Ewangelia Męki.pdf
(
227 KB
)
Pobierz
W opisie męki pańskiej mamy do czynienia z kilku podstawowymi rozbieżnościami czasowymi:
Ewangelia M
ħ
ki
I. Wst
ħ
p
My
Ļ
l chrze
Ļ
cija
ı
ska głównego nurtu, pomimo ró
Ň
norakich sporów toczonych w kwestiach
teologicznych czy etyczno-moralnych, w jednym punkcie jest zgodna, jeden aspekt przyj
ħ
ła
za pewnik nie podlegaj
Ģ
cy dyskusji: Jezus umiera w pi
Ģ
tek, w dniu
Ļ
wi
ħ
ta Paschy,
zmartwychwstaje dwa dni pó
Ņ
niej. Jednak
Ň
e taka wizja zdarze
ı
nie zawsze miała rang
ħ
dogmatu, nie zawsze była a
Ň
tak jednoznaczna, co współczesne interpretacje i reinterpretacje.
W pocz
Ģ
tkach kształtowania si
ħ
tre
Ļ
ci wiary, kreacji mitu w oparciu o
Ņ
ródła
starotestamentowe, pojawiały si
ħ
spory, wizje sprzeczne, oparte na tym samym kruchym
szkielecie bazowym braku wiedzy i wiadomo
Ļ
ci. Pojawiały si
ħ
kolejne wersje tych samych
zdarze
ı
. Nowy dogmat wypierał stary, lecz nie zawsze w sposób >
rzetelny
<, dostatecznie
sprawny, przekształcano tre
Ļ
ci b
ħ
d
Ģ
ce jego podstaw
Ģ
. Nowe koncepcje zast
ħ
powały starsze,
lecz skrybowie w swej nieuwadze pozostawiali szereg wersetów nieprzetworzonych,
kryj
Ģ
cych pierwotne podwaliny.
Słowo pisane stanowiło fundament wiary. Nabierało cech ponadnaturalnych. Nowy dogmat,
nowa religijna teoria, wymagała natychmiastowej korekty no
Ļ
nika nieomylno
Ļ
ci, fundamentu
dla własnych teologicznych kreacji, jak
Ģ
stanowiło pismo
natchnione
. Pismo, które z
upływem kolejnych stuleci obrastało w kolejne, dodatkowe wersety i kolejne manipulacje.
Z drugiej strony proces tworzenia kanonu doprowadził do zebrania w jednym miejscu pism
wewn
ħ
trznie sprzecznych, prezentuj
Ģ
cych wersje zdarze
ı
nie daj
Ģ
ce si
ħ
pogodzi
ę
. W
przypadku Tygodnia M
ħ
ki, zarówno w pismach kanonicznych jak i niekanonicznych, mamy
do czynienia z czym
Ļ
, co mo
Ň
na nazwa
ę
major disagreements
(w odró
Ň
nieniu od
minor
agreements
) – sprzeczno
Ļ
ciami du
Ň
ego kalibru, które albo tuszuje si
ħ
w tłumaczeniu (je
Ļ
li co
Ļ
jest niezgodne z dogmatem nale
Ň
y to do dogmatu nagi
Ģę
, w ostateczno
Ļ
ci zignorowa
ę
), albo
w przypływie dobrego humoru opatruje krótkim i mało prawdziwym komentarzem maj
Ģ
cym
za zadanie rozwia
ę
wszelkie mo
Ň
liwe w
Ģ
tpliwo
Ļ
ci.
Do antynomii tych nale
ŇĢ
w szczególno
Ļ
ci nast
ħ
puj
Ģ
ce kwestie:
1.
Dnia m
ħ
ki
–
Ļ
mier
ę
w
Ļ
wi
ħ
to Paschy (Prza
Ļ
ników) lub w przeddzie
ı
Paschy.
2.
Czasu pobytu w grobie
– zmartwychwstanie trzeciego dnia (
Ļ
mier
ę
w pi
Ģ
tek) lub po
trzech dniach (
Ļ
mier
ę
w czwartek lub w
Ļ
rod
ħ
).
3.
Pory zmartwychwstania
– w momencie zachodu sło
ı
ca (w wieczór szabatu) lub jego
wschodu nast
ħ
pnego dnia (
Ļ
wit pierwszego dnia poszabatniego, oficjalny poranek
rezurekcyjny).
II.
ĺ
mier
ę
w przeddzie
ı
Paschy
II.1. Pascha i Prza
Ļ
niki
Dysonans pomi
ħ
dzy ewangeliami synoptycznymi, a opowie
Ļ
ci
Ģ
janow
Ģ
znany jest od dawna.
Synoptycy sytuuj
Ģ
Ļ
mier
ę
i m
ħ
k
ħ
Mesjasza w dniu
Ļ
wi
Ģ
tecznym, Jan dzie
ı
wcze
Ļ
niej, w
przeddzie
ı
Paschy. Dla katolików nie stanowi to problemu, wystarczy drobne mini
ħ
cie si
ħ
z
prawd
Ģ
o odmiennym kalendarzu kół kapła
ı
skich. Udowodnimy,
Ň
e mimo wszystko, mimo
zgrabnej semantyki, problem stanowi
ę
mo
Ň
e. Najpierw jednak nale
Ň
y przedstawi
ę
kilka
wa
Ň
nych kwestii, niekoniecznie wszystkim znanych.
Po pierwsze: Judejczycy w wi
ħ
kszo
Ļ
ci liczyli pocz
Ģ
tek dnia od zachodu sło
ı
ca. Tak wi
ħ
c,
przykładowo, w czwartkowy wieczór, kiedy sło
ı
ce ju
Ň
zaszło i na niebie pojawiały si
ħ
pierwsze gwiazdy, rozpoczynał si
ħ
pi
Ģ
tek, dzie
ı
przygotowania do szabatu.. Taki kalendarz
stosowali chocia
Ň
by faryzeusze oraz diaspora. System ten odnajdujemy w Starym
Testamencie oraz we fragmentach ewangelii (Łk 23.54, Mat 28.1, Piotra 5a;35).
Odmienny kalendarz, w którym kolejny dzie
ı
zaczynał si
ħ
o wschodzie sło
ı
ca stosowali
jedynie saduceusze (kapłani, oficjalny kalendarz II
ĺ
wi
Ģ
tyni), nie wspominaj
Ģ
c o kulturze
helle
ı
skiej i rzymskiej. Z takim sposobem liczenia dni spotykamy si
ħ
w pismach Flawiusza;
w ewangeliach - w Mk 16.2 („...skoro wzeszło sło
ı
ce”).
Szereg ró
Ň
nic w tre
Ļ
ci ewangelii wynika wła
Ļ
nie ze stosowania dwóch odmiennych
kalendarzy, powstawania i kształtowania si
ħ
poszczególnych redakcji w odmiennych
Ļ
rodowiskach – diaspory oraz w
Ļ
ród pogan. Wyst
ħ
powanie dwóch systemów kalendarzowych
w jednej ewangelii
Ļ
wiadczy wi
ħ
c o procesie postredakcyjnym, o twórczym wkładzie
kolejnych redaktorów rekrutuj
Ģ
cych si
ħ
z ró
Ň
nych kultur w zapis pierwotny, ewentualnie o
bezkrytycznych ł
Ģ
czeniu lub powielaniu tekstów tworzonych przez ró
Ň
nych autorów.
Dalej, wiele nieporozumie
ı
zwi
Ģ
zanych jest z dat
Ģ
Ļ
wi
ħ
ta Paschy.
Stosowano kalendarz ksi
ħŇ
ycowy. 14 Nisana, a wi
ħ
c w 14 dni od chwili, gdy ksi
ħŇ
yc
przebywał w nowiu nad Jerozolim
Ģ
, rozpoczynały si
ħ
przygotowania do
Ļ
wi
ħ
ta. W zasadzie
ju
Ň
10 Nisana nale
Ň
ało mie
ę
przygotowanego jednorocznego baranka, bez jakiejkolwiek
plamki lub skazy. Baranka takiego sprowadzano do
Ļ
wi
Ģ
tyni, gdzie 14 Nisana szedł pod nó
Ň
.
Dzie
ı
ten mo
Ň
na wi
ħ
c okre
Ļ
li
ę
wigili
Ģ
Paschy, dniem przygotowania do
Ļ
wi
Ģ
t.
Wieczorem, po zapadni
ħ
ciu ciemno
Ļ
ci, a wi
ħ
c ju
Ň
15 Nisana, spo
Ň
ywano wieczerz
ħ
paschaln
Ģ
. Jednocze
Ļ
nie rozpoczynało si
ħ
ĺ
wi
ħ
to Prza
Ļ
ników, trwaj
Ģ
ce 7 dni, od 15 do 21
Nisana. Pierwszy i ostatni dzie
ı
Prza
Ļ
ników był „wielkim dniem”, dniem wyj
Ģ
tkowo
Ļ
wi
Ģ
tecznym, w trakcie którego jakakolwiek praca, tudzie
Ň
posiedzenia Sanhedrynu, były
zabronione. 15 Nisan był jednocze
Ļ
nie
Ļ
wi
ħ
tem Paschy i
Ļ
wi
ħ
tem Prza
Ļ
ników (pierwszym
dniem Prza
Ļ
ników).
(Por. np. Łk 22.1. Zbli
Ň
ało si
ħ
za
Ļ
Ļ
wi
ħ
to Prza
Ļ
ników zwane Pasch
Ģ
.)
Twierdzenie,
Ň
e Prza
Ļ
niki nast
ħ
powały dzie
ı
po
Ļ
wi
ħ
cie Paschy jest nie do ko
ı
ca prawdziwe,
obie uroczysto
Ļ
ci miały miejsce ju
Ň
w dniu 15 Nisana. Wynika ono z niezrozumienia frazy
„14 dnia o zmierzchu”. Prza
Ļ
niki zaczynaj
Ģ
si
ħ
równie
Ň
„14 dnia o zmierzchu”, a termin ten
oznacza tyle, co „z ko
ı
cem 14 dnia”, „z chwil
Ģ
rozpocz
ħ
cia 15 dnia”.
2Mj 12:18 Pierwszego miesi
Ģ
ca, od wieczora dnia czternastego a
Ň
do wieczora dnia dwudziestego
pierwszego, wolno wam b
ħ
dzie je
Ļę
tylko chleb niekwaszony.
12:19 W ci
Ģ
gu owych siedmiu dni w domach waszych nie powinno si
ħ
znajdowa
ę
nic kwaszonego. Ka
Ň
dy
za
Ļ
, kto by w tych dniach spo
Ň
ywał co
Ļ
kwaszonego, czy byłby to kto
Ļ
z was, czy cudzoziemiec, zostanie
wył
Ģ
czony ze społeczno
Ļ
ci izraelskiej.
3Mj 23:5 Pierwszego miesi
Ģ
ca, czternastego dnia tego miesi
Ģ
ca, od zmierzchu poczynaj
Ģ
c, obchodzi
ę
b
ħ
dziecie Pasch
ħ
na cze
Ļę
Jahwe.
23:6 Dnia pi
ħ
tnastego tego miesi
Ģ
ca wypada
Ļ
wi
ħ
to Prza
Ļ
ników na cze
Ļę
Jahwe. Przez siedem dni b
ħ
dziecie
je
Ļę
chleb tylko prza
Ļ
ny.
23:7 Pierwszego dnia zwołacie
Ļ
wi
ħ
te zgromadzenie: powstrzymacie si
ħ
w tym dniu od wszelkich prac
słu
Ň
ebnych.
23:8 Przez siedem dni b
ħ
dziecie składa
ę
dla Jahwe ofiary całopalne. Siódmego dnia zwołacie
Ļ
wi
ħ
te
zgromadzenie: powstrzymacie si
ħ
w tym dniu od wszelkich prac słu
Ň
ebnych.
Podobny sposób my
Ļ
lenia wyst
ħ
puje chocia
Ň
by w ew. Mateusza 28.1:
28.1.
W wieczór za
Ļ
szabatu, gdy ja
Ļ
niało [gwiazdami] na pierwszy [dzie
ı
] po szabacie
, przyszła
Mariam Magdalena i inna Maria, obejrze
ę
grób.
Co mo
Ň
na równie
Ň
przetłumaczy
ę
jako:
28.1.
Z ko
ı
cem (zmierzchem) za
Ļ
szabatu, gdy ja
Ļ
niało [gwiazdami] na pierwszy [dzie
ı
] po szabacie
,
przyszła Mariam Magdalena i inna Maria, obejrze
ę
grób.
Fraza ta oznacza moment wieczorny, gdy ko
ı
czy si
ħ
jeden dzie
ı
, a zaczyna nowy, gdy na
niebie pojawiaj
Ģ
si
ħ
pierwsze gwiazdy zwiastuj
Ģ
ce nowy dzie
ı
, tu: pierwszy dzie
ı
tygodnia
(niedziel
ħ
, sobota była dniem ostatnim).
Problem zaczyna si
ħ
gdy przyjdzie nam uwzgl
ħ
dni
ę
kalendarz Saduceuszy, w którym 15
Nisan wypadał
dzie
ı
wcze
Ļ
niej
ni
Ň
w kalendarzu faryzejskim. Rzecz jasna nie zabijano
baranków dwukrotnie. Nigdzie si
ħ
o tym nie wspomina. Zabijano je zgodnie z potrzeb
Ģ
wi
ħ
kszo
Ļ
ci, dostosowuj
Ģ
c si
ħ
do potrzeb pielgrzymów i tłumów przybyłych na
Ļ
wi
ħ
to.
Nast
ħ
powała asymilacja, o której wspomina Flawiusz. Pasch
ħ
obchodzono wi
ħ
c wspólnie o
tej samej porze, za wyj
Ģ
tkiem esse
ı
czyków, stosuj
Ģ
cych kalendarz słoneczny i
Ļ
wi
ħ
tuj
Ģ
cych
zawsze w
Ļ
rod
ħ
(wtorkowy wieczór), a wi
ħ
c bez zabijania baranków w
Ļ
wi
Ģ
tyni.
Sch. 1
II.2. Baranek Boga - Ewangelia wg Jana
W ewangelii Jana Chrystus umiera jako Baranek Boga, jako ofiara przebłagalna za grzechy
Ļ
wiata. Umiera w przeddzie
ı
Paschy, razem z tysi
Ģ
cami innych ofiarnych owiec. Tak jak one
nie ma łamanych goleni, tak jak one przybywa do Jerozolimy 10 Nisana, pi
ħę
dni przed
Pasch
Ģ
. W momencie, gdy u synoptyków Jezus przelewa sw
Ģ
krew napełniaj
Ģ
c kolejne
kielichy winem, u Jana nie
Ň
yje ju
Ň
od trzech godzin. Mamy wi
ħ
c do czynienia z dwoma
odmiennymi systemami, z dwoma sprzecznymi spojrzeniami na sens ofiary paschalnej, z
których pierwszy zawładn
Ģ
ł wyobra
Ņ
ni
Ģ
chrze
Ļ
cijan, drugi został zepchni
ħ
ty na margines
niebytu. Chrystus w chrze
Ļ
cija
ı
skiej ikonografii pozostał wielkanocnym barankiem, jednak
barankiem, który umiera dzie
ı
pó
Ņ
niej ni
Ň
powinien. Ofiara paschalna z rzeczywistej stała si
ħ
jedynie „symboliczn
Ģ
” – tam gdzie tre
Ļę
nie pasuje do aktualnego dogmatu wszystko staje si
ħ
naraz symboliczne, wzgl
ħ
dne i wieloznaczne.
Mo
Ň
na usłysze
ę
,
Ň
e wersja Jana, ostatniego z twórców ewangelii, jest jedynie jego twórcz
Ģ
imaginacj
Ģ
powstał
Ģ
w oparciu o wcze
Ļ
niejsze pisma synoptyków [Uta Ranke]. Pogl
Ģ
d taki
wynika z pewnej nie do ko
ı
ca prawdziwej przesłanki, z biblistycznego dogmatu wg którego
Jan pisze jako ostatni. Prawda jest taka,
Ň
e ka
Ň
da z ewangelii kanonicznych, podobnie zreszt
Ģ
jak i cz
ħĻę
apokryfów, zawiera w sobie jednocze
Ļ
nie w jednych miejscach tre
Ļ
ci starsze, a w
innych młodsze w stosunku do pozostałych autorów, co wynika z falowego powstawania i
dalszego redagowania. Mateusz w jednych wersetach przetwarza tekst „Marka”, w innych
zawiera fragmenty niezgodne z katolickimi dogmatami, tre
Ļ
ci pierwotne w porównaniu do
pozostałych autorów, których u Marka ju
Ň
nie u
Ļ
wiadczymy lub u
Ļ
wiadczymy w formie
ocenzurowanej, przetworzonej. Podobna sytuacja wyst
ħ
puje u Łukasza, podobna u Jana.
Wniosek –
Ň
aden z nich nie korzysta z kanonicznej edycji ewangelii markowej.
Na tym etapie nale
Ň
y wi
ħ
c przyj
Ģę
równorz
ħ
dno
Ļę
obu wersji m
ħ
ki (w dniu lub w przeddzie
ı
paschy). Ka
Ň
da z nich mo
Ň
e by
ę
pierwotna, obie mog
Ģ
by
ę
niezale
Ň
ne.
W pierwszym rz
ħ
dzie nale
Ň
y dowie
Ņę
rzeczy bazowej, tego,
Ň
e w Jezus janowy w istocie
umiera w przeddzie
ı
Paschy, katolicy bowiem tego do wiadomo
Ļ
ci nie przyjmuj
Ģ
.
Zgodnie z komentarzem Biblii Tysi
Ģ
clecia do Jana 18.28
18.28. Prowadzili wi
ħ
c Jezusa od Kajfasza na zamek; a było rano;
ale sami nie weszli na zamek, aby si
ħ
nie skala
ę
, by móc spo
Ň
y
ę
wieczerz
ħ
paschaln
Ģ
.
Jezus „spo
Ň
ył pasch
ħ
w czwartek wieczorem, koła za
Ļ
kapła
ı
skie trzymały si
ħ
innego
kalendarza, st
Ģ
d ró
Ň
nica dnia”. Wynika
ę
ma z tego,
Ň
e kapłani spo
Ň
ywali pasch
ħ
dzie
ı
pó
Ņ
niej
ni
Ň
cały naród,
Ň
e dodatkowo sami
Ļ
wi
ħ
towali sobie w sobot
ħ
.
Jest to niestety
zwykłe
kłamstwo
(a raczej manipulacja niewiedz
Ģ
czytelników),
bowiem saduceusze (kapłani
Ļ
wi
Ģ
tyni), chocia
Ň
w istocie stosowali inny kalendarz, to zgodnie z nim
spo
Ň
ywaliby
pasch
ħ
dzie
ı
wcze
Ļ
niej, a nie pó
Ņ
niej
(por. schemat powy
Ň
ej), o ile nie spo
Ň
ywali paschy
tego samego dnia, co faryzeusze, jak ju
Ň
wcze
Ļ
niej wspomniano.
Po drugie, nawet gdyby to była prawda, wymagałaby zastosowania „teologii dwupaschalnej”
(tudzie
Ň
teologii absurdu) – Jezus spo
Ň
ywa pasch
ħ
w jeden dzie
ı
, ale umiera jako baranek
paschalny zgodnie z jakim
Ļ
innym kalendarzem w
Ģ
skiej grupy kapłanów, który nie wiadomo
dlaczego Jan naraz wynosi na plan pierwszy.
I w reszcie, cała ta konstrukcja rozbija si
ħ
w pył, bowiem
Jezus janowy
nie tylko umiera w
przeddzie
ı
paschy, ale równie
Ň
w przeddzie
ı
paschy spo
Ň
ywa ostatni
Ģ
wieczerz
ħ
.
Opis rzekomej uczty paschalnej rozpoczyna si
ħ
od słów:
13.1.
Przed
Ļ
wi
ħ
tem Paschy
, Jezus, wiedz
Ģ
c, i
Ň
nadeszła godzina jego przej
Ļ
cia z tego
Ļ
wiata do Ojca,
umiłowawszy swoich, którzy byli na
Ļ
wiecie, a
Ň
do ko
ı
ca ich umiłował.
W miejscu, w którym synoptycy opisuj
Ģ
rytuał eucharystii, ustanowiony na wieczn
Ģ
pami
Ģ
tk
ħ
, Jan zamieszcza rytuał obmycia stóp:
13.15. Albowiem dałem wam przykład, by
Ļ
cie i wy czynili, jak ja wam uczyniłem.
U Jana ustanowienie eucharystii dokonuje si
ħ
rok wcze
Ļ
niej
, w czasie Paschy w Kafarnaum:
6.35. Odpowiedział im Jezus: Ja jestem chlebem
Ň
ycia; kto do mnie przychodzi, nigdy łakn
Ģę
nie b
ħ
dzie, a
kto wierzy we mnie, nigdy pragn
Ģę
nie b
ħ
dzie.
...
6.50. Tu natomiast jest chleb,
który zst
ħ
puje z nieba
, aby nie umarł ten, kto go spo
Ň
ywa.
6.51. Ja jestem chlebem
Ň
ywym, który z nieba zst
Ģ
pił; je
Ļ
li kto spo
Ň
ywa
ę
b
ħ
dzie ten chleb,
Ň
y
ę
b
ħ
dzie na
wieki.
