KOGNITYWIZM W POETYCE I STYLISTYCE, G. Habrajska, J. Ślósarska.pdf

KOGNITYWIZMWPOETYCEISTYLISHCE

redakcja

Grażyna Hebrajska

Joanna Slósarska

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Kraków

.L *« J l

Słowo od redakcji

Przedstawiony czytelnikowi tom studiów poświęconych poetyce

i stylistyce kognitywnej zamierzony jest jako rozszerzenie i dopełnie-

nie polskich osiągnięć badawczych w zakresie lingwistyki kognitywnej.

Obejmuje kluczowe dla kognitywizmu zagadnienia, począwszy od dy-

namiki znaczenia poprzez analizę semantycznego continuum, próbę

spojrzenia na granice metafory, zastosowania metodologii kognityw-

nych do analizy i interpretacji tekstów, aż po opracowania szczegóło-

we, takie jak nowe spojrzenie na metaforę czy organizację czasu i prze-

strzeni w utworach literackich.

Zgodnie z założeniami kognitywizmu i w naszym tomie znalazło

odbicie interdyscyplinarne podejście do analizy tekstu, uwzględniające

aspekty psychologiczne i filozoficzne, jak również zastosowanie meto-

dologii i technik kognitywnych do interpretacji innych dzieł sztuki.

Mamy nadzieję, że każdy z czytelników znajdzie tu inspiracje do

własnych dociekań służących odkrywaniu nowych sensów zawartych

w tekstach literackich, poznawaniu świata i siebie.

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Łódzki

UNIYERSITAS, Kraków 2006

ISBN 83-242-0441-5

TAiWPN UNWERSITAS

Redakcja

Jolanta Stal

-ter

. K63?

Projekt okładki i stron tytułowych

Sepielak

Grażyna Habrajska

Joanna Slósarska

www.universitas.com.pl

RTTW-T5W

BARBARA LEWANDOWSKA-TOMASZCZYK

Konstruowanie znaczeń i teoria

stapiania

1. Semantyka w językoznawstwie kognitywnym

W kognitywnych teoriach semantycznych znaczenia charakteryzują

się cechą dynamiczności. Nie znaczy to jedynie, że znaczenia są dyna-

miczne zewnętrznie, co oznaczałoby, że zmieniają się wprawdzie w kon-

tekście, ale jednostka, która miałaby podlegać modulacjom, jest stała

i istnieje niezależnie od jej konceptualizacji u użytkownika. W języko-

znawstwie kognitywnym zakłada się raczej występowanie zjawiska emer-

gentnego, tzn. zjawiska powstającego w trakcie postrzegania oraz pro-

cesu konceptualizacji, czyli, innymi słowy, zjawiska wyłaniania się zna-

czeń w czasie procesowania informacji, werbalnej czy niewerbalnej. Aby

lepiej przybliżyć interpretację zjawisk emergentnych, chciałabym skon-

frontować dynamiczne podejście do semantyki z podejściem statycz-

nym oraz odnieść się do analogii. W klasycznym kompozycyjnym uj-

mowaniu znaczeń językowych (por. Katz i Fodor 1963) zakłada się

obiektywne istnienie uniwersalnych części składowych, z których zna-

czenie leksykalne czy propozycjonalne jest zbudowane. Podobnie jak

w przypadku składanego samolociku budowę rozpoczynalibyśmy tu od

części składowych, z których po złożeniu powstaje przedmiot. W ta-

kim podejściu jest oczywiście możliwe, że te same części mogą dać

w efekcie inną całość lub, źle złożone, nie doprowadzić do powstania

obiektu. Dla naszego wywodu ważne jest jednak, że istnieje założenie,

iż części wyjściowe istnieją obiektywnie przed aktem składania, nieza-

leżnie od osoby, która je składa. Części te są obiektywnie identyfiko-

walne, zaś wynik złożenia - przewidywalny.

( -,

Barbara Lewandowska-Tomaszczyk

Konstruowonie znaczeń i teoria stapiania

W podejściach dynamicznych do semantyki znaczenie nie daje się

sprowadzić do prostej sumy poszczególnych elementów. Jest ono ro-

zumiane raczej jak produkt, na przykład chleb, zawierający wprawdzie

części składowe, takie jak mąka, drożdże, woda itd., które można zi-

dentyfikować jako samodzielne składniki w procesie analitycznym, ale

których nie wyczuwa się jednoznacznie w gotowym produkcie. Pod

względem swojej dynamiki znaczenie da się porównać bardziej do zja-

wisk fizycznych, takich jak deszcz czy śnieg, które są wynikiem okre-

ślonych bodźców i powstają w obecności pewnych uwarunkowań. Nie

są one jednak prostą sumą części składowych.

Znaczenia konwencjonalne w językoznawstwie kognitywnym ro-

zumie się jako powtarzające się utrwalone schematy pewnych stałych

wzorców aktywacji sieci neuronowych, powstających w wyniku takich

samych uwarunkowań. Choć konwencjonalny, proces ten nie jest za-

wsze taki sam i nie zakłada istnienia prostych schematów behawioral-

nych typu bodziec - reakcja. Na przykład wyraz konferencja - a uczest-

niczyliśmy w wielu - powoduje aktywację pewnych cech wspólnych dla

tego pojęcia. Może to być obecność organizatorów i uczestników, mogą

to być referaty czy materiały konferencyjne, jednakowoż zarówno za-

kres, typ asocjacji, jak i głębia aktywacji mogą być każdorazowo różne.

Ponadto znaczenia leksykalne są każdorazowo wzbogacane przez ma-

teriał encyklopedyczny, który zawiera także bardzo indywidualną wie-

dzę o rzeczywistości i który nie jest oddzielany od materiału językowe-

go, tak jak dzieje się to w klasycznych teoriach semantyki leksykalnej.

Co więcej, znaczenie wyrazu może się polisemicznie rozszerzyć, na

przykład poprzez włączenie do kategorii konferencji, żeby się trzymać

tego przykładu, elektronicznych konferencji wirtualnych. Przy tego typu

dynamice nie da się twierdzić, iż istnieje jedyna najlepsza reprezenta-

cja znaczenia danego wyrazu, wyrażana jako wiązka cech koniecznych

i wystarczających.

Przy powstawaniu - a właściwie - bardziej dynamicznie - przy kon-

struowaniu znaczeń niekonwencjonalnych umysł ludzki poszukuje

nowych, nie utartych szlaków połączeń, nieraz jedynie pośrednio po-

wiązanych z bodźcem czy zjawiskiem wyjściowym. Podobny proces

zachodzi w recepcji zjawisk kreatywnych. Zarówno więc twórca - jak

i odbiorca przekazów niekonwencjonalnych - konstruują znaczenie na

miarę swoich możliwości mentalnych. Nic też dziwnego, że ta sama

forma może aktywować inną architekturę sieci połączeń semantycz-

nych u twórcy i odbiorcy, a często także inną u tej samej osoby w in-

nych kontekstach, o innym czasie.

2. Teoria stapiania

Hipotezy o konstruowaniu znaczeń raczej niż w posługiwaniu się

wzorcami semantycznymi istniejącymi samodzielnie znalazły swój peł-

ny wyraz w kognitywistyce - a w szczególności w teorii stapiania 1 nazy-

wanej też teorią amalgamatów (blending theory) (Fauconnier i Turner

1996), która bierze swój początek z teorii przestrzeni mentalnych Fau-

conniera (1984).

Teoria stapiania wyjaśnia procesy, przy pomocy których ludzie po-

zyskują wiedzę językową i wiedzę o rzeczywistości, aby rozumieć i wy-

rażać nowe idee. Traktowanie znaczenia jako zbioru zastanych, sta-

tycznych jednostek nie pozwala na zrozumienie kreatywności pojęcio-

wej, a także językowej człowieka. Kreatywność rozumiana jest w języ-

koznawstwie kognitywnym pełniej niż kreatywność u Chomsky'ego

(1965), który opiera się na wykorzystywaniu pewnej liczby określonych

struktur do wytwarzania nowych zdań, tzn. zdań nigdy przedtem nie

wypowiedzianych, oraz do rozumienia zdań słyszanych po raz pierw-

szy. Kwestią dyskusyjną dla wielu językoznawców są w teorii Chom-

sky'ego wszelkie struktury (także na przykład metafory), które nie są

wygenerowane przez system, więc nie mogą być uznane za gramatycz-

ne. Dopiero dynamiczne aspekty konstruowania znaczenia w trakcie

procesu myślenia oraz procesy, które to inicjują i stymulują - a więc

przede wszystkim przemieszczanie i łączenie wiedzy o rzeczywistości uję-

tej w ramy stereotypowe (por. pojęcie ram [frames] u Fillmore'a 1982),

konceptualne stapianie prowadzące do wytwarzania nowych jakości

wreszcie - koronujący te procesy - przeskok semantyczny (Coulson

000 (semantic leap)) - pozwalają na wytworzenie lub zrozumienie tak

pojętych nowych struktur mentalnych. Czymże jest więc owo konstru-

•wanie znaczeń w procesach konceptualnego stapiania? Jest to, z grub-

1 Roman Kalisz (por. tłumaczenie (2001) artykułu Fauconniera i Turnera (1996))

Toponuje termin teoria amalgamatów, który jest używany w tym artykule zamiennie

erminem teoria stapiania. Polskie pojęcie stapiania lepiej oddaje dynamikę procesu

istruowania znaczeń, zaś termin amalgamat wyraźniej eksponuje sens odnoszący się

"O produktu powstającego w wyniku tego procesu.

