Źródła prawa – pojęcie wieloznaczne odnoszące się do tworzenia i stosowania prawa. Należy do podstawowych pojęć nauk prawnych a występuje zarówno w języku prawnym jak prawniczym.

Źródła prawa w znaczeniu formalnym

W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego, ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.

Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.

Z reguły, jeśli prawnicy mówią o źródła prawa bez bliższego oznaczenia terminologicznego, mają na myśli źródła prawa w znaczeniu formalnym.

Źródła prawa w znaczeniu materialnym

W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi: socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.

Źródła poznania prawa

W nauce prawa tradycyjnie odróżnia się źródła w znaczeniu formalnym i materialnym, łącznie określane jako źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi), od źródeł poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), do których należą publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp.

Źródła prawa w polskim porządku prawnym

Zgodnie z artykułami 87, 91, 190 i 234 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:

·                     Konstytucja,

·                     ratyfikowane umowy międzynarodowe,

·                     prawo stanowione przez organizację międzynarodową w trybie art. 91 ust. 3 [1]

·                      ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy, [2]

·                      rozporządzenia,

·                      akty prawa miejscowego (na obszarze działania organów, które je ustanowiły).

Dla źródeł prawa krajowego charakterystyczne jest ich hierarchiczne uporządkowanie. Konstytucja ma zawsze pierwszeństwo przed ustawami, a te zawsze mają pierwszeństwo przed rozporządzeniami. Natomiast w odniesieniu do źródeł prawa międzynarodowego, które obowiązują w porządku krajowym, konstytucja wyraźnie określa miejsce w hierarchii jedynie umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Takie umowy mają pierwszeństwo przed ustawami. Nie jest natomiast uregulowana kwestia hierarchii innych umów międzynarodowych, a także innych źródeł prawa międzynarodowego.

Źródła prawa międzynarodowego

Tradycyjnie do źródeł prawa międzynarodowego należą umowy międzynarodowe i zwyczaj międzynarodowy. Do tych dwu podstawowych źródeł dodaje się ogólne zasady prawa. Do źródeł prawa międzynarodowego od połowy XX wieku zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. Niektórzy autorzy do źródeł prawa międzynarodowego zaliczają także akty jednostronne państw (notyfikacja, zastrzeżenie, uznanie).

Źródła prawa Wspólnot Europejskich

Źródła prawa wspólnotowego dzieli się na pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne obejmują traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich, umowy zmieniające owe traktaty, a także traktaty akcesyjne kolejnych państw członkowskich. Do źródeł prawa wtórnego zalicza się w pierwszej mierze rozporządzenia i dyrektywy. Często zalicza się tu także: decyzje, opinie i zalecenia, choć nie spełniają one kryterium bycia źródeł prawa o charakterze generalno-abstrakcyjnym. Decyzje mają charakter indywidualny, zaś opinie i zalecenia nie posiadają charakteru prawnie wiążącego.

Gałęzie prawa w Rzeczpospolitej Polskiej
1) Prawo państwowe (konstytucyjne)- podstawowym jego źródłem jest ustawa zasadnicza, czyli Konstytucja, oraz inne akty prawne z nią związane, np. ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu. Prawo to reguluje działania najważniejszych instytucji wymienionych w Konstytucji oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli.
2) Prawo cywilne - wprowadza ład w stosunki majątkowe między podmiotami prawa oraz w niektóre sprawy niemajątkowe, jak np. prawo do nazwiska, ochrony czci, praw autorskich i związane z nimi roszczenia majątkowe.
3) Prawo rodzinne - normuje stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami, stosunki między rodzicami i dziećmi oraz wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.
4) Prawo pracy - zawiera normy prawne regulujące stosunki pracy i płacy. W jego zakresie znajdują się także zagadnienia dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy.
5) Prawo administracyjne - stanowi zbiór norm prawnych regulujących stosunki społeczne powstałe w wyniku działalności organów administracji publicznej.
6) Prawo finansowe - jest zbiorem norm dotyczących finansów publicznych i zajmujących się nimi instytucji. Dotyczy ono budżetów, podatków i opłat, działalności banków, zakładów ubezpieczeń i innych instytucji finansowych.
7) Prawo gospodarcze - stanowi swego rodzaju ujęcie w odrębną całość zagadnień z dziedziny prawa cywilnego, administracyjnego i finansowego. Przedmiotem jego regulacji są przedsiębiorcy, ich działalność oraz środki służące realizacji tej działalności, jak umowy, weksle, czeki, akcje, obligacje, itp.
8) Prawo karne - jest zbiorem norm określających, co w świetle prawa jest przestępstwem i jaka kara grozi za jego popełnienie. Z prawem tym łączy się problematyka wykroczeń (ujęta w odrębnym kodeksie) oraz prawo karne wykonawcze.
9) Prawo procesowe - ( cywilne, karne ) - stanowi zespół norm regulujących postępowanie przed sądami w sprawach cywilnych i karnych. Odmiennym systemem regulującym tok postępowania przed organami administracji publicznej są normy zawarte w kodeksie postępowania administracyjnego. Z prawem procesowym łączy się zbiór przepisów dotyczących organów ochrony prawnej, sądownictwa, prokuratury, adwokatów, radców prawnych, notariuszy oraz organów wykonawczych sądownictwa i organów ścigania.

Prawo Procesowe

Jest to jednolity zespół norm. Wyodrębnia się w nim

·          Prawo cywilne procesowe

·          Prawo karne procesowe

Prawo cywilne procesowe to zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właścicieli tych organów

Prawo karne procesowe to zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości

Prawo karne

Zespól norm mówiących, jakie czyny są przestępstwami, ustalającymi kary za przestępstwa oraz określający ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Prawo karne jest jednym z najmocniejszych środków, za pomocą, których państwo ochrania istniejący porządek. Wkracza w strefę interesów jednostki. Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny z 19.04.19997

Dzielimy na materialne i formalne

Materialne-źródło kodeks karny

Formalne– źródłem prawa jest kodeks postępowania karnego(normy regulujące tryb postępowania karnego)

Prawo karne dzielimy na prawo materialne i formalne. Źródłem prawa materialnego jest kodeks karny. Źródłem prawa formalnego jest kodeks postępowania karnego.

Prawo materialne

·          Prawo pierwotne

·                      Merytorycznie określa zachowanie się ludzi

·                      Określa, na jakiej zasadzie mają występować podmioty podlegające jakiejś instytucji.

·                      Występuje we wszystkich gałęziach

·                      Mówi, że prawo zostało naruszone

Prawo Formalne

·                      Prawo wtórne

·                      Normy odnoszące się do org. aparatu oraz trybu dochodzenia praw i obowiązków wyznaczonych przez prawo materialne

·                      Nie wszystkie gałęzie je mają

Tworzenie prawa

Tworzenie prawa zwane jest inaczej powstawanie prawa – w teorii prawa jest to akt decyzyjny jednostronny, jest to podstawowa forma prawotwórstwa w systemie prawa stanowionego (civil law w przeciwieństwie do prawa anglosaskiego common law). Prawo może być tworzone w różny sposób:

-                                   zwykłe stanowienie prawa (legislacja) 

-                                   prawotwórcza praktyka organów państwowych -umowa -zwyczajny

Pierwsze prawo stanowione pojawiło się przed Chrystusem, ustanowione przez Hammurabiego. Stanowienie prawa jest podstawową formą stanowienia prawa. Stanowienie prawa jest całkowicie sformalizowanym procesem. Wyróżnia się następującymi cechami:  

Biorą w nim udział kompetentne organy.

Stanowienie odbywa się na podstawie procedury ustawodawczej.

Podstawy prawne tej procedury to konstytucja, bądź regulamin Sejmu i Senatu.

W procesie tym akty normatywne tworzone są w określonej formie (ustawy bądź rozporządzenia).

Wymagana jest promulgacja (ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku ustawowym co reguluje odpowiednia ustawa).

Akt normatywny (akt prawotwórczy) – jest dokumentem władzy publicznej, który zawiera ujęte w przepisy normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych.

W procesie stanowienia prawa jest kreowane prawo, są tworzone normy które mają charakter generalny bądź abstrakcyjny. Stanowienie prawa jest to inaczej pisemne źródło prawa, innym źródłem jest umowa (odgrywa mniejszą rolę). Umowa jest źródłem prawa ponieważ contractus fecit ius inter partes (umowa tworzy prawo pomiędzy stronami). Więc jeśli mamy umowę najmu to warunki na jakich została zawarta tworzą prawo pomiędzy stronami. Umowa jako akt prawotwórczy ma przede wszystkim znaczenie w prawie cywilnym, gosp., pracy. Podstawowe źródło prawa stanowi umowa w pojęciu międzynarodowym (mam tu do czynienia z umowami bilateralnymi ewentualnie wielostronnymi).

Praktyka prawotwórcza organów państwowych związana jest z pojęciem precedensu. Omówione zostanie na podstawie prawa anglosaskiego (tzw. common law lub case law – pr. pospolite, powszechne). W prawie anglosaskim występują dwa rodzaje precedensów, prawotwórcze i nie prawotwórcze. Precedensy nie prawotwórcze to jest precedens który nie tworzy żadnego nowego prawa ani nowa norma. Cechą charakterystyczną jest to że istnieje już jakaś podstawa normatywna, która stanowi podstawę wyroku. Wydając precedens nie prawotwórczy jedynie dookreślamy sposób interpretowania danej normy. Precedens prawotwórczy wydaje się gdy w systemie prawa nie ma normy prawnej pod którą można by podciągnąć daną sytuację, inaczej mówiąc istnieje luka prawna, bądź też norma ta jest niedostatecznie określona. Precedens prawotwórczy tworzy więc normę prawną która będzie stanowić fundament rozstrzygnięcia. Precedens prawotwórczy składa się z dwóch elementów  pierwszy to ratio decidendi (racja decyzji) drugi to obiter dicta. W ramach ratio decidendi zawarta jest norma generalna która stanowi podstawę rozstrzygnięcia spraw podobnych w przyszłości. Jest ona wiążąca dla sądów niższej jak i tej samej instancji co sąd wydający. Obiter dicta śa to incydentalne niepowtarzalne cechy rozstrzyganego przypadku.

Stanowią one uboczną normę, które nie wpływają na cały proces prawotwórczy lecz tylko na konkretną sprawę.

Po wydaniu takiego precedensu staje się on precedensem potencjalnym, do momentu gdy nie zostanie użyty.

Istnieje zasada, która mówi że im precedens starszy tym lepszy, dlatego też istnieje możliwość powołania się na precedens z 1634 roku. Precedensy ulegają uaktualnieniu. Istnieje instytucja zwana distingwishing overruling. Jest to tzw. przełamanie precedensu, czyli zmiana go gdy nie przystaje do sytuacji politycznej, gosp. etc. Może to jednak nastąpić również gdy strony powołają się na różne precedensy. Wtedy też sąd może doprowadzić do powstania nowego precedensu  Sąd może stwierdzić że istnieje rozbieżność pomiędzy przypadkami danej sprawy a podstawy wydania precedensu. Daje to możliwość powstania nowego precedensu. Mimo wszystko, ustawa jest również sposobem tworzenia prawa. Cechą którą odróżnia system prawa kontynentalnego od anglosaskiego to brak recypcji prawa rzymskiego.

Wykładnia prawa

Przez wykładnie prawa rozumiemy ogół czynności prowadzących do ustalenia właściwej treści tekstu prawnego .
Jeśli chodzi o wykładnie prawa to sprawa jest o tyle istotna, że niektóre przepisy są niejasne lub wieloznaczne. W takim przypadku aby wyinterpretować zawartą w tych przepisach normę prawną stosujemy właśnie wykładnię. Istnieje wiele rodzajów wykładni, przy czym co do niektórych istnieją określone zakazy.
Teorie Wykładni
Są trzy grupy teorii wykładni:
1. Wykładnia statystyczna,2. Wykładnia dynamiczna, 3. Wykładnia mieszana
Ad 1. Za wykładnie statyczną uznaje się wykładnie prowadzącą do ustalenia intencji ustawodawcy, która przyświecała mu przy wydawaniu danego aktu.
Ustalenie tego, co miał na myśli ustawodawca, tworząc akt normatywny, jest co najmniej trudne.
Na pierwszy plan wysuwa się pytanie, co faktycznie miał zamiar uczynić ustawodawca. Prawo w myśl tej koncepcji jest tworzone tylko w celu rozwiązania konkretnych sytuacji, dlatego nie daje się ono stosować do rozwiązywania kwestii, do których regulowana konkretnie nie zostało ono stworzone.
Ad 2. Wykładnia dynamiczna polega na tym, że wykonujemy wykładni testu prawnego wraz ze zmieniającymi się warunkami społeczno-politycznymi. Przepisy prawa są tu traktowane jako pewna materia, którą można zmienić wraz ze zmianą sytuacji.
Ad 3. Wykładnia mieszana zakłada, ze normy prawne, które nie ulegają częstym zmianom, należy interpretować w taki sposób, jak życzyłby sobie tego obecny ustawodawca.

Moc obowiązująca wykładni
Z uwagi na moc obowiązującą wykładni dzielimy ją na trzy grupy:
1. Wykładnia doktrynalna  2. Wykładnia autentyczna 3. Wykładnia legalna
a) Odpowiedzi prawne b) Zasady prawa
c) Wytyczne
4. Wykładnia operatywna
Ad 1. Wykładnia doktrynalna jest dokonywana przez prawników, najczęściej naukowców . Nie ma ona mocy wiążącej, wskazuje jedynie, jak należy rozumieć dany tekst prawny. To tu prawnicy wypowiadają swoje poglądy, nie zawsze znajdując odzwierciedlenie w poglądach sędziów czy ustawodawcy.

Ad 2. Wykładni autentycznej dokonuje podmiot, który wydał dany akt normatywny, to obowiązek dokonania wykładni spoczywa na nim. Wykładnia autentyczna sprawdza się w praktyce jedynie w przypadku jedno osobowych organów.
Ad 3. Wykładnia legalna dokonywana jest przez osoby uprawnione do tego, Np. w PRL uprawniona do wydawania tej wykładni była Rada Państwa, obecnie czyni to Sąd Najwyższy i Trybunał Konstytucyjny.

Są trzy metody dokonywania wykładni przez Sąd Najwyższy:

a)                     Odpowiedzi prawne. Sąd Rejonowy lub Wojewódzki mający do rozpoznania skomplikowaną sprawę może zwrócić się z zapytaniem prawnym do Sądu Najwyższego.
Ten udziela odpowiedzi prawnej lub nie. Nieudzielanie odpowiedzi prawnej wiąże się ze wskazaniem przez Sad Najwyższy przepisów lub innych sposobów wykładni, które tę kwestię jednoznacznie rozstrzygną.

b)                     Zasady prawa ustanawia co najmniej siedemnastoosobowy skład sędziów Sądu Najwyższego. Orzeczenia tego składu dotyczące wyjątkowo ważnych i zmierzających ku ujednoliceniu stosowania prawa zagadnień wpisywane są do Księgi Zasad Prawnych. Prowadzi ją Sąd Najwyższy. Zasady te wiążą wyłącznie wszystkie składy sędziowskie Sądu Najwyższego.

c)                     Wytyczne wydawane były w celu ujednolicenia praktyki sądowej. Obowiązują one 

       wszystkie składy sędziowskie. Wydawano je na wniosek Pierwszego Prezesa Sądu   

      Najwyższego, Ministra Sprawiedliwości lub Prokuratora Generalnego.

Ad 4. Do wykładni operatywnej zaliczamy wszystkie przypadki wykładni dokonywanej przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych.

Fazy Wykładni
Istnieją dwie fazy wykładni:
1. Wykładnia dosłowna
2. Wykładnia korygująca
a) Wykładnia rozszerzająca
b) Wykładnia zwężająca
Ad 1. Wykładnia dosłowna. Jeśli reguły językowe wyznaczają tylko jeden możliwy sposób rozumienia normy, a stopień jej sprecyzowania jest oceniony przez interpretatora jako wystarczający dla określonych potrzeb, wykładnie używa się w zasadzie za zakończoną.
Ad 2. Wykładnia korygująca jest obecnie w Polsce dość szeroko stosowana. Obowiązywanie wielu przestarzałych aktów prawnych nie dostosowanych do zmian w polityce, gospodarce i życiu społecznym. Korygowanie treści prawa za pomocą wykładni jest często koniecznością.

Wykładnia korygująca może mieć postać wykładni rozszerzającej bądź zwężającej.

a)                                 Wykładnia rozszerzająca polega na przypisaniu normie szerszego zakresu.

Występuje wiele szczególnych ograniczeń jej stosowania :
• Wykładni rozszerzonej nie wolno dokonywać w prawie karnym, jeśli wykładnia taka miała by prowadzić do rozszerzania odpowiedzialności karnej oskarżonego,
• także nie wolno dokonywać w prawie podatkowym, jeśli taka wykładnia miałaby prowadzić do rozszerzająco należności podatkowych,
• nie wolno rozszerzając interpretować prawa określającego wyjątki od zasad,
b) Wykładnia zwężająca polega na przypisaniu norm węższego zakresu na podstawie reguł wykładni pozajęzykowej niż zakres wynikający wprost z dosłownego brzmienia normy.

Rodzaje Wykładni
Rodzaje wykładni to sposoby dokonywania wykładni. Oto trzy podstawowe rodzaje wykładni:

1. Wykładnia językowa
2. Wykładnia systemowa
3. Wykładnia funkcjonalna
Ad 1. Wykładnie językową przeprowadza się w pierwszej kolejności. Ze względu na to, że sama nauka o języku byłaby niewystarczająca, do pełnej interpretacji stosuje się też reguły wypracowane przez nauki prawnicze, tzw. dyrektywy wykładni językowej.

a)                                 Dyrektywa interpretacyjna. Zwrotom nie można przypisywać swoistego znaczenia prawnego. Swoiste znaczenie to takie, które odmienne od znaczenia potocznego i występuje w danej dziedzinie nauki dla określenia pewnej kwestii.

b)                                 Interpretowanym zwrotom, które znacznie zostało przypisane w języku prawnym, nie można nadawać innego specjalnego znaczenia oprócz tego, które wyraźnie im nadano.

c)                                 Nie można w interpretacji tekstu prawnego określenia użytego przez ustawodawcę zmieniać, rozszerzać, czy zwężać.

d)                                 To samo pojęcie w tym samym akcie normatywnym musi mieć to samo znaczenie.

e)                                 Temu samemu pojęciu musi być przyporządkowane to samo znaczenie w obrębie danej gałęzi prawa.

f)                                  Nie wolno traktować żadnego fragmentu interpretowanego przepisu prawnego jako zbędnego. Ustawodawca kieruje się intencją precyzyjnego wyjaśnienia wszystkich zagadnień, dlatego nie można ominąć żadnej części wypowiedzi prawnej.

g)                                 Do interpretacji tekstu prawnego mają zastosowanie wszelkie reguły używane w nauce o języku. Tekst prawny musi być sporządzony zgodnie z regułami gramatyki.

Ad 2. Wykładnia systemowa polega na ustaleniu znaczenia interpretowanej normy w kontekście całego systemu prawa. Podstawowe dyrektywy wykładni systemowej są następujące:
a)  Znaczenie ustalonego przepisu nie może być sprzeczne z ogólnymi zasadami danego systemu prawa.
b)  Znaczenie musi być zgodne z regułami danej części systemu, czyli gałęzi prawa.
c)  Interpretacji tekstu prawnego dokonuje, uwzględniają systematykę budowy danego aktu normatywnego, zatem wyciąganie wniosków dotyczących interpretacji części przepisu może nastąpić dopiero po zdefiniowaniu podstawowych pojęć przez ustawodawcę.

Ad 3. Wykładnia funkcjonalna. Jest to wykładnia, w której obrębie ustalamy interpretowanej normy przez uwzględnienie całego , bardzo złożonego, kontekstu funkcjonalnego. W jego skład wchodzą takie elementy, jak ustrój ekonomiczny,
społeczno – polityczny, kultura społeczna oraz ideologie propagowane przez decydentów.
W tej interpretacji prawnicy kierują...