KONCEPCJA PAŃSTWA DOBROBYTU (referat)
Państwo opiekuńcze, państwo socjalne, państwo dobrobytu (z angielskiego welfare state) koncepcja państwa i społeczeństwa głoszona zwłaszcza po II wojnie światowej (zwł. 1970 – 80) w wysoko uprzemysłowionych krajach zachodnich.
Termin „państwo dobrobytu” (welfare state), stosowany w literaturze ekonomicznej zamiennie z terminem „państwo opiekuńcze”, jest terminem niezbyt fortunnym, jako że w krajach, w których jest używany jest na co dzień, np. w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii... słowo welfare kojarzy się ludziom raczej nie z dobrobytem, lecz z ubóstwem i pomocą dla ubogich, a korzystanie z tego typu pomocy nie jest powodem do dumy.
Wg. Wabstera: Welfare state to „państwo, w którym za opiekę nad społeczeństwem w takich sprawach jak opieka społeczna, zdrowie, edukacja, mieszkanie i warunki pracy jest odpowiedzialny rząd”. Jest to więc raczej definicja państwa opiekuńczego, podkreślajaca obowiązki państwa wobec swoich obywateli.
Z kolei wg polskiej encyklopedii welfare state przekłada się na państwo dobrobytu, które to jest koncepcją państwa i społeczeństwa powstałą pod wpływem ekonomii dobrobytu, w pełni ukształtowana po drugiej wojnie światowe. Zakłada ingerencję państwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym takim jak bezrobocie, rozszerzani systemu świadczeń i usług socjalnych przy demokracji jako systemie politycznym. Realizacja tych założeń ma umożliwić osiągnięcie powszechnego dobrobytu. Idee państwa dobrobytu mogą być zrealizowane tylko w krajach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W encyklopedycznej definicji mamy więc podkreślenie dobrobytu jako celu.
Te dwa rozumienia - welfare state jako państwo dobrobytu lub jako państwo opiekuńcze - przewijają się w wielu innych podejściach. Mówienie o państwie opiekuńczym wiąże się często z krytyką całej koncepcji, ze wskazywaniem nadmiernego interwencjonizmu państwa. Wskazuje się tu na różnicę między popieraniem pełnego zatrudnienia i pomocą w osiągnięciu odpowiedniego standardu życia, a gwarantowaniem przez państwo pełnego zatrudnienia i stosownego standardu życiowego.
Koncepcja państwa opiekuńczego, czy też państwa dobrobytu, nie jest elementem jakiegoś odrębnego, zwartego kierunku w teorii ekonomii. Jest raczej zbiorem poglądów, pomysłów i postulatów zaczerpniętych z różnych kierunków teoretycznych. Odwołuje się m.in. do koncepcji takich przedstawicieli myśli społecznej i ekonomicznej, jak: W. Beveridge, J. Rawls, A.C. Pigou, J.M. Keynes, A. Lewrner i J.K. Galbraith, a w sferze praktyki społecznej do takich polityków, jak: Otto von Bismark (Niemcy), W.E. Galdstone, B. Disraeli i H. McMillan (Anglia) oraz F.D. Roosevelt i J.F. Kennedy (Stany Zjednoczone). W sumie koncepcja państwa dobrobytu nie jest ani częścią jednej zwartej teorii, ani wymysłem jednej opcji ideologicznej. Nie jest też produktem kilku ostatnich dziesięcioleci. Korzenie tej koncepcji są bardzo złożone i sięgają daleko wstecz.
Praktyka państwa opiekuńczego kształtowała się stopniowo, na podstawie doświadczeń wielu krajów.
· Wielka Brytania – N. Barr wywodzi ideę państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii aż z średniowiecznej, chrześcijańskiej dobroczynności i pomocy biednym, która była potem stopniowo przejmowana przez państwo. Aktywność państwa w tej dziedzinie narastała od niewielkiej do znacznej, a także od działań na szczeblu lokalnym do działań w skali całego kraju. Jeśli chodzi o akty prawne, to największe, wg. Barra, znaczenie dla praktyki państwa dobrobytu w Wielkiej Brytanii miały:
a) ustawa o pomocy ubogim z 1601r.
b) Poprawka do ustawy o pomocy ubogim z 1834r.
c) Tzw. Liberalne reformy z lat 1906-1914 oraz
d) Ustawodawstwo wojenne z lat 1944-1948r.
Dwa pierwsze z tych aktów były w dużej mierze nastawione na walkę z włóczęgostwem (przewidywały mi.in karanie ludzi zdolnych do pracy i uchylających od jej podjęcia, umieszczanie ich w specjalnych „domach korekcyjnych” o bardzo ostrym reżimie i niskim standardzie życia), ale równocześnie zapoczątkowały różne formy opieki nad ludźmi (zwłaszcza starymi i chorymi). Reformy liberalne z lat 1906-1914 zapoczątkowały pewne formy opieki nad dziećmi (posiłki dla dzieci z biednych rodzin w szkołach oraz nadzór medyczny), rent starczych, zasiłków dla bezrobotnych i bezpłatnej opieki zdrowotnej. – wszystko w ilościach zależnych od uznania władz i wielkości dostępnych środków. Akty prawne z okresu międzywojennego, w tym zwłaszcza ustawa o bezrobociu z 1934r. Wprowadziły pierwsze formy pomocy mieszkaniowej ( np. naprawy budynków) i rozszerzyły zakres zasiłków dla bezrobotnych (wypłacanych ze środków wg. Formuły: 1/3 pracownik, 1/3 pracodawca i 1/3 państwo). Rozwiązania te okazały się zresztą niewystarczające w okresie wielkiego kryzysu. Natomiast ustawodawstwo powojenne z lat 1944-1948 ukształtowało, w zasadzie, współczesny model państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii. Po drugiej wojnie światowej upowszechniła się teza, że państwo powinno pomagać nie tylko niektórym, lecz wszystkim potrzebującym pomocy.
· W Stanach Zjednoczonych państwo opiekuńcze wiąże się okresem New Deal. Już wcześniej, w XIX wieku wprowadzono pewne prawa dla robotników - ustawy stanowe dotyczące czasu pracy, inspekcję sanitarną w fabrykach, urzędy zdrowia. Jednak światowy 1929-1933 wymaga czegoś więcej. Państwo musi poradzić sobie z kryzysem - zmniejszyć bezrobocie i ożywić gospodarkę. Państwo udziela pożyczek dla zwiększenia inwestycji w przemyśle. Przeciwdziała nadprodukcji w rolnictwie ograniczając obszar zasiewów i niszcząc nadwyżki. Wprowadza wielkie roboty publiczne dla zmniejszania bezrobocia. Umożliwia działanie związkom zawodowym. Wprowadzony zostaje zakaz pracy dzieci, maksymalny czas pracy i minimum płac, system ubezpieczeń na starość, po części także bezpłatna służba zdrowia. Reformy te miały na celu pobudzenie inicjatywy prywatnej w sferze ekonomicznej i mechanizmów łagodzenia napięć w sferze społecznej. Kryzys i New Deal przekształcił Stany Zjednoczone w państwo usług socjalnych (social service state)4. Reformy Roosevelta nie zmieniają ustroju kraju, ale pokazują znaczenie państwa i możliwości jego interwencji dla ratowania ładu ekonomicznego. Dzięki nim Stany Zjednoczone stały się ostoją gospodarczą a z czasem i militarną Aliantów w czasie drugiej wojny, po czym - najpotężniejszym mocarstwem światowym w czasach nam współczesnych.
· Niejako sztandarowym przykładem państwa opiekuńczego jest Szwecja pod rządami socjaldemokracji. Koncepcję socjaldemokracji szwedzkiej państwa jako domu ludu (folks hema) zaczęto realizować w postaci reform socjalnych w latach 1932-1939. Państwo ma być tu opiekunem, kluczową rolę odgrywa tu polityka społeczna. Ważny jest interwencjonizm państwowy. Specyficzną cechą jest nacisk na rozwój spółdzielczości, w tym spółdzielczości mieszkaniowej. Ten model państwa opiekuńczego realizowany był także w innych krajach skandynawskich - w Norwegii, Danii i Finlandii. Polityka socjalna zmierza tu do zagwarantowania praw socjalnych wszystkim obywatelom, a nie tylko zatrudnionym. Preferowany jest model gospodarki mieszanej, gdzie istnieją obok siebie własność państwowa, samorządowa i spółdzielcza, nie ma nacisku na nacjonalizację przemysłu.
· W Australii już w dziewiętnastym wieku wprowadzono emerytury, zasiłki dla bezrobotnych i urzędy pracy. Kryzys lata 1929-1933 i druga wojna światowa wymusiły kolejne zmiany. W czasie wojny wprowadzono zasiłki rodzinne, emerytury dla wdów, powołano Narodowy Fundusz Pomocy Społecznej, proklamowano politykę pełnego zatrudnienia.
· W Niemczech wprowadzane są w życie koncepcje socjalnego państwa prawnego i społecznej gospodarki rynkowej.
Koncepcja welfare state realizowana była w kilku krajach z powodzeniem w latach 1945-1973. Wiązało się to z okresem wysokiej koniunktury gospodarczej, spowodowanej koniecznością odbudowy ze zniszczeń wojennych, ale również możliwością wykorzystania postępu technicznego i koniecznością brania udzialu w wojskowym współzawodnictwie „zimnej wojny”.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych spotkała się z nasiloną krytyką i nawoływaniem do powrotu do dziewiętnastowiecznego modelu państwa liberalnego. Jednocześnie pojawiły się niekrzoystne tendencje gospodarcze: wzrost cen ropy w 1973 roku, załamanie się koniunktury, wzrost inflacji. Welfare state nie potrafi poradzić sobie z recesją, co jeszcze bardziej pogłębia trudną sytuację gospodarczą i doprowadza do klęski samej koncepcji.
Koncepcja Keynesa jest krytykowana, a w jej miejsce proponuje się neoliberalny monetaryzm Friedmana. Jest on przyjęty jako podstawa polityki gospodarczej Stanów Zjednoczonych czasów prezydenta Forda i Wielkiej Brytanii Margaret Thatcher. Jednak współcześnie w stanach Zjednoczonych stosowane są elementy oby tych koncepcji. Polityka neoliberalna nie również nie przynosi spodziewanych efektów.
Zadaniem państwa jest:
1) w sferze życia społecznego zapewnienie ochrony socjalnej (np. ubezpieczenia na wypadek choroby, kalectwa, bezrobocia), zagwarantowanie wszystkim obywatelom dochodów minimalnych i równych praw w dostępie do usług socjalnych (np. mieszkania, wykształcenia, opieki zdrowotnej);
2) w sferze ekonomicznej ingerencję państwa w życie gospodarcze polegającą na podejmowaniu działań zmierzających do regulowania rynku w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym (np. bezrobociu);
3) w sferze ustroju politycznego demokrację, wyrażającą się w idei równości, wolności i likwidacji politycznej dyskryminacji (np. kobiet, mniejszości etnicznych).
Realizacja tych założeń miała umożliwić stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa i osiągnięcie powszechnego dobrobytu przy zachowaniu podstaw systemu kapitalistycznego.
Dobrobyt danego społeczeństwa zależy od wielu czynników, a działalność samego państwa jest tylko jednym z nich i to niekoniecznie najważniejszym. Inne główne czynniki wpływające na dobrobyt to:
1) ogólna efektywność systemu społeczno-gospodarczego w danym kraju (wielkość i struktura dostarczanej produkcji oraz usług, stopień wykorzystania czynników produkcji i skala marnotrawstwa, wysokość rozporządzalnych dochodów osobistych ludności i ogólny poziom cen produktów i usług, jakość życia, w tym czas pracy i czas wolny, warunki pracy i wypoczynku, stopień zanieczyszczenia środowiska naturalnego itd.)
2) efektywność rynku pracy (wielkość bezrobocia i sprawny system informacji o miejscach pracy, zróżnicowanie zarobków, świadczenia dostarczane pracownikom przez pracodawców w przypadku choroby, wypadku, przejścia na emeryturę itp.).
3) prywatne ubezpieczenia oraz zasoby majątkowe i oszczędności
4) dobrowolna działalność dobroczynna osób prywatnych i instytucji (pomagających innym ludziom bezpośrednio lub pośrednio – przez wspieranie instytucji dobroczynnych)
Ważne znaczenie ma sam sposób dostarczania pomocy przez państwo. Może on być bardzo zróżnicowany, państwo może być np. głównym organizatorem pomocy, a niekoniecznie głównym producentem środków przeznaczonych na pomoc.
(Zwolennikami państwa dobrobytu są socjaldemokraci, socjaliberałowie i niektórzy reprezentanci lewicowych nurtów chadeckich.)
Źródło:
· Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictonary of English Language, Portland House, New York 1989
· Nowa encyclopedia powszechna PWN, PWN. Warszawa 1996
· Mały oxfordzki słownik historii świata w XX wieku, Puls, Londyn 1992
· Internet: Encyklopedia multimedialna WIEM
· Podtawy ekonomii, Milewki
1
justysior