki zmierzające do odzyskania poczucia własnej wartości; powszechnie używana strategia – „porównania w dół” – z osobami będącymi w gorszej sytuacji lub radzącymi sobie gorzej
Większość osób pomyślnie przechodzi przez wszystkie 3 fazy, osiągając lepsze przystosowanie w porównaniu z okresem przed zagrożeniem
· Ekspresja jako sposób radzenia sobie z emocjami związanymi z chorobą (werbalna/niewerbalna)
- niekontrolowane wybuchy – w momentach szczególnie dramatycznych (płacz, napady paniki, wybuchy złości skierowanej przeciwko personelowi)
- opowiadanie o przeżyciach związanych z chorobą (również wywołanie u rozmówcy odpowiedniego wrażenia)
- gwaltownej ekspresji towarzyszą zmiany fizjologiczne, które mogą niekorzystnie wpłynąć na stan zdrowia
- skuteczność werbalnej ekspresji (wymiana info z innym chorym) zależy od indywidualnego stylu radzenia sobie
3. zachowania chorego ukierunkowane na cele zdrowotne
§ organizacja i formy instrumentalnego radzenia sobie z chorobą
cel instrumentalnego, zadaniowego radzenia sobie z chorobą – poprawa własnego stanu zdrowia chorego
Teoria organizacji zachowania, Tadeusz Tomaszewski: koncentracja na celowych formach zachowania; zdolność przekształcania percepcji sytuacji na zadanie do wykonania jest swoistą właściwością człowieka.
o sytuacja rozpatrywana w aspekcie zadaniowym stanowi określony układ wartości i możliwości
o wartości i możliwości – pozytywne, bądź negatywne
o wartości pozytywne stają się celami, do których człowiek dąży, natomiast pozytywne możliwości warunkują osiągnięcie celu
o wartości negatywne pobudzają do unikania, negatywne możliwości utrudniają osiągnięcie celu
o char. dla sytuacji zadaniowej formą aktywności jest zachowanie celowe, zmierzające do przekształcenia okr. sytuacji początkowej, inicjującej zachowanie, w sytuację końcową, bardziej pożądaną/wartościową, ale istneijącą tylko w postaci projektu
o sytuację zadaniową chorego konstytuują 2 wartości: aktualna choroba – wartość negatywna i potencjalne zdrowie – wartość pozytywna
o taki układ sytuacyjny sprzyja działaniom zmierzającym do uwolnienia się od choroby
o warunkiem podjęcia działań jest w miarę adekwatny obraz własnej choroby (trafna percepcja własnej sytuacji zdrowotnej) i przekształcenie go na zadanie do wykonania
o zadanie to polega na zmianie niepożądanej sytuacji początkowej (bycie chorym) w końcową sytuację powrotu do zdrowia
o pomyślna realizacja zadania zależy od splotu możliwości – pozytywnych (dostęp do lekarza, właściwe nawyki zdrowotne) i negatywnych (zła tolerancja leków, nałogi)
o możliwości pozytywne – również jako zasoby zewnętrzne/wewnętrzne
Zadaniowy nurt zachowania:
· strategie poznawcze – umożliwiają uzyskiwanie info o chorobie, niezbędne do uksztaltowania się jej obrazu, który decyduje o podjęciu instrumentalnego radzenia sobie z chorobą, a jego elementy uczestniczą w organizacji zachowania
· strategie behawioralne – obserwowalne czynności, zmierzające do poprawy stanu zdrowia
· celowe, wymagające wysiłku, niekiedy bardzo trudne powstrzymywanie się od działań szkodliwych
- o włączeniu jakiejś formy zachowania do tego nurtu decyduje intencja chorego
- 2 kategorie czynności pacjenta ukierunkowane na cele zdrowotne:
o wykonywanie zaleceń lekarskich
o aktywność podejmowana z własnej inicjatywy
- połowa pacjentów na zachodzie odstępuje od zaleceń w takim stopniu, że może to uniemożliwiać osiągnięcie zamierzonych efektów
- trudniejsze dla pacjentów jest wykonanie zaleceń lekarskich do zmiany w trybie życia (badania polskie)
- powszechna forma instrum. radzenia sobie – własna inicjatywa: na ogół polega na zmianach w trybie życia
- większość chorych wprowadza własne działania dodatkowo, traktując je jako leczenie uzupełniające, a nie zastępcze w stosunku do zaleceń lekarskich (raczej przejaw dużego zaangażowania, niż wyraz sprzeciwu)
§ emocje a instrumentalne radzenie sobie z chorobą
- bardzo silne R emoc. dezorganizują zadaniowy nurt aktywności
- rola emocji jako czynnika energetyzującego zachowanie, a więc rozumianych jako motyw/popęd pobudzający do instrumentalnego radzenia
- lęk jako motyw działania na rzecz poprawy stanu zdrowia:
- średni poziom lęku bardziej sprzyja angażowaniu się w aktywność ukier. na poprawę zdrowia w porównaniu z poziomem niskim/wysokim
- krzywoliniowy związek między wielkością motywacji a efektywnością działania: słaba motywacja nie prowadzi do dostatecznego zaangażowania/wysiłków, natomiast silna wiąże się z dużym pobudzeniem emoc., które może wpływać dezorganizująco
- przypuszczenie, że również emocje pozytywne wykazują podobny związek z aktywnością chorego ukier. na cele zdrowotne
4. indywidualne style radzenia sobie z chorobą i ich efektywność
- zachowanie celowe zmierzające do przezwyciężenia choroby, w całości opiera się na uzyskiwaniu i korzystaniu z info
- obie kategorie czynności ukier. na cele zdrowotne wymagają przyjęcia pewnych info, poszukania info dodatkowych, porównania ich z własnym punktem widzenia i podjęcia decyzji
- z drugiej strony czujność informacyjna → zwracanie uwagi na aspekty choroby, które nie mają związku z instrum. radzeniem sobie, i mogą pogorszyć stan emoc. (np. koncentracja na drobnych dolegliwościach)
- krańcowa forma unikania info – R zaprzeczania chorobie
...
dareness