Deportacje.pdf

NARODOWOŚCIOWE ASPEKTY REPRESJI RADZIECKICH NA KRESACH

WSCHODNICH II RZECZYPOSPOLITEJ W LATACH 1939-1941

Narodowościowa struktura ofiar represji

Najbardziej masową formą represji były deportacje, choć miały one także wymiar

prewencyjny (jako sposób dezintegracji społeczeństwa i pozbawienia go grup przywódczych,

elementów niebezpiecznych dla reżymu itp.) i ekonomiczny.

Zasadnicza trudność przy próbie analizy tego problemu wynika z konieczności odwołania się

do dokumentów wytworzonych przez radziecki aparat bezpieczeństwa przy nieznajomości

mechanizmu określania w nich przynależności narodowościowej ofiar represji. Nie wiadomo,

czy funkcjonariusze radzieccy kierowali się deklaracjami represjonowanych, zapisami w ich

dokumentach czy własną oceną, a jeśli tą ostatnią, to na czym opartą? Powoduje to

konieczność zachowania daleko idącej ostrożności, a uzyskane efekty obarcza dozą

niepewności.

1. Narodowościowa struktura deportowanych

Najbardziej masową formą represji były deportacje, choć miały one także wymiar

prewencyjny (jako sposób dezintegracji społeczeństwa i pozbawienia go grup przywódczych,

elementów niebezpiecznych dla reżymu itp.) i ekonomiczny.

1.1. Pierwsza deportacja

Pierwsza masowa deportacja obywateli polskich w głąb ZSRR nastąpiła w lutym 1940 r. i

objęła osadników wojskowych, cywilnych kolonistów oraz służbę leśną. Operacja

poprzedzona była działaniami policyjnymi i propagandowo-politycznymi trwającymi od

października 1939 r., wymierzonymi głównie w osadników. Ich sens polityczny wyłożył

lapidarnie Beria: "członkowie ŤZwiązku Osadnikówť na Zachodniej Ukrainie i Zachodniej

Białorusi byli wojskowo-policyjną agenturą rządu polskiego i w dalszym ciągu stanowią

poważną bazę dla działań kontrrewolucyjnych". W lutym 1940 r. deportowano z tzw.

Zachodniej Ukrainy 89062 osoby, a z tzw. Zachodniej Białorusi 50732 osoby, zatem więc

łącznie 139794 osoby. Skład narodowościowy tej grupy w momencie deportacji nie jest

znany. Natomiast istnieją dokumenty obrazujące strukturę narodowościową tej kategorii

zesłańców w połowie 1941 r. Wśród 133658 osób zaliczanych do kontyngentu "osadnicy"

zarejestrowano 109223 Polaków (81,7 %), 11720 Ukraińców (8,8 %), 10802 Białorusinów

(8,1 %), i 1913 (1,4 %) przedstawicieli innych narodowości. Ponieważ nie wydaje się, by w

tym czasie zaszły zjawiska mogące w istotny sposób zniekształcić ową strukturę, można

zaryzykować przypuszczenie, iż była ona zbliżona do tej z lutego 1940 r. Wnosić stąd można,

że w lutym 1940 r. wywieziono około: 114,2 tys. Polaków, 12,3 tys. Ukraińców, 11,3 tys.

Białorusinów oraz blisko 2 tys. przedstawicieli innych narodowości. W ogromnej większości

byli to mieszkańcy wsi.

1.2. Druga deportacja

Zakres drugiej wielkiej operacji deportacyjnej został określony w uchwale KC WKP(b) z 2

marca 1940 r. Objęła ona rodziny: "byłych oficerów Wojska Polskiego, policjantów,

strażników więziennych, żandarmów, pracowników wywiadu, byłych obszarników i

fabrykantów oraz wysokich urzędników byłego polskiego aparatu państwowego,

represjonowanych i przebywających w obozach jeńców wojennych". W procesie

definiowania zasięgu tej deportacji kryterium narodowościowe nie pojawiło się, natomiast w

dokumentach dotyczących planowania operacji wielokrotnie odnotowywano skład

narodowościowy podlegających represjonowaniu, z czego można wnosić, iż budził on

zainteresowanie. W toku wywózki jednak to zainteresowanie już się nie potwierdziło i

dokumenty związane z jej przebiegiem nie zawierają w tym względzie żadnych informacji.

Wedle informacji NKWD ZSRR z 7 kwietnia 1940 r. skład narodowościowy przewidzianych

do deportacji (ustalony według narodowości represjonowanej głowy rodziny) przedstawiał się

następująco:

- w zachodnich obwodach USRR - 25335 osób, w tym 17884 Polaków (70,6 %), 6 321

(25,0%) Ukraińców, 194 Rosjan (0,8%), 768 Żydów (3,0 %), 60 Niemców (0,2 %), 108

innych (0,4 %),

- w zachodnich obwodach BSRR - 28417 osób, w tym 18637 Polaków 65,6 %), 7216

Białorusinów (25,4 %), 279 Ukraińców (1,0 %), 659 Rosjan (2,3 %), 1557 Żydów (5,5 %), 59

Litwinów (0,2 %), 4 Ormian, 6 Niemców,

W sumie zatem przewidywano przesiedlenie 36521 Polaków (67,9 %), 6600 Ukraińców 12,3

%), 853 Rosjan (1,6 %), 2325 Żydów (4,3 %), 66 Niemców (0,1 %), 7216 Białorusinów (13,5

%) i 171 innych (0,3 %).

Dokładniejszy meldunek z przedednia deportacji odnoszący się do zachodnich obwodów

Białorusi wskazywał na zamiar wywiezienia 26999 osób, w tym 19811 Polaków (66,7 %),

7239 Białorusinów (24,4 %), 279 Ukraińców (0,9 %), 682 Rosjan (2,3 %), 1618 Żydów (5,5

%), 60 Litwinów (0,2 %), 4 Ormian, 6 Niemców. W ostatnich dniach przygotowań do list

wywozowych dopisywano zatem głównie Polaków i ich odsetek w zbiorowości

przewidzianych do wywiezienia wzrósł kosztem innych grup narodowościowych. Niestety nie

dysponujemy zestawieniem narodowościowym z przedednia deportacji w odniesieniu do

Ukrainy.

15 kwietnia Canawa informował, iż z Białorusi deportowano 28112 osób, natomiast z

końcowego meldunku Sierowa z 14 kwietnia wiadomo, że z zachodnich obwodów Ukrainy

deportowano 31332, a zatem w sumie 59444 osób. Późniejsze informacje zawierają dane

różniące się najwyżej o kilkaset osób, zatem liczbę 59,5 tys. można uznać za wiarygodną.

Jeśli do przesiedlonych z zachodnich obwodów Ukrainy odnieść tendencję, jaka uwidoczniła

się na Białorusi w różnicach między strukturą narodowościową podlegających deportacji na

wczesnych etapach planowania i w przededniu wywózki, to można przyjąć, iż wśród

deportowanych w kwietniu 1940 r. odsetek Polaków wynosił ok. 69 %, Białorusinów ok. 13

%, Ukraińców ok. 12 %, Żydów ok. 4 %, Rosjan ok. 1,5 %. W stosunku do 59,5 tys.

deportowanych dawało to 41,1 tys. Polaków, 7,7 tys. Białorusinów, 7,1 tys. Ukraińców, 2,4

tys. Żydów, 0,9 tys. Rosjan. W dawniejszej literaturze zwykle traktowano tę deportację jako

niemal czysto polską w sensie narodowościowym. Opinię tę stopniowo weryfikowała

dogłębniejsza analiza narastającego zasobu materiałów pamiętnikarskich. Jednak przytoczone

dane radzieckie wskazywałyby, jeśli uznać trafność dokonanych ekstrapolacji, że przewaga

Polaków w tej zbiorowości była wyraźnie mniejsza, niż w przypadku deportacji

przeprowadzonej w lutym 1940 r.

1.3. Trzecia deportacja

Trzecią w kolejności była deportacja uchodźców wojennych, którzy trafili na ziemie

wschodnie w 1939 r. We wrześniu 1939 r. w obawie przed prześladowaniami ze strony

Niemców na Kresach Wschodnich znalazła się liczna, licząca prawdopodobnie ok. 300 tys.

osób, rzesza uchodźców z województw zachodnich i centralnych, w większości Żydów.

Decyzja o wysiedleniu tych "bieżeńców", którym nie pozwolono na powrót do miejsc

zamieszkania w ramach akcji wymiany ludności z III Rzeszą i którzy odmówili przyjęcia

paszportów radzieckich, zapadła już 2 marca 1940 r. Początkowo akcję planowano jako

jednoczesną z deportacją rodzin represjonowanych. Przesunięto ją wszakże z uwagi na

trwającą wymianę ludności z Niemcami i przeprowadzono w czerwcu 1940 r. Liczba

uchodźców, którzy stali się ofiarą deportacji jest niepewna z uwagi na różnice występujące w

dokumentacji radzieckiej. Według danych podanych przez białoruskie i ukraińskie władze

NKWD deportowano 22879 osób z Białoruskiej SRR i 57774 osoby z Ukraińskiej SRR, a

więc łącznie 80653 osób. W świetle obliczeń opartych o spisy komendantów 57 eszelonów

deportacyjnych, wysiedlonych zostało 76246 osób, w tym 52617 osób z zachodnich obwodów

Ukrainy (ponad 30 tys. ze Lwowa) i 23629 osób z zachodnich obwodów Białorusi. Ponadto w

końcu czerwca aresztowano 16617 osób samotnych (tzw. odinoczek), w tym 9275 na tzw.

Zachodniej Ukrainie i 7342 na tzw. Zachodniej Białorusi.

Podobnie jak w przypadku deportowanych w lutym, nie jest znany skład narodowościowy

wywiezionych w momencie przeprowadzania operacji, natomiast istnieje dokumentacja

mówiąca o nim w odniesieniu do sierpnia 1941 r. Wówczas wśród tzw. spiecpieriesielenców-

bieżenców było 64533 Żydów (84,6 %), 8357 Polaków (11,0 %), 1728 Ukraińców (2,3 %),

186 Białorusinów (0,2 %), 119 Niemców (0,2 %) oraz 1396 osób, których narodowość nie

została w sprawozdaniach NKWD podana. Jeśli strukturę te przenieść na moment deportacji,

to otrzymamy następujące liczby wywiezionych: 68,2 tys. Żydów, 8,9 tys. Polaków, 1,86 tys.

Ukraińców, po ok. 160 Białorusinów i Niemców.

Jakkolwiek była to pod względem liczebności druga (po osadnikach i leśnikach) deportacja z

ziem II Rzeczypospolitej, to jej wpływ na kształt struktury narodowościowej tych ziem był

niewielki, objęła bowiem osoby nie będące stałymi mieszkańcami Kresów Wschodnich.

1.4. Czwarta deportacja

Najtrudniej określić - choćby w przybliżeniu - skład narodowościowy deportowanych z

okupowanych przez ZSRR obszarów II Rzeczypospolitej w maju-czerwcu 1941 r.

Przeprowadzono wówczas operacje swego rodzaju oczyszczania terenów inkorporowanych

do ZSRR w latach 1939-1940, kolejno obejmując nimi zachodnie obwody Ukrainy,

Mołdawię, Litwę, Łotwę i Estonię, a następnie zachodnie obwody Białorusi. Operacje te

różnił tryb przeprowadzenia, kategorie represjonowanych i status prawny ofiar, co dodatkowo

komplikuje analizę.

Z zachodnich obwodów Ukraińskiej SRR w maju 1941 r. deportowano 11093 osoby. Liczba

deportowanych z zachodnich obwodów Białoruskiej SRR jest sporna w świetle znanych

dokumentów i waha się w granicach 20,3-24,3 tys. osób. O strukturze narodowościowej

wywiezionych nic nie wiadomo. Narodowościowa struktura wywiezionych nie jest znana, a o

pewnych proporcjach można wnioskować na podstawie kategorii socjalnych, które zostały

objęte deportacją. Dane te pozwalają przypuszczać, że większość deportowanych, szczególnie

w zachodnich obwodach Białorusi, mogli stanowić Polacy. Z Litewskiej SRR wywiezionych

zostało 12,6-13,2 tys. osób, w tym z terenów należących do II Rzeczypospolitej ok. 2,4 tys.

osób. Także i w tym wypadku nie wiadomo jaka była struktura narodowościowa

wywiezionych. W sumie zatem z obszarów należących przed 1939 r. do państwa polskiego

deportowano 34-38 tys. osób. Można przypuszczać, iż liczba Polaków raczej nie przekroczyła

30 tys. osób.

W toku wspomnianych czterech operacji deportacyjnych przymusowo przesiedlono zatem w

głąb ZSRR zapewne nie więcej niż 194-195 tys. Polaków, czyli 61-62 % deportowanych.

Drugą pod względem liczebności grupę stanowili Żydzi - ponad 70 tys. (co najmniej 22 %

wywiezionych), ale stali mieszkańcy Kresów wschodnich stanowili wśród nich zapewne nie

więcej niż 5 %. Deportowano także pokaźną liczbę Ukraińców - prawdopodobnie 23-25 tys.

oraz Białorusinów - ok. 20 tys., a także po kilka tysięcy Niemców, Litwinów, Rosjan.

Podkreślić wszakże należy, iż są to ustalenia w pewnym stopniu oparte na ekstrapolacjach i

ocenach szacunkowych.

2. Narodowościowa struktura aresztowanych i więźniów

2.1. Aresztowani

Znana dziś dokumentacja radziecka wskazuje, że od września 1939 r. do maja 1941 r. na tzw.

Zachodniej Białorusi aresztowano 42662 osoby, a na tzw. Zachodniej Ukrainie 64478 osób,

łącznie zatem 107140 osób. Niestety, nie wiadomo dotąd, jaka była liczba aresztowanych

obywateli polskich na Litwie w okresie radzieckiego tam panowania. Tylko w trakcie fali

represyjnej w czerwcu 1941 r. aresztowano tam 5664 osoby, ale jest to liczba odnosząca się

do terytorium ówczesnej Litewskiej SRR i oczywiście tylko część stanowili obywatele

polscy. Z pewnością dotyczyło to 1687 uchodźców z Polski, aresztowanych 15 czerwca 1941

r., ale ci z kolei zapewne nie byli przedwojennymi mieszkańcami Kresów Wschodnich.

Niektórzy badacze skłonni są szacować, że w sumie liczba obywateli polskich aresztowanych

na całych Kresach wyniosła około 110 tysięcy.

Zestawienia za lata 1939-1941 wskazują, iż na obszarach zachodnich obwodów Ukrainy i

Białorusi aresztowano w 1939 r. 19382 osoby, w 1940 r. 75448 osób i w 1941 r. 12310 osób.

Wśród aresztowanych znalazło się 42948 Polaków (40,1 %), 24186 Ukraińców (22,6 %),

23590 Żydów (22,0 %), 3969 Białorusinów (3,7 %). Należy przy tym odnotować, iż

najwyższy odsetek Polacy stanowili w 1939 r. (54,5 %), a w następnych latach zmniejszał się

on (38,3 % w 1940 r. i 28,1 % w 1941 r.). Natomiast niewiele mniejszą dynamikę, ale o

przeciwnym wektorze wykazywał odsetek Ukraińców, którzy w 1939 r. stanowili 15,6 %

aresztowanych, w 1940 r. - 20,7 %, a w 1941 r. aż 45,1 %. Odsetek Żydów wśród

aresztowanych najwyższy był w 1940 r. (27,0 %), a Białorusinów w 1939 r. (12,8 %). Można

zatem uznać, że ostrze represji w tej formie początkowo skierowane przeciw Polakom (choć

niekoniecznie z racji ich przynależności narodowościowej, lecz z uwagi na pełnione role

społeczne) przesuwało się stopniowo ku Ukraińcom. Zwraca też uwagę stosunkowo nikły

wśród aresztowanych odsetek Białorusinów. Wydaje się być to istotną wskazówka, że skład

narodowościowy tej grupy nie może być rozpatrywany w oderwaniu od struktury socjalnej.

Wśród aresztowanych najliczniejsze grupy stanowili "byli kułacy, obszarnicy, urzędnicy

carscy, kupcy, oficerowie itp.", najemni pracownicy umysłowi (do których zaliczano także

lekarzy, nauczycieli, kadrę inżynieryjną) oraz chłopi indywidualni. Białorusini w większej

liczbie mogli występować tylko w tej ostatniej grupie.

2.2. Skazani

Aresztowani w toku śledztwa najczęściej pozostawali w więzieniach zlokalizowanych na

terenie zachodnich obwodów ZSRR, a opuszczali je dopiero w następstwie wyroku sądowego

bądź postanowienia Kolegium Specjalnego (OSO) NKWD. Niestety, struktura

narodowościowa skazanych nie jest znana, można tylko przypuszczać, że mogła ona być

zbliżona do struktury aresztowanych. W okresie okupacji radzieckiej w zachodnich obwodach

Ukrainy i Białorusi zapadły wyroki sądów i decyzje OSO w stosunku do 38927 osób: 35699

osób skazano na wyroki pozbawienia wolności, a 1208 na karę śmierci. Dane dotyczące

aresztowań i wyroków z pewnością nie są kompletne, obejmują bowiem jedynie skazanych na

terenie zachodnich obwodów Ukrainy i Białorusi, nie uwzględniają natomiast wyroków i

decyzji zapadłych w stosunku do obywateli polskich na innych obszarach ZSRR, a także osób

aresztowanych i skazanych przez organy wojskowe. W tym ostatnim przypadku trudno

bowiem wyodrębnić liczby odnoszące się tylko do terenów okupowanych przez ZSRR. Nie

były to jednak z pewnością liczby w istotny sposób zmieniające obraz całokształtu zjawisk, o

których tu mowa. Część aresztowanych i więźniów została wymordowana bez wyroków

sądowych lub wbrew ich sentencji. Wiosną 1940 r. na mocy decyzji Biura Politycznego KC

WKP(b) z 5 marca 1940 r., bez wyroku sądowego rozstrzelano 7305 osób przetrzymywanych

w więzieniach tzw. Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi. W czerwcu-lipcu 1941 w

związku z ofensywą niemiecką zwolnionych zostało z więzień kresowych, pozostało tam,

bądź zbiegło z nich około 18,5 tys. więźniów (nie wszyscy zapewne byli obywatelami

polskimi). W toku akcji ewakuacyjnej zamordowano co najmniej 9,5 tys. osób.

Z meldunku Berii dla Stalina z 1 sierpnia 1941 r. wynika, iż w miejscach odosobnienia na

terenie ZSRR znajdowało się wówczas 46694 obywateli polskich, z tego skazanych na pobyt

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: