ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE – PEDAGOGIKA SPOŁECZNA

1.Geneza i rozwój pedagogiki społecznej w Polsce i na świecie.

1. Okres działań praktycznych, okres prekursorski.

Po raz pierwszy pojęcie pedagogiki społecznej użył w 1834 roku F. Adolf Diesterweg w "Przewodniku do kształcenia nauczycieli niemieckich". Dostrzegał on, podobnie jak inni pedagodzy pod koniec dziewiętnastego wieku, zróżnicowanie społeczeństwa   pod względem ekonomicznym i klasowym. Widzieli oni różnorodne warunki bytowe uczniów szkolnych: z jednej strony bogactwo i przepych, a z drugiej - ubóstwo, nędzę, głód i niedostępność szkoły. Chciał zmienić tą sytuację. Propagował oświatę ludu i szkoły ludowe. Chciał, aby nauczyciele byli przygotowani na różną sytuację dzieci, które będę trafiały do szkoły, aby umieli im świadczyć pomoc w różnych trudnościach. Nauczyciele powinni zatem zostać przeszkoleni nie tylko pod względem nauczania swojego przedmioty, ale także pod względem umiejętności radzenia sobie z trudną sytuacją ich podopiecznych. Diesterweg upatrywał w szkole ważną rolę, jaką miała spełniać w podnoszeniu poziomu życia w społeczeństwie. Pedagogika społeczna wychodziła jednakże poza teren szkoły, koncentrując się na środowisku życia ucznia. Poszerzeniu uległy zatem tereny praktyki wychowawczej. Swoim zasięgiem pedagogika społeczna objęła także instytucje kulturalne i socjalne i doceniła ich ważne miejsce w procesie wychowania i nauczania. Można więc powiedzieć, że pedagogika społeczna skoncentrowała się na społeczno - kulturalnych komponentach, składnikach procesu wychowania. Kolejny działacz z początków pedagogiki społecznej to Robert Owen - utopijny socjalista. Działał wśród robotników, zbudował dla nich fabrykę, pomógł zdobyć mieszkania. Jego działalność socjalna na rzecz robotników była nowością. Powoływał on również do istnienia nowe instytucje opiekuńczo - wychowawcze: żłóbki i przedszkola, szkoły dla młodzieży dorastającej, kluby , biblioteki, czytelnie i place zabaw. Rozumiał on ludzi jako twory warunków swojego życia, akcentował wpływ środowiska na człowieka.

2. Okres działalności teoretycznej.

Pedagogika społeczna zaczęła się rozwijać jako nauka spekulatywna. Paul Bergemann odwołał się do odkryć empirycznych i teorii ewolucji Karola Darwina i pedagogiki naturalistycznej Henryka Spencera. Był to czas kiedy nauki przyrodnicze bardzo się rozwijały i stały się pomocne dla rozwoju pedagogiki społecznej. Dowiedziono, że na psychikę ludzką duży wpływ ma biologia i chemia (psychofizjologia - Wundt). Wykazano zasadność teorii dziedziczenia cech psychicznych. Był to również czas rozwoju nauk społecznych. Powstała socjologia jako nauka. Filozofowie zwrócili się również w stronę społeczeństwa. A. Comte podkreślał, że jednostka powinna się podporządkować dobru wspólnemu, że jest ściśle związana ze społeczeństwem. Rozwijała się socjologia wychowania: Florian Znaniecki, Emil Durkheim. Akcentowali wychowawczą funkcję społeczeństwa. Wychowanie traktowano jako proces społeczny, który polega na metodycznym uspołecznieniu jednostki. Wychowanie miało się stać spoiwem łączącym jednostkę ze społeczeństwem. Postulowano system powszechnego wychowania, a więc otwartość szkoły na środowisko w którym funkcjonuje. Szkoła ma w sposób aktywny wpływać na społeczeństwo i przeobrażać go. Te przemiany społeczno - kulturowe wpłynęły na rozwój pedagogiki społecznej. Paul Bergemann sięgając do tego dorobku rozpoczął działalność teoretyczną i praktyczną. Uważał on, że pedagogika powinna mieć zarówno charakter indywidualny jak i społeczny. Człowiek jest specyficznym indywiduum. Nie żyje jednak w zawieszeniu, ale w konkretnym środowisku. Jest więc istota społeczną. Wychowanie jest więc procesem społecznym. Bergemann podkreślał znaczenie najbliższego środowiska wychowawczego dziecka - rodziny, która pełni podstawową rolę w procesie wychowania dziecka. Uważał za konieczne objęcie rodziny opieką i kontrolą publiczną, aby ujednolicić treści, które przekazuje szkoła i rodzina. Zwracał też uwagę na potrzebę organizowania pracy oświatowej i kulturalno - wychowawczej dla osób, które ukończyły już edukację w szkole (edukacja dorosłych, wychowanie pozaszkolne). Miało to za zadanie wdrażać do samowychowania i samokształcenia. Wychowanie dla Bergemanna polegało między innymi na likwidowaniu różnic społeczno - kulturalnych wewnątrz danego społeczeństwa. Ważną postacią dla tego okresu był również J. H. Pestalozzi (1746-1827). Na początku dwudziestego wieku ponownie odkryto jego naukowy dorobek. Zapoczątkował on ideę oświaty ludu przez rozwój moralny i gospodarczy środowiska wiejskiego. Chciał pobudzić siły, które tkwią w tym środowisku. Wypracował również model ośrodka rodzinno - opiekuńczego, i sam zaczął w jednym z nich pracować. Ośrodek stał się dla niego jakby naturalnym rozszerzeniem jego rodziny. Dzieci otrzymywały tu miłość i wykształcenie, głównie rzemieślnicze, przygotowujące do pełnienia zawodu. Praca spełniała w ośrodku element wychowawczy. U progu XX wieku podjęto próbę odnowienia jego koncepcji szkoły ludowej, elementarnej i ośrodków opiekuńczych dla dzieci i młodzieży. Z jego działalności praktycznej czerpano idee dla teorii pedagogiki społecznej. Podkreślano wpływ środowiska rodzinnego i lokalnego na kształtowanie się postaw wychowanków, na ich proces wychowania. Zwrócono również uwagę na osobowość nauczyciela. Postulowano podjęcie starań mających na celu nie tylko przygotowanie merytoryczne nauczycieli, ale również dbanie o rozwój ich osobowości, ich nastawienia do społeczeństwa, zaangażowania na rzecz innych. Zauważono również, że na efekty pracy szkoły duży wpływ ma środowisko, w którym ona funkcjonuje. Zaczerpnięto od Pestalozziego koncepcję konieczności pozytywnych bodźców rozwojowych w procesie wychowania, które powinno dostarczyć środowisko wychowanka.

3. Okres rozwoju badań empirycznych w pedagogice społecznej; kształtowanie się metodologii pedagogiki społecznej. Główna postać tego okresu - Stanisław Szacki - radziecki pedagog społeczny. Wraz z grupą innych pedagogów społecznych wypracował uogólnienia teoretyczne dla pedagogiki społecznej, oparte na wieloletniej praktyce wychowawczej. Stanisław Szacki przez całe swoje życie poświęcał się praktyce aktywności wychowawczej. Prowadził kolonie dla dzieci pod szyldem: "odważne życie". Uczył i wychowywał dzieci przez pracę fizyczną i działalność artystyczną. Podejmował współpracę ze środowiskiem lokalnym, w którym odbywały się te kolonie. Z działalności praktycznej wyciągał wnioski odnośnie procesu wychowania i środowiska. Uważał, że w skład środowiska wychowawczego wchodzą czynniki fizyczne, społeczne i ekonomiczne. Zwrócił uwagę na fakt kształtowania się dziecka w środowisku lokalnym, formowania jego osobowości w okresie zanim pójdzie do szkoły, a także po szkole. Dziecko przebywa w szkole tylko kilka godzin z całego swego czasu. Sama szkoła nie jest więc w stanie wywołać pozytywnych zmian w jego osobowości. Potrzeba jest podjęcia współpracy z środowiskiem pozaszkolnym. Szkoła powinna, według Szackiego, spełniać cztery podstawowe funkcje: dostarczać dzieciom wiadomości i kształcić ich umiejętności; organizować życie społeczności dziecięcej; wspomagać rodzinę w wypełnianiu jej wychowawczej funkcji; wpływać pozytywnie na całe środowisko lokalne, w którym się znajduje. Główne cechy jakimi powinien odznaczać się wychowawca - pracownik społeczny: szerokie spojrzenie na całą rzeczywistość, zdolność do wnikliwej obserwacji, umiejętność planowania swojej pracy i badania procesów jakie zachodzą w wychowaniu.

2. Pedagogika społeczna jako nauka – funkcje, zadania, przedmiot.

Pedagogika społeczna jako nauka:

Wg Radlińskiej – Pedagogika społeczna jest nauką praktyczną, rozwijającą się na skrzyżowaniu nauk o człowieku, biologicznych i społecznych z etyką i kulturoznawstwem ( teorią i historią kultury) dzięki własnemu punktowi widzenia. Można go najkrócej określić jako zainteresowanie wzajemnym stosunkiem jednostki i środowiska, wpływem warunków bytu i kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływem ludzi na zapewnienie bytu wartościom przez ich przyjęcie i krzewienie oraz przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału.

CECHY:

nauka praktyczna (opracowuje strategie działań),

nauka prakseologiczna (odpowiada jak skutecznie działać),

ściśle powiązana z potrzebami środowiska               
 

Funkcje pedagogiki społecznej:

-kompensacja - wyrównanie braków utrudniających prawidłowy rozwój jednostki

-profilaktyka – zapobieganie powstawania niekorzystnych zjawisk

-doskonalenie – rozwijanie prac własnych, by doskonalić siebie i otoczenie

Zadania pedagogiki społecznej:

-zmiana niekorzystnych warunków rozwojowych

-ulepszanie wpływów pozytywnych

Przedmiot pedagogiki społecznej:

Środowisko życia człowieka:
- środowisko naturalne – rodzina, grupa rówieśnicza
- środowisko wychowania instytucjonalnego – kulturowo – oświatowe, opiekuńczo – wychowawcze
- instytucje wychowania pośredniego – telewizja, media, zakład pracy
 

(Przedmiotem jest środowisko wychowawcze człowieka. Interesuje się nie tylko najbliższym środowiskiem, ale także tym co dociera do niego w sposób pośredni np., przez media. Skupia się na tym jak środowisko wpływa na wychowanie, analizuje warunki umożliwiające zaspokajanie potrzeb rozwojowych człowieka w różnych okresach jego życia i różnych sytuacjach, jest jednocześnie teorią i praktyką środowiska. Teoretyzuje to co dzieje się w praktyce i dostarcza teorii którą wykorzystuje się w praktyce.)

3. Związki pedagogiki społecznej z innymi dziedzinami nauk o wychowaniu.

Pedagogika społeczna wyodrębniła się z pedagogiki ogólnej i jest łącznikiem pomiędzy naukami o rozwoju, wychowaniu, społeczeństwie, kulturze. Czerpie dorobek z innych nauk i najściślej współpracuje z: teorią wychowania, socjologią wychowania, socjologią kultury, psychologią społeczną, polityką społeczną.

Pewną rolę w wychowaniu odgrywa również ekonomia, głównie ekonomika wzrostu gospodarczego, ekonomika kształcenia, która bada rolę oświaty oraz demografia, zajmująca się stanem liczbowym ludności, przyrostem naturalnym, migracjami oraz strukturą wieku, płci a także strukturą zawodową, narodowościową i wyznaniową. Pozwala ona na lepsze zrozumienia sytuacji pokoleń. Antropologia natomiast jest nauką, która zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki i jako społeczności.
1. Nauki pedagogiczne
• historia wychowania,
• kulturologia wychowania (stosunek dziedziny kultury do pedagogiki),
• antropologia wychowania (nauka o istocie, naturze i egzystencji człowieka),
• biologia wychowania (nauka o podstawach biologicznych wychowania),
• psychologia wychowania (nauka o rozwoju psychicznym oraz o funkcjonowaniu psychiki w procesie wychowania i nauczania),
• socjologia wychowania (nauka o zjawiskach społecznych w wychowaniu),
• filozofia wychowania (wyjaśniająca je na gruncie teorii rzeczywistości, bytu, filozofii człowieka i filozofii wartości),
• teologia wychowania (ujmująca wychowanie w świetle Objawienia i konieczna dla pedagogiki religijnej)

2. Nauki współdziałające z pedagogiką
a) nauki realne, jak
• higiena z naukami medycznymi,
• ekonomika oświaty i kształcenia,
• demografia,
b) nauki formalne, związane z matematyzacją, jak
• cybernetyka (nauka o kierowaniu i informowaniu),
• prakseologia (nauka o działaniu),
• logika z metodologią nauk i naukoznawstwem,
c) nauki aksjologiczne:
• estetyka (nauka o pięknie),
• etyka (nauka o moralności).
 

4. Pedagogika społeczna a socjologia wychowania- różnice i podobieństwa.

5. Główne ośrodki pedagogiki społecznej w Polsce i kierunki badań.

1957 - powstanie Katedry Pedagogiki Społecznej w Uniwersytecie Warszawskim (Ryszard Wroczyński)

1962 – Uniwersytet Łódzki – reaktywowanie Katedry Pedagogiki Społecznej (Aleksander Kamiński),

1970 – UAM w Poznaniu (Stanisław Kowalski),

1972 – WSP w Bydgoszczy (Edmund Trempała),

1976 – UMK w Toruniu (Stanisław Kawula)

1978 – Filia UW a Białymstoku (J. Izdebska),

1983 – WSP w Olsztynie (Stanisław Kawula),

1983 – WSP w Zielonej Górze (E. Hajduk),

6. Postać Heleny Radlińskiej – życie i twórczość.

HELENA RADLIŃSKA (1879 –1954) działacz oświatowy, pedagog, historyk, profesor na UW. Udział w działalności rewolucyjnej w 1906 spowodował zesłanie na Syberię. Po ucieczce osiadła w Krakowie, gdzie rozpoczęła intensywną działalność oświatową. Opracowała tam podstawy teoretyczne ped. społ. Po I wojnie wróciła do W –wy i podjęła się kształcenia kadry pracowników społ. – oświat.

Helena Radlińska, uważana za twórczynię pedagogiki społecznej. Urodzona 2 maja 1879 roku w Warszawie w rodzinie inteligenckiej. Działała na rzecz odzyskania niepodległości. Przygotowywała małe formy literackie w których starała się przybliżyć młodzieży postacie z historii Polski – uważała że historia i edukacja muszą być powiązane. W 1897 roku ukończyła Zakład Naukowy Henryki Czarnockiej. Działała w Towarzystwie Pedagogicznym powołanym w 1903 roku w Warszawie. Pracowała w Kole Oświat Ludowej oraz w Bibliotece Zamojskej. Wstąpiła również w szeregi Polskiej Partii Socjalistycznej. Pracowała także jako pielęgniarka w szpitalach. Uczestniczyła w nielegalnych kompletach. Towarzyszyła swojemu mężowi w zesłaniu na Syberię, ale po kilu miesiącach udaje im się uciec do Krakowa.

Podjęła studia historyczne na UJ. W 1916 pojęła współpracę z Piłsudksim i Sikorskim – społeczeństwo trzeba umiejętnie przygotować do działania, aktywizacja. Po 18918 roku wróciła do Warszawy. Zaczęła dużo pisać, prowadziła badania w zakresie działaności społecznej. Od 1925 roku w Studium Pracy Oświatowej (Wolna Wszechnica Polska) w Warszawie kształciła pracowników oświatowych. W 1937 roku ukończyła książkę – „Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkoły”.

Przeniosła się do Łodzi gdzie zorganizowała Instytut Służby Społecznej, napisała tez książkę – „Rodziny zastępcze Łodzi”. W październiku 1945 roku umiera w Łodzi.

4 okresy jej życia:

1.      1879 – 1905 – pierwszy okres warszawski-działalność społeczna

2.      1906 (ucieczka z Syberii) – 1918 – okres krakowski – dużo publikacji, praca oświatowa i społeczna, powoływanie działalności w zakresie wsparcia i pomocy

3.      1918 – 1945 2 okres warszawski – książka najważniejszym narzędziem edukacji, zainteresowanie polityką społeczną, diagnoza społeczna i wywiad środowiskowy wprowadzone w Polsce (od Merry Richmond), aktywizacja społeczności lokalnej

4.      1945 – 1954 –okres łódzki– wychowanie przez całe życie, oddziaływanie środowiska niewidzialnego, 1950 – przymusowy urlop (władze socjalistyczne)

I okres warszawski trwający od 1897 do 1905 roku: w tym okresie Radlińska skupiła się na ukazywaniu dziejów kraju, najważniejszych osiągnięciach kultury przybliżając na łamach swojego piśmiennictwa sylwetki wielkich i zasłużonych Polaków mające głównie za cel kształtowanie tożsamości narodowej. Należy tu wymienić takie prace jak: broszura Kto to był Mickiewicz z 1897, O naszych pierwszych książkach, dawnych szkołach i uniwersytecie krakowskim z 1901, Pogadanki historyczne z 1905, Rozwój społeczny Polski z 1911. Na gruncie tych prac powstały takie wydawnictwa metodyczne jak: Z metodyki nauczania historii w szkole (1913), Nauka rzeczy ojczystych (1914). Na łamach czasopisma Książka w latach 1901 – 1902 Radlińska krytykowała wydawnictwa dla dzieci.

II okres krakowski, który możemy umiejscowić w przedziale od 1906 do 1917 roku. Podobnie jak w przypadku pierwszego okresu tak i tu mieści się piśmiennictwo pełne zamówień i apelów do zagorzałej walki o niezależną, wolną od nacisku oświatę i wezwania do czynu narodowowyzwoleńczego, zmierzającego do stworzenia życia społeczno – kulturalnego niepodległego kraju. Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja wydana w 1913 roku była pierwszym w kraju książką, podręcznikiem prezentującą dzieje, tradycję, teorię oraz metodykę pracy społeczno – oświatowej. H. Radlińska wraz m.in. z Z. Daszyńską – Golińską, J. Dziubińską, L. Krzywickim, W. Weychert – Szymanowską stworzyła profesjonalny podręcznik oświaty pozaszkolnej.

III okres drugi okres warszawski to zarazem najdłuższy, bo trwający 26 lat, ale jednocześnie najbardziej owocny czas, w którym powstawały prace naukowe Radlińskiej. Europejskie gremia naukowe, udział w polskich towarzystwach ogólnokrajowych i regionalnych, badania historyczno – teoretyczne, problemy pracy oświatowej, tematyka pracy socjalnej, także badania empiryczne oraz projekty rozwiązań praktycznych – to dość liczne obszary, którymi z wielką skrupulatnością zajmowała się ta działaczka, zaś centralną kategorią tej aktywności była teoria i praktyka pedagogiki społecznej.

IV okres trwający 9 lat okres łódzki to kontynuowanie przerwanego przez wojnę programu badań naukowych ze zwróceniem uwagi na szczególne zagadnienie, jakim była problematyka sieroctwa wojennego.

Ważne dzieła:

1.Kto to był Mickiewicz?
2.Podstawy wychowania narodowego
3.Na ziemi polskiej przed wielu laty
4.Rozwój społeczny Polski
5.Kołłątaj jako pedagog. Hugona Kołłątaja nieznane listy o wychowaniu
6.Kołłątaj jako wychowawca
7.Jak prowadzić biblioteki wędrowne. Wskazówki i przykłady
8.Stanisław Staszic
9.Książka wśród ludzi
10.Szkoły pracy społecznej w Polsce
11.Służba społeczna pielęgniarki
12.Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego. Szkice z pedagogiki społecznej
13.Oświata dorosłych. Zagadnienia - dzieje - formy - pracownicy - organizacja
14.Badania regionalne dziejów pracy społecznej i oświatowej

7. Walory praktyczności pedagogiki społecznej.

Przez określenie „pedagogika społeczna jest nauką stosowaną" (prakty­czną, prakseologiczną) rozumieć będziemy, iż w przedmiocie tej dyscypliny znajdują się elementy i ich zespoły, które:

a) wiążą się z praktyką, przeznaczone są do zastosowania w praktyce, Cechy szczególnie odnoszące się do działania ludzkiego i społecznego;          

b) są przydatne - pod takim lub innym względem - albo są korzystne (wygodne, odpowiednie, pożyteczne) ze względu na określony cel;

c) wskazują na takie cechy działającego podmiotu, które są warunkiem lub sprzyjają sprawności w osiąganiu danego celu.

Pedagogika społeczna - jako nauka stosowana - dotyczy tego, co może  nastąpić pod wpływem celowych - opartych na wartościowaniu albo doświadczeniu powinności - działań ludzkich w zakresie objętym kompetencją pedagogiczną.

Pedagogika społeczna poszukuje odpowiedzi na główne pytanie typu prakseologicznego: „jak być może?"

Praktyczność pedagogiki społecznej przejawia się w stosowanych przez nią terminach. Dotyczą one:

l) działania,

2) podmiotów działających; czło­wieka działającego, społeczności ludzi działających.

Terminy te odnoszą się do czynności poznawczych (np. poszu­kiwanie celów, sposobów, warunków działania) oraz czynności aplikacyjnych (np. stosowanie wyników badań w projektowaniu, przetwarzaniu środowiska).

Szczególną osobliwością pedagogiki społecznej - jako dyscypliny stosowanej – jest:

-          tworzenie i stosowanie wzorca. Jego praktycznym walorem jest przede wszystkim to, że pozwala na racjonalną (teoretyczną) interpretację faktycznego stanu rzeczy i w znacznej mierze stanowi przesłanki dla formu­łowania praktycznych wskazań (dyrektyw); nakazów i zakazów oraz zaleceń i przestróg.

-          swoiste powiązanie badań z działaniem, wyrażające się w stosowaniu diagnozy decyzyjnej i w praktyce projektowania.

8. Specyfika środowiska miejskiego i wiejskiego a proces wychowania.

MIASTO – przestrzeń miasta to skupisko społeczne postrzegane jako miejsce formowania się wzorów, postaw, stylu życia.  Stanowi specyficzne środowisko społeczne i wychowawcze.

Podział miast ze względu na aspekt administracyjny i liczbę mieszkańców:

-          małe

-          średnie

-          duże

Cechy charakterystyczne dla społeczności miejskiej (wg J. Ziółkowskiego) :
- uczestnictwo mieszkańców , a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych ;
- dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter stosunków międzyludzkich
- obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów ; brak społecznych autorytetów osobowych;
- bezosobowa i nierygorystyczna kontrola społeczna ; dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych ;
- anonimowość życia i działania ; powszechne poczucie braku przynależności ; nikłe postawy patriotyzmu lokalnego ;
- zanik instytucji sąsiedztwa ; życie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi ;
- tolerancja wobec różnic , racjonalizacja myślenia i sekularyzacja zachowań obyczajowych ;
- wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu i przemieszczeń społecznych ;
- ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego ;
- przestrzenna segregacja warstw i klas społecznych .

Modele miast:

-      ...