1. Źródła prawa – akty prawne o określonej hierarchii:
- konstytucja RP z 2.04.1997r.
- ustawy wydawane na podstawie konstytucji
- akty prawne rządu (rady ministrów) – rozporządzenia lub uchwały wydawane na podstawie ustaw
- zarządzenia odpowiednich ministrów – wydawane na podstawie uchwał
- akty prawne organów samorządowych – uchwalane na podstawie aktów prawnych państwa (dotyczą danego obszaru i ludności na nim zamieszkałej)
- normy zwyczajowo-prawne oraz precedensy
2. Gałęzie prawa w RP
- prawo konstytucyjne – źródłem jest jego konstytucja z 2.04.1997r.
- prawo administracyjne (materialne i formalne) – źródłem jego jest kodeks postępowania administracyjnego
- prawo finansowe (materialne i formalne)
- prawo karne (materialne – kodeks karny i procesowe – kodeks postępowania karnego)
- prawo cywilne (materialne – kodeks cywilny i procesowe – kodeks postępowania cywilnego)
- prawo rodzinne (kodeks rodzinny i opiekuńczy)
- prawo pracy (kodeks pracy)
3. Tworzenie prawa – powstawanie prawa. Podstawowa forma prawotwórstwa w systemie prawa stanowionego. Prawo może być tworzone w następujący sposób:
1) legislacja – zwykłe stanowienie prawa
2) prawotwórcza praktyka organów państwowych
3) umowa
4) sposób zwyczajny
Cechy stanowienia prawa:
- biorą w nim udział kompetentne organy
- odbywa się na podstawie procedury ustawodawczej
- podstawami prawnymi są Konstytucja lub regulamin Sejmu i Senatu
- akty normatywne tworzone są w określonej formie (ustawy lub rozporządzenia)
- wymagana jest promulgacja (ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku ustawowym)
4. Pozytywizm prawniczy – stopniowe zastępowanie prawa zwyczajowego (charakterystycznego dla epoki feudalnej) prawem stanowionym, w którym ustawy są podstawowymi aktami prawnymi.
5. Szkoła prawa natury – jej zwolennicy uznają aksjologiczną koncepcję obowiązywania prawa. Uważają, że obowiązują jedynie te normy prawne, które są zgodne z podstawowymi wartościami uznawanymi w danym społeczeństwie jako „słuszne” i „sprawiedliwe”. Prawo, które nie spełnia tych wymogów określane jest jako „ustawowe bezprawie”.
6. Prawo zwyczajowe – to normy prawne trwałe i jednolicie wykonywane w przekonaniu, że są obowiązującym prawem. Nie pochodzi od żadnej instytucji, zostaje wykształcone przez społeczeństwo w toku historii. W czasach najdawniejszych było prawem przekazywanym ustnie z pokolenia na pokolenie, a z czasem utrwalane w formie pisemnej. Odgrywało dużą rolę w rozwoju prawa międzynarodowego. Prawo zwyczajowe z reguły przechodzi proces kodyfikacji lub inkorporacji.
7. Pojęcie prawa i jego funkcje.
Prawo – zbiór norm postępowania na terenie danego kraju, ustalony przez władze państwowe z uwzględnieniem norm zwyczajowych
- definicja podmiotowa – zbiór uprawnień jednostki, służący zabezpieczeniu jej interesów
- definicja przedmiotowa – zbiór norm prawnych postępowania, których naruszenie grozi sankcjami
Funkcje prawa: stabilizująca, dynamizująca, ochronna, organizacyjna, represyjna i wychowawcza, społeczna, kontrolna , dystrybutywna i regulacja konfliktów.
8. Prawo a moralność.
Moralność oddziaływuje na prawo, proces jego tworzenia, wykładnię i stosowane prawa. Wpływa na treść prawa, jego przestrzeganie i skuteczność. Do posłuszeństwa prawu w dużej mierze składa aprobata moralna systemu prawa. Negatywna ocena systemu prawa osłabia skuteczne oddziaływanie prawa. Ludzie powstrzymują się np. przed zabijaniem czy kradzieżą zasadniczo ze względu na motywy moralne. Jednak prawo jest koniecznym czynnikiem dopełniającym i wzmacniającym naturę moralną, gdyż przyczynia się do kształtowania postaw moralnych i świadomości społeczeństwa.
9. Język prawny i język prawniczy.
Język prawny – specjalistyczny język, w którym formowane są przepisy prawa. Podstawowymi elementami języka prawnego są wypowiedzi normatywne. Ma odrębną od języka potocznego semantykę – brak w nim wieloznaczności danego słowa. Posiada też swoje własne terminy nie występujące w języku potocznym i stanowiące specyficzne pojęcia prawne.
Język prawniczy – język środowisk prawniczych – jest zespołem wypowiedzi o prawie. W języku prawniczym wartościuje się czasem wypowiedzi języka prawnego. Główną jego funkcją jest funkcja deskryptywna.
10. Obowiązywanie prawa.
- Koncepcja formalnego obowiązywania prawa (tetyczna) – norma prawna obowiązuje tylko wtedy, gdy została ustanowiona na podstawie upoważnienia zawartego w innej normie prawnej (wyższego rzędu), przez upoważniony organ, w trybie określonym przez przepisy prawa, została we właściwy sposób ogłoszona i nie została uchylona przez przepisy prawa ustanowione później.
- Koncepcja aksjologiczna – w praktyce spełnia funkcje pomocnicze, na przekład przy wykładaniu prawa – jej zwolennicy uważają, że obowiązują tylko te normy prawne, które są zgodne z podstawowymi wartościami uznanymi w danym społeczeństwie jako „słuszne” i „sprawiedliwe”.
- Socjologiczna koncepcja – rozpowszechniona w latach 20-30 XX w. w USA – norma prawna obowiązuje jeśli jest stosowana.
Zakresy obowiązywania norm prawnych:
- osobowy (personalny)
- terytorialny
- czasowy (temporalny)
11. Stosowanie prawa – sformalizowane działania kompetentnych organów władzy publicznej polegające na rozstrzyganiu konkretnych i indywidualnych spraw na podstawie norm prawnych. Jest określoną procedurą, która zmierza do wydania normy indywidualnej i konkretnej w konkretnej i indywidualnej sprawie. Zachodzi w 3 etapach:
1) Ustalenie stanu faktycznego sprawy
2) Ustalenie przepisów obowiązującego prawa w celu późniejszego skonstruowania norm prawnych
3) Subsumpcja – ustalenie na gruncie obowiązujących przepisów prawa norm prawnych właściwych dla rozstrzygnięcia sprawy i wydanie indywidualnego rozstrzygnięcia.
12. Normy prawne i przepisy prawne – są to podstawowe pojęcia nauk prawnych.
Norma prawna – funkcjonuje wyłącznie w języku prawniczym – wypowiedź konstruowana na gruncie przepisów prawnych. Stanowi treść i istotę prawa. Samodzielna reguła zachowania.
Przepis prawny – występuje w języku prawnym (język tekstów prawnych) i w języku prawniczym (język środowisk prawniczych) – forma w jakiej przejawia się prawo; jednostka techniczna aktu normatywnego. Techniczny środek służący do wyrażania norm prawnych.
13. Budowa aktu normatywnego.
Akt normatywny składa się z przepisów prawnych na gruncie których można konstruować normy prawne. Jego struktura wewnętrzna ma swoje stałe elementy:
1) Nagłówek – wskazuje rodzaj aktu (ustawa, zarządzenie), datę uchwalenia oraz przedmiot unormowania (to czego dotyczy)
2) Podstawa prawna
3) Preambuła (wstęp, arenga)
4) Część zasadnicza (artykuły i paragrafy)
5) Podpis
14. System prawa. Elementy systemu prawa.
System prawa jest systemem nominalnym – to znaczy systemem abstrakcyjnych pojęć i norm społecznych tworzonych przez ludzi. Podstawowymi cechami systemu prawa są:
- hierarchiczność systemu prawa – normy prawne tworzące system prawny są uporządkowane hierarchicznie, odpowiednio do hierarchii aktów prawnych
- niesprzeczność – spójność wewnętrzna, nie powinno być w systemie prawa norm prawnych niezgodnych treściowo
- zupełność – system prawa powinien być wolny od luk w prawie
Elementami systemu prawa są normy prawne generalne i abstrakcyjne obowiązujące w danym czasie na danym terytorium. Dzielą się na:
- normy prawne bezpośrednie – konstruowane na podstawie przepisów prawa bezpośrednio zamieszczonych w aktach prawnych
- normy prawne pośrednie – logiczne konsekwencje norm prawnych bezpośrednich, wyprowadzane z nich przy pomocy reguł wnioskowań prawniczych (reguł inferencyjnych).
15. Wykładnia prawa – zespół operacji logiczno-językowych polegający na odczytaniu znaczenia przepisu prawnego oraz rekonstrukcji normy prawnej zawartej w treści normatywnej przepisu prawnego.
- wykładnia operatywna - dla potrzeb rozstrzygnięcia danej konkretnej sprawy
- wykładnia doktrynalna – ustalenie znaczenia danego przepisu prawnego w oderwaniu od konkretnej sprawy
Punktem odniesienia przy ustalaniu rzeczywistego znaczenia przepisu prawnego jest:
- język, w którym został sformułowany dany przepis
- system prawa, do którego należy
- funkcjonalny kontekst danego przepisu (warunki kulturowe, polityczne, ekonomiczne).
W związku z tym wyróżnia się 3 rodzaje wykładni prawa: językową, systemową i funkcjonalną.
16. Reguły kolizyjne – umożliwiają usuwanie kolizji (sprzeczności) obowiązujący norm prawnych. Są to dyrektywy uchylania jednej z dwóch sprzecznych treściowo norm prawnych, ale tylko w odniesieniu do danej konkretnej sytuacji.
Reguły kolizyjne I stopnia:
- reguła hierarchiczności – norma prawna wyższego stopnia uchyla normę niższego stopnia
- reguła temporalna (czasowości, chronologiczna) – norma późniejsza uchyla wcześniejszą, gdy obie są równorzędne w hierarchii
- reguła merytoryczna (szczegółowości) – norma bardziej szczegółowa uchyla ogólną, gdy obiesą równorzędne w hierarchii
Reguły kolizyjne II stopnia:
- kolizja między regułą hierarchiczności a temporalną – pierwszeństwo ma hierarchiczności
- kolizja między regułą hierarchiczności a merytoryczną – pierwszeństwo ma hierarchiczności
- gdy normy są tego samego stopnia, a jedna jest wcześniejsza, ale szczegółowa, druga późniejsza, ale ogólna - pierwszeństwo ma szczegółowa (merytoryczna).
17. Rodzaje wnioskowań.
- wnioskowanie „per analogiam” (przez analogię) – wnioskowanie z podobieństwa stanów faktycznych
· „analogia legis” (z ustawy) – gdy do jakiegoś stanu faktycznego nieuregulowanego normą bezpośrednią stosuje się inne normy prawne bezpośrednie odnoszące się do innego stanu. Z podobieństwa stanów faktycznych wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych
· „analogia iuris” (z prawa)
- wnioskowanie „a contario” (z przeciwieństwa) – jeśli stan faktyczny F1 ma określoną cechę C wskazaną w obowiązującej normie prawnej bezpośredniej to wiąże z tą normą skutki prawne. Jeśli inny stan faktyczny F2 nie ma takiej cechy C to nie należy wiązać z nim skutków prawnych jak w przypadku stanu F1
- wnioskowanie „a fortiori”
· wnioskowanie „a maiori ad minus” – wnioskowanie z uzasadnienia silniejszego na słabsze. Dotyczy uprawnień lub nakazów
· wnioskowanie „a minori ad maius” – z uzasadnienia słabszego na silniejsze. Dotyczy norm o charakterze zakazującym.
Struktura wnioskowania: przesłanka I, przesłanka II, wniosek.
18. Stosunek prawny – relacja miedzy podmiotami prawa. Rodzaj stosunku społecznego, którego powstanie, elementy składowe, zmiana i ustanie regulowane są przepisami obowiązującego prawa. Wyróżniamy:
- stosunki cywilno-prawne, administracyjno-prawne, prawno-karne i pracy.
W każdym stosunku prawnym wyróżnia się stałe elementy:
- podmioty stosunku prawnego (strony)
- przedmiot stosunku prawnego (treść)
19. Podmiot prawa, zdolność prawa i zdolność do czynności prawnych.
Podmiot prawa – ten, kto jest uprawniony lub zobowiązany. Kto jest podmiotem prawa decydują przepisy prawa pozytywnego (obowiązującego). Podmiotami prawa mogą być osoby fizyczne i osoby prawne.
Zdolność prawna – zdolność do tego, by być podmiotem praw i obowiązków w stosunkach prawnych.
Zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, by przez czynności prawne (czynności wywołujące skutki prawne) swym własnym działaniem nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania. Mają ją nie wszystkie podmioty prawa.
dziubusek30