A chleb, który ja dam, to ciało moje, które ja oddam za
Ň
ycie
Ļ
wiata.
6.52. Wtedy sprzeczali si
ħ
ņ
ydzi mi
ħ
dzy sob
Ģ
, mówi
Ģ
c: Jak
Ň
e ten mo
Ň
e da
ę
nam swoje ciało do jedzenia?
6.53. Na to rzekł im Jezus: Amen, amen powiadam wam, je
Ļ
li nie b
ħ
dziecie jedli ciała Syna Człowieczego i
pili krwi jego, nie b
ħ
dziecie mieli
Ň
ycia w sobie.
6.54. Kto spo
Ň
ywa ciało moje i pije krew moj
Ģ
, ten ma
Ň
ycie wieczne, a ja go wskrzesz
ħ
w dniu
ostatecznym.
Kolejnym dowodem na przedpaschalny charakter wieczerzy jest scena wyj
Ļ
cia Judasza:
13.29. A poniewa
Ň
Judasz był skarbnikiem, mniemali niektórzy, i
Ň
Jezus mu rzekł:
Nakup, czego nam
trzeba na
Ļ
wi
ħ
to
, lub
Ň
eby co
Ļ
dał ubogim.
W momencie, kiedy trwa ju
Ň
Ļ
wi
ħ
to, kiedy nie mo
Ň
na wykonywa
ę
Ň
adnej pracy, gdy trwa
Wielki Szabat pierwszego dnia Prza
Ļ
ników, słowa „nakup, czego nam trzeba na
Ļ
wi
ħ
to”, nie
maj
Ģ
najmniejszego sensu. Słowa takie pa
Ļę
mogły tylko przed
Ļ
wi
ħ
tem, w dniu
przygotowania Paschy lub wcze
Ļ
niej.
W opisie m
ħ
ki odnajdujemy kolejne przesłanki. Same sceny aresztowania w Getsemane,
przesłuchania przed arcykapłanem, grzania si
ħ
Piotra ze sługami przy ognisku, w momencie,
gdy cała Jerozolima
Ļ
wi
ħ
tuje wygl
Ģ
daj
Ģ
niewiarygodnie. Rzecz jasna autor opowie
Ļ
ci nie
musi przejmowa
ę
si
ħ
realiami historycznymi. Mo
Ň
e sytuowa
ę
proces przed Sanhedrynem o
dowolnej porze i w dowolnym czasie. Jemu przy
Ļ
wieca inny cel.
Powró
ę
my jeszcze do najwa
Ň
niejszego cytatu:
18.28. Prowadzili wi
ħ
c Jezusa od Kajfasza na zamek [pretorium]; a było rano;
ale sami nie weszli na
zamek, aby si
ħ
nie skala
ę
, by móc spo
Ň
y
ę
wieczerz
ħ
paschaln
Ģ
[pasch
ħ
]
.
Jak ju
Ň
wspomniano wg BT rzekomo „koła kapła
ı
skie stosowały inny kalendarz”, jednak
Ň
e
Jan nawet nie pisze o kapłanach, pisze ogólnie o „
ņ
ydach”. Zgodnie z wersami paralelnymi
byli to:
arcykapłani ze starszymi oraz uczonymi w Pi
Ļ
mie i cały Sanhedryn (Mk 15.1).
a wi
ħ
c nie tylko saduceusze, ale i faryzeusze.
Kolejn
Ģ
scen
Ģ
sugeruj
Ģ
c
Ģ
m
ħ
k
ħ
w przeddzie
ı
Prza
Ļ
ników mo
Ň
e by
ę
uwolnienie Barabbasza:
18.39. Lecz utarł si
ħ
u was zwyczaj, aby
wam wypuszcza
ę
na Pasch
ħ
jednego; chcecie wi
ħ
c, abym wam wypu
Ļ
cił króla
Ň
ydowskiego?
Plik z chomika:
HelenaK
Inne pliki z tego folderu:
Chrystofanie w apokryfach.pdf
(2541 KB)
Protoewangelia Jakuba.pdf
(191 KB)
Ewangelia Pseudo-Mateusza.pdf
(176 KB)
Biblioteka z Nag Hammadi.pdf
(588 KB)
Ewangelia Męki.pdf
(227 KB)
Inne foldery tego chomika:
żydowskie
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin