MALKOM qrt50 2e9c804d 30219c04 921 30 97d0 0 1 p t c 0 2 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 2.0 --- d 1 8 1 1 1 1 ff 0 32 1 PRACE INSTYTUTU HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK POLSKA DZIELNICOWA I ZJEDNOCZONA pastwo. spoeczestwo kultura pod redakcJ ALEKSANDRA GIEYSZTORA BOGUSAwa LENODORSgIEGO WIEDZA POWSZECHNA wARSZAWA 1972 Obwolute, okadke, wYklejk, karte tytuow projektowa JOZEF CZESAW BIENIEK Redaktor: ADELA KONIKOWSKA Redaktor techniczny: JADWIGA RZDOWSKA Korektorzy: CZESAWA TOMASZEWSKA, KRYSTYNA WYSOCKA Printed in Poland PW "Wiedza Powszechna", Warszawa 1972. Wydanie I. Nakad 20000+2s9 egz. obj. 29,5 ark. wyd., 38,5 ark. druk. -H 3 ark. druk. wkadek. Papier druk. sat. kl. III 70 g (82X104/32) z Fabryki Papieru w Klu- czach. Oddano do skadu w styczniu 1972 r. Podpisano do druku w padzierniku 1972 r. Druk ukoczono w grudniu 1972 r. Cena z 48; Zakady Graf. w Katowicach, Zak. S, Katowice 12, ul. Armii Czerwonej 13B - Zam. 342/'l2 - R-07 PRZEDMOWA Zamierzeniem autorw i redaktorw niniejszego, kolejnego tomu serii Konfrontacje Historyczne byo pokazanie dojrzaego i pnego redniowiecza polskiego z wielu dopeniajcych jego obraz punk- tw widzenia. Zgodnie z zaoeniami caej serii rwnie i ten tom zawiera podwjnie pojt kon- frontacj pogldw. Z jednej strony jest to spojrze- nie kilkunastu autorw, znaww zoonego i boga- tego przedmiotu, ktrzy przedstawiaj czytelnikom wasne jego widzenie, czsto rnice je od innych, reprezentowanych zarwno,przez dawnych, jak i wspczesnych badaczy historii narodowej, co na- daje ksice ton polemiczny, dyskusyjny. Z drugiej za strony jest to zestawienie dziejw polskich z dziejami ssiadw bliszych i dalszych, szukanie analogii i kontrastw, pozwalajcych na wskazanie miejsca Polski w wczesnej, a moe i dzisiejszej Europie. Czy dokonanie tak pojtej konfrontacji udao si autorom, osdz Czytelnicy. Ju teraz godzi si jednak powiedzie, e za- miary sigay dalej ni ich realizacja, e zabrako nam udziau jednego czy dwu przyobiecanych pir, 5 PRZEDMOWA e w opracowaniu wystpiy nierwnomiernoci mimo naszej woli i e spodziewamy si krytyki yczliwej w sprawie przez nas podjtej. Traktujc przedstawiony zbir jako pierwsze przyblienie ogowi czytelniczemu toczcej si dzi dyskusji historykw, ufamy, e poruszone tu tematy nie oka si tak odlege, jak by to wynikao z liczby stuleci dzielcych nas od tamtych czasw. Zbir naszych esejw pojmowalimy i pojmujemy jako otwarty; nie zastpi on te, i nie mia zastpi, systematycznego wykadu dziejw Polski midzy XII i XV wiekiem. Zaproponowane dla niniejszego tomu granice obejmuj to, co nazwa by mona redniowieczem gotyckim. Na pocztki omawianych przez nas spraw pada jeszcze refleks dojrzaego romanizmu w sztuce, odzywaj si jeszcze czas jaki pogosy dwunastowiecznego humanizmu, ktrego walor w dziejach myli ludzkiej i jej literackiego zapisu, cenimy dzi wyej ni nasi poprzednicy; to czy- nimy rwnie wobec polskiego ich przedstawicie- la, mistrza Wincentego. Take przy kocu okresu sycha sygnay nowego, zarysowuje si prze- ksztacanie wizji wiata, ktry w XV wieku wy- dawa si ju wielu ludziom inny, ni to widziay autorytety uniwersyteckie i kocielne. Ale podsta- wowy zrb trzech stuleci tworzy dosy zwart cao; jej szata gotycka odpowiada wprawdzie zasigowi chrzecijaskiej Europy aciskiej, ale kryje wiele treci gospodarczych , spoecznych i politycznych, a pod koniec okresu take kultu- ralnych, nie mieszczcych si pod etykiet wy- znaniow. Cao t wyczuwali obserwatorzy w- czeni, cho nie zawsze znajdowali dla niej nazw: dopiero w XV wieku przyjto (dawniej geogra- ficzny tylko) termin "Europa" dla tej wsplnoty kultury zachodniej. Ale zaraz okazao si, e jej granice zostay otwarte na wschodzie, co skonio Macieja Miechowit do zaproponowania nowego, uzupeniajcego terminu, odpowiadajcego rzeczy- wistoci pastw jagielloskich w pierwszej wierci XVI wieku, mianowicie Sarmacji Europejskiej. Cao pniejszego redniowiecza nie ozna- cza jednolitoci. Mimo podtrzymywania tradycji cesarskiej i teorii goszcych doczesn suweren- no cesarzy, wadcw wiata, mimo konkuren- cyjnej idei peni wadzy papieskiej , take nad monarchami, midzy innymi w XIII wieku nad ksitami polskimi, istota rzeczy jest inna. Ha- sami uniwersalizznu albo podlegoci tych czy innych wadcw wobec cesarza lub papiea trze- ba byo niekiedy posugiwa si w grze politycz- nej, jednake podmiotem tej gry byy prawdzi- wie suwerenne krlestwa i ksistwa wystpujce w niej w rnych ukadach i wspzalenociach . Dotyczy to nawet rozdartych Woch, gdzie inter- wencje cesarzy i kandydatw do korony cesars- kiej wprawdzie wayy jeszcze niemao, ale gdzie znakomity prawnik Bartolo de Sassoferrato zna- laz dobitn formu dla autonomii , jeli nie zawsze penej niepodlegoci, miast-pastw wos- kich: civitas sibi princeps (miasto-pastwo samo sobie wadc). To sano, i jeszcze peniej, trzeba powiedzie o gwnych czonach polityczno-pa- stwowych Europy pnoredniowiecznej. Pose Kazimierza Wielkiego do cesarza Karo- la IV owiadczy mu, e jego pan nie podlega nikomu, podczas gdy cesarz podlega papieowi, co przejo zgroz teoretykw i dyplomatw ce- sarskich, lecz odpowiadao poczuciu pastwowenu monarchw europejskich. Jednoci Europy acis- kiej trzeba szuka bowiem we wsplnym trybie i stylu ycia, w analogicznej artykulacji wiata i spoeczestwa, w mentalnoci ludzkiej, ale nie w polityce, cho nietrudno i tu zauway podob- n struktur wadzy, a w kadym razie od XIV 6 q PRZEDMOWA wieku poczwszy podobne denia ku monarchii stanowej i urzdniczej, ku centralizacji, kontrolo- wanej jednak przez przedstawicielstwo stanw uprzywilejowanych, ktre razem z krlem i po- dlegym terytorium tworz Koron Krlestwa (Corona Regni). Na tym tle pastwo polskie i kultura polska, gospodarstwo i spoeczestwo Polakw ujawniaj cechy wa.sne, wpisujc si jednoczenie w zaryso- wan tu szerok ram dziejw Europy gotyckiej. Celem niniejszej ksiki byo ukazanie zarwno swoistoci drg, jak prawidowo w skali krajo- wej i midzynarodowej. Zaczynajc od sprawy wiadomoci narodowej przez gwne problemy walki o suwerenno i integralno terytorialn, a take walki politycznej o wadz wewntrz kraju, chcielimy pokaza nie tylko ekonomik i struktur spoeczn, ale rwnie - w szerszej moe mierze ni to na og w podobnych prze- gldach zdarzao si zagadnienia kultury umy- sowej, literackiej i artystycznej. Wybr tych za- gadnie by spraw autorw, redakcja postaraa si o kompozycj tomu i doprowadzenie tekstw do rozmiarw przewidzianych przez Wydawnic- two. Aleksander Gieysztor Aleksander Gieysztor NARODOWA I REGIONALNA W POLSKIM REDNIOWIECZU Historiografia polska od zarania swego na- ukowego istnienia prbowaa w kadym poko- leniu zdawa spraw z dziejw wiadomoci na- rodowej. Dziki studiom Marcelego Handelsmana, Teodora Tyca, Kazimierza Tymienieckiego, Ro- mana Grodeckiego, Kazimierza Dobrowolskiego, Franciszka Bujaka wyodrbnia w tym celu osob- n lini bada mediewistycznych. Wydobyto do- stpne w owym zakresie rda i postawiono wo- bec nich rozbudowany zestaw pyta historycz- nych. Uzyskano przy tym przekonanie, e temat ten wymaga szczeglnie starannej analizy jzyka rde. Rzadko dochodziy do gosu zainteresowa- nia porwnawcze. Szkic Handelsmana otworzy tu drog, na ktr trudno byo wstpi, brakowao bowiem dugo odpowiednich obcych prac przygo- towawczych. W ostatnich latach tematyka ta do- znaa oywienia u nas i gdzie indziej, jak wiad- czy midzy innymi szeroki jej przegld dokonany w roku 1965 w ramach spotka historykw nie- mieckich w Reichenau oraz studium Bernarda Gu- enee o pastwie i narodzie we Francji rednio- 9 ALEKSANDER GIEYSZTOR wieczmej, zajmujce si gwnie zmienn war- toci semantyczn terminw takich, jak gens, natio i lingua (lud w sensie zblionym do etnicz- nego, nard i jzyk). Oczywisty byby poytek z rozwinicia stu- diw komparatystycmych nad histori wyrazw, ktrymi w redniowieczu posugiwaa si elita wprawdzie wska, ale wystpujca w caej Euro- pie aciskiej i p owizana wielu nimi wsplnej kultury umysowej. Rwnie poyteczne byoby porwnanie naszych wynikw z dorobkiem nauki czeskiej i wgierskiej, ktrej przedstawiciele zaj- muj si zblionym pod wielu wzgldami Zjawis- kiem dojrzewania w tych krajach wiadomoci pastwowej i narodowej. Ponisze uwagi prbuj nakreli ramy takiej konfrontacji, wychodzc z opisu i interpretacji wizi narodowej oraz regio- nalnej w polskim redniowieczu i wskazujc na jej cechy typowe w skali epoki i kontynentu oraz swoiste w skali ziem midzy Odr a Bugiem. Terminologia rde i terminologia nauki historycznej O badaniach wiadomoci narodowej powie- dziano artobliwie, jak o filozofii, e przy po- mocy obmylonej w tym celu terminologii doka- zuj sztuki mijania si z tematem. Zarzut ten wypywa z posugiwania si prz...
jac1123