TEZA NUMER 29
PROZA CHŁOPSKA (według Nasiłowskiej – nie posługuje się terminem „wiejska”. To, to samo, ale na egzaminie mówimy WIEJSKA!)
Wieś stanowiła zawsze bardzo ważny temat polskiej literatury. Kultura polska była w dużej mierze kulturą agrarną, miasta odgrywały w niej stosunkowo niewielką rolę. Dawna literatura polska sławiła ideał ziemiańskiego życia. Romantyzm rozbudził zainteresowanie folklorem jako źródłem tradycji i odrębną kulturą, będącą nośnikiem istotnych wartości. W prozie pozytywistycznej temat wsi, nierówności społecznych, zacofania cywilizacyjnego i tradycyjnej mentalności chłopskiej zajmował ważne miejsce. W dwudziestoleciu międzywojennym można odnaleźć kontynuacje tych postaw – na przykład w prozie Marii Dąbrowskiej (np. Noce i dnie). Pojawiło się też wielu pisarzy pochodzenia chłopskiego, patrzących na wieś i jej problemy poprzez własne doświadczenia.
Motyw wesela wiejskiego
Po II wojnie światowej próbą nawiązania do tych tradycji jest napisane w 1954 roku obszerne opowiadanie Marii Dąbrowskiej Na wsi wesele. Wesele – to motyw kluczowy wielu polskich utworów, wykorzystywany od czasów Wyspiańskiego. Pozwala on na zetknięcie ze sobą wizerunków różnych grup społecznych i diagnozę współczesnego stanu umysłów. Po motyw wiejskiego wesela sięgnęli później na przykład Sławomir Mrożek (w groteskowym opowiadaniu Wesele w Atomicach) i Marek Nowakowski (w opowiadaniu Wesele raz jeszcze). Za każdym razem przedstawiano alarmujące wnioski: o istnieniu ukrytego konfliktu między miastem a wsią, niedostosowaniu poziomu kulturowego do nowoczesnej techniki oraz o rozpadzie tradycji.
Nurt chłopski był jednak osobnym zjawiskiem, które wyłoniło się w latach sześćdziesiątych XX wieku. Tworzyli go pisarze wywodzący się ze wsi. Ich biografie były w dużej mierze ilustracją awansu społecznego mieszkańców wsi. W swoich utworach mówili o dramatycznych przeżyciach związanych z awansem lub pokazywali ginący świat kultury chłopskiej.
Pisarzem reprezentującym tę pierwszą postawę jest Julian Kawalec (urodzony w 1916 roku), autor między innymi powieści Ziemi przypisany (1962) i Tańczący jastrząb (1964). Jego bohaterowie wywodzą się ze wsi, zdobyli wykształcenie i wysoką pozycję – co zawdzięczają zresztą realiom nowego ustroju, który faworyzuje ludzi o „prawidłowym pochodzeniu” klasowym. Ich życie w mieście jest jednak nieudane, gdyż wyrzekli się już swoich chłopskich korzeni, ale jeszcze nie potrafili wpisać się w nowe otoczenie. Są więc ludźmi wykorzenionymi, głęboko nieszczęśliwymi. Narracja prowadzona jest w formie swoistego monologu – lamentacji nad losami głównego bohatera.
Utwory Tadeusza Nowaka (1930 – 1991) to przykład zainteresowania wartościami ginącej kultury chłopskiej. Nowak był poetą i prozaikiem. Jego najbardziej znane utwory to poetyckie psalmy oraz powieść A jak królem, a jak katem będziesz, wydana po raz pierwszy w 1968 roku. Nowak nie traktuje kultury chłopskiej jako folkloru, a więc źródła przyśpiewek, obrzędów i opowieści w gwarze regionalnej. Wielokrotnie zauważano nieobecność w jego prozie autentycznej wsi. W powieści A jak królem, a jak katem będziesz z rzadka jedynie pojawiają się elementy języka regionu, w którym toczy się akcja. O wiele ważniejsze niż dokumentacja kultury chłopskiej konkretnego regionu jest podejście całościowe – próba zarysowania światopoglądu związanego z tą kulturą. Bohater Nowaka (jest nim prowadzący narrację młody Piotr) interpretuje świat za pomocą symboli. Uczestniczy w wydarzeniach historycznych – we wrześniu 1939 roku jest żołnierzem, później bierze udział w akcjach partyzantki w swojej okolicy – ale opowiada o tym w charakterystyczny, symboliczny sposób. Symbolem jest na przykład jabłko, które oznacza zarówno zdolność do miłości (a więc: płodność, życie, nieśmiertelność), jak i władzę, a więc także zdolność zabijania i grzech. Ta dwoistość powołania człowieka niepokoi Piotra. Przeżywa on głębokie rozdarcie moralne. Kocha i dostrzega wyraźne obietnice szczęścia, ciąży nad nim jednak przelana krew, mimo że przelewał ją jako żołnierz i partyzant wykonujący rozkazy. Rodząca się miłość nie zostanie przez niego w pełni zaakceptowana, póki nie uwolni się on od „katostwa”, czyli nie dozna oczyszczenia. Piotr dokonując oczyszczenia się z winy, musi oczyścić także swój dom. Dom zatem nie jest zwykłą, prywatną przestrzenią – ma znaczenie symboliczne. Fabuła powieści ma charakter inicjacyjny, tj. dotyczący etapów wkraczania w dorosłość: młody bohater przechodzi kolejne fazy bolesnego wtajemniczenia, dowiaduje się, że katowskie skłonności są obecne także w jego psychice; a potem uczy się, jak je okiełznać, aby podjąć się „królewskiej” roli – dawania życia i czerpania z niego radości.
Taka wizja kultury chłopskiej daleka jest od wywodzącego się jeszcze z XIX wieku myślenia folklorystycznego. W XX wieku przedstawiciele różnych dziedzin: antropologowie, etnologowie i religioznawcy uświadomili sobie, że kultury nazywane kiedyś prymitywnymi (a zaliczano do nich również tradycyjną kulturę chłopską) charakteryzuje rozbudowana świadomość moralna i religijna. Te problemy wyrażane są jednak nie wprost, lecz za pomocą symboli, opowieści, mitycznych wierzeń. Słynny religioznawca Mircea Eliade (1907 – 1986) uważał, że istnieje uniwersalny ład symboli i we wszystkich kulturach rolniczych symbole tłumaczą świat w podobny sposób. Człowiek zawsze postrzega czas i przestrzeń jako niejednorodne; pewne miejsca stają się święte, należą do sfery sacrum. Człowiek współczesny często zatraca wrażliwość na sacrum i zdolność dostrzegania wokół siebie symboli. To powoduje jego zagubienie i wewnętrzne zubożenie.
Powieść Tadeusza Nowaka A jak królem, a jak katem będziesz stanowi twórczą interpretację polskiej kultury chłopskiej. Pokazuje, że w jej symbolach zawiera się przekonanie o świętości życia i przypisuje postaciom dużą wrażliwość moralną. Światopogląd bohatera w harmonijny sposób tłumaczy „znaki” i wieczną walkę dobra ze złem.
Podobnie ujmuje tematykę wiejską Wiesław Myśliwski (ur. 1932), autor powieści: Nagi sad (1967), Pałac (1970), Kamień na kamieniu (1984) i Widnokrąg (1996). W powieści Pałac autor pokazuje, jaką rolę w tradycyjnej świadomości odgrywał dwór – symbol nienawistnej, ale i respektowanej siły. Chłopska wrażliwość moralna nie jest tu idealizowana – ujawniają się jej groźne, a nawet demoniczne rysy (por. Wesele Wyspiańskiego: Gospodarz i Widmo-Upiór jako Jakub Szela). Jednocześnie dla kultury zgubne jest to, że rewolucja społeczna, która dokonała się w Polsce tuż po wojnie, zniszczyła strukturę tradycyjnego, symbolicznego myślenia. Kamień na kamieniu odebrany został przez krytykę jako ostateczne zamknięcie nurtu chłopskiego. Spotykamy tu też myślenie symboliczne, zgodnie z którym główny bohater, Szymon Pietruszka, porządkuje swoje życiowe doświadczenia. Zamiast domu, który mógłby służyć następnym pokoleniom, buduje grób – dom pośmiertny, łudząc się, że choć w ten sposób uda mu się zjednoczyć rodzinę. Czy jednak może obronić ład swojego świata w sytuacji, gdy miejska cywilizacja techniczna niesie rozluźnienie tradycyjnych więzów rodzinnych, zrywa głębokie związki z ziemią i z miejscem urodzenia?
Powieść Edwarda Redlińskiego (ur. 1940) Konopielka (1973) zawiera ogromny ładunek parodii, co uznano za cechę symptomatyczną dla twórczości młodszego pokolenia pisarzy, którzy nie mają już kompleksów z powodu chłopskiego pochodzenia. Język imituje gwarę, zabawnie brzmiącą w uchu wykształconego człowieka, a fabuła powieści w przewrotny sposób nawiązuje do Siłaczki Stefana Żeromskiego. Jest to opowieść o wkraczaniu „nowego” w dotychczas zamknięty przed cywilizacją świat białostockiej wsi. Narratorem nie jest jednak inteligent, lecz chłop, komentujący ze swojego punktu widzenia wszystkie poczynania „uczycielki”. Nauczycielka stara się przekonać otoczenie do własnych obyczajów, które z perspektywy chłopa wcale nie wydają się lepsze czy mądrzejsze od miejscowych.
Nazwiska i tytuły, które trzeba zapamiętać:
* Maria Dąbrowska (Noce i dnie, Na wsi wesele)
* Sławomir Mrożek (Wesele w Atomicach)
* Marek Nowakowski (Wesele raz jeszcze)
* Mircea Eliade – religioznawca
* Julian Kawalec (Ziemi przypisany, Tańczący jastrząb)
* Tadeusz Nowak (A jak królem, a jak katem będziesz)
* Wiesław Myśliwski (Nagi sad, Pałac, Kamień na kamieniu, Widnokrąg)
* Edward Redliński (Konopielka)
Nikifor, obraz
Miałam problem z opracowaniem tego zagadnienia – brakowało mi odpowiednich źródeł. To co przeczytaliście – wzięłam ze starego podręcznika „Stentora” dla szkół średnich, ale uwaga! – napisanego przez Annę Nasiłowską! To może niektórych ambitnych studentów oburzyć, ale myślę, że najważniejsze jest, że w ogóle mamy tę tezę! Nieraz sama zaglądam do podręczników „nie-akademickich” – to chyba nie wstyd...
Anna Dworakowska
3
mcfly9