W wyniku stałego postępu techniki informatycznej, telekomunikacyjnej i multimedialnej - otoczenie, w jakim żyjemy podlega ciągłym zmianom. Cywilizacja wkroczyła obecnie na nowy etap rozwoju - stajemy się społeczeństwem informacyjnym. Nowa jakość komunikacji wynika z jej przystępności, masowości i globalności. Wraz z tym zmienia się sposób wykonywania pracy. Zanika praca wykonywana wyłącznie przy użyciu rąk, coraz częściej w trudnych i uciążliwych czynnościach człowiek jest zastępowany maszyną, albo też wykonuje swą pracę przy użyciu maszyn. Wbrew pozorom – i wbrew wynalazcom nowych technologii - jednak nie oznacza to, że ludzie mają więcej wolnego czasu – z obserwacji wynika, że zastąpienie w bibliotece np. katalogu tradycyjnego, bazą danych wcale nie powoduje, że bibliotekarze mniej zajęć.
Na jakość aktywności zawodowej, na równi z upowszechnieniem wiedzy o możliwościach nowoczesnych technologii, wpływa organizacja przestrzeni pracy. Koncepcja ergonomicznego środowiska nie jest już tylko komfortem a standardem gwarantującym przyjazne i zdrowe otoczenie.
Ergonomiczna optymalizacja warunków pracy jest potrzebna i stosowana we wszystkich gałęziach przemysłu, handlu, komunikacji, w pracy biurowej, w gospodarstwie domowym.
Przedmiotem projektowania ergonomicznego są relacje zachodzące między człowiekiem, strukturą techniczną a rodzajem wykonywanych czynności. Najbardziej wrażliwym ogniwem tego systemu jest człowiek, którego wydajność ograniczają możliwości psychofizyczne. Dlatego ergonomia zaleca przestrzeń, środowisko i organizację pracy dostosowywać do człowieka.
Zanim jednak przedstawię założenia dotyczące tego jak można wykorzystać zasady ergonomii w projektowaniu miejsca pracy, chciałbym przybliżyć dokładniej czym jest ergonomia.
Wiele firm reklamuje swoje produkty za pomocą słowa „ergonomia” – ulotki reklamowe mówią o ergonomicznych krzesłach, ergonomicznych klawiaturach, ergonomicznym projektowaniu przestrzeni. Nie zawsze jednak to słowo jest używane zgodnie z definicją normatywną pojęcia – nierzadko bez jakiegokolwiek poparcia w badaniach na temat ergonomiczności proponowanych przez siebie produktów..
Co mówi na ten temat teoria?
Nazwa ergonomia wywodzi się od dwóch greckich słów: ergon - czyn, praca oraz nomos - zwyczaj, prawo, wiedza. W przekładzie na język polski oznacza wiedzę o pracy (ludzkiej).
W „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej" PWN (suplemencie) hasło ergonomia pojawiło się dopiero w 1970 roku. Od tego czasu następuje powolne, lecz systematyczne przenikanie do świadomości społecznej jej roli oraz zrozumienie celów i zadań stojących przed tą interdyscyplinarna wiedza w obecnych czasach.[1]
Definicji ergonomii jest wiele, ujmują one różne charakterystyczne cechy ergonomii: jako nauki lub działalności praktycznej, z punktu widzenia podmiotu pracy, czyli człowieka lub całego układu pracy.
Ergonomia w swoim podstawowym ujęciu zajmuje się optymalizacja, pracy, rozumianej jako układ lub system współdziałania człowieka ze środkami pracy w określonym środowisku materialnym i społecznym, zmierzający do wytworzenia tzw. produktu.[2]
Ergonomia określana jest też bardzo często jako: interdyscyplinarna nauka, zajmująca się przystosowaniem narzędzi, maszyn, środowiska i warunków pracy do anatomicznych i psychofizycznych cech człowieka, zapewniając sprawne, wydajne i bezpieczne wykonywanie przez niego pracy, przy stosunkowo niskim koszcie biologicznym.[3]
W niektórych definicjach ergonomię określa się jako wiedzę charakteryzująca możliwości człowieka, potrzebna, do prawidłowego projektowania narzędzi, maszyn, systemów pracy i środowiska, zapewniającego bezpieczna, i efektywna pracę.
Szersze definicje jako przedmiot ergonomii określają nie tylko wiedzę o możliwościach człowieka, ale całą analizę i kształtowanie współzależności wszystkich elementów składowych systemu pracy, aktywności zawodowej człowieka, organizacji i środków pracy oraz produktu, będącego wynikiem pracy.
Obecnie zakres działania ergonomii rozszerza się na inne, poza pracą, dziedziny aktywności człowieka, mówi się o ergonomicznych warunkach życia, sportu i wypoczynku, ergonomicznych mieszkaniach, meblach, samochodach, zabawkach. Rozwijająca się w ostatnich latach ergonomia produktu ma na celu zwiększenie funkcjonalności również i dóbr konsumpcyjnych.
Jedna ze współczesnych definicji szeroko pojętej ergonomii i zawieraja.ca cel jej działania brzmi: „ergonomia jest dziedziną nauki i praktyki, której celem jest kształtowanie działalności człowieka - w tym przede wszystkim pracy - odpowiednio do jego fizjologicznych i psychologicznych właściwości".
Z definicji tych wynika, że podstawowym