Barbaro Lewandowska-Tomaszczyk

Konstruowanie znaczeń i teoria stapiania

l l

sza, zbiór operacji kognitywnych, których celem jest, po pierwsze, od-

wzorowywanie modeli mentalnych z jednych domen na inne (np. w kla-

sycznej metaforze), dynamiczne przesunięcia modeli wyjściowych oraz

łączenie w jedno (stapianie] tych wyjściowych cząstkowych modeli ko-

gnitywnych dla uzyskania nowej jakości. Zarówno Fauconnier i Tur-

ner (1998), jak iCoulson (2000) definiują stapianie pojęciowe jako

zbiór operacji łączących dynamiczne modele kognitywne w sieć przestrzeni

mentalnych. Operacje te, występujące najczęściej w procesach wycią-

gania analogii, stosowania metafory, w konstrukcjach hipotetycznych

nierzeczywistych, łączeniu pojęć, a nawet w rozumieniu konstrukcji gra-

matycznych, są częściowo kompozycyjne. Główne jednak procesy sta-

piania polegają zasadniczo na „odwzorowywaniu (projekcji mentalnej)

oraz symulacji dynamicznej, co prowadzi do powstania struktury emer-

gentnej oraz umożliwia powstawanie nowych konceptualizacji, z moż-

liwością generowania (relewantych) inferencji, reakcji emocjonalnych

i siły retorycznej" (Coulson i Oakeley 2001:176).

Przestrzenie mentalne (mental spaces) w rozumieniu Fauconniera

(1984) zawierają częściową reprezentację scenariusza zdarzeń i odnoszą

się zarówno do kodów werbalnych, jak i do innych kodów semiotycz-

nych, takich jak: malarstwo, rzeźba, architektura, taniec, rytuał ma-

giczny (por. Sweetser 2000). Znaczenie w takim ujęciu nie może mieć

więc reprezentacji werbalnej, propozycjonalnej. Zasadza się ono ra-

czej na powtarzających się dynamicznych schematach wyobrażeniowych,

które reprezentują takie pojęcia podstawowe, jak GÓRA-DÓŁ, W-

POZA itd. (por. Lakoff 1987).

Zbiory przestrzeni mentalnych (por. Fauconnier i Turner 1986)

tworzą sieci integracji konceptualnej. W sieciach tych funkcjonują wła-

śnie struktury stopione (amalgamaty}. Struktury te powstają z istnieją-

cych w sieci przestrzeni wejściowych (input spaces) 2 , które zawierają in-

formacje z poszczególnych domen kognitywnych, przestrzeni generycz-

nych (generic spaces) - na które składają się struktury wspólne dla róż-

nych domen kognitywnych - oraz przestrzeni stopionych (blended spaces),

zawierających wybrane elementy struktur wejściowych oraz w konsekwen-

cji nową strukturę emergentną.

W językoznawstwie i naukach pokrewnych istnieje wiele modeli

i teorii, które nazywają siebie kognitywnymi 3 . Są to, z jednej strony,

modele symboliczne, które zakładają istnienie odrębnego poziomu

pośredniego zawierającego reprezentację symboliczną (np. Wierzbic-

ka 1980, Jackendoff 1983), oraz takie, które istnienia takiego pozio-

mu nie postulują (np. Langacker 1987, 1991). Z drugiej zaś strony,

w terminach innej klasyfikacji, krzyżującej się z poprzednią, istnieje ka-

tegoria modeli opierających się na języku sądów logicznych (np. Fodor

1982), pojęć prymarnych czy ogólnie zakładających istnienie poziomu

reprezentacji zwanego językiem myśli (por. mentalese (Fodor 1981)),

oraz kategoria, w której reprezentacje semantyczne wyrażane są nie

w postaci propozycjonalnej, lecz w formie schematów wyobrażeniowych

(np. Lakoff 1987). W części tych ostatnich modeli nie zakłada się ist-

nienia poziomu językowej reprezentacji pośredniej (por. la), lecz po-

stuluje się ujmowanie języka jako systemu emergentnego, który wyła-

nia się a posteriori z koneksjonistycznego modelu procesowania infor-

macji na wzór sieci neuronowych (por. Morelli i Miller Brown 1992;

por. Ib). Możemy to przedstawić w formie graficznej:

(1)

UMYSŁ

J L

Poziom Symboliczny:

Język Myśli

Język

Rzeczywistość

2 Angielskim terminem technicznym odnoszącym się do tego typu przestrzeni jest

termin input spaces, czyli przestrzenie wejściowe, to znaczy takie, które są obecne pned

aktem integracji znaczeń. Przestrzenie te jednak funkcjonują jednocześnie jako prze-

strzenie wyjściowe dla konstruowania tych znaczeń. W związku z tym, mimo że termi-

ny przestrzenie wejściowe i przestrzenie wyjściowe odnoszą się do różnej perspektywy

tego samego aktu, używane są w tej pracy zamiennie.

Dla pełnego obrazu pozwolę sobie odnieść się do opisu tego stanu rzeczy, który

izl się w dwóch z moich poprzednich artykułów (Lewandowska-Tomaszczyk 1996a,

swandowska-Tomaszczyk 1997).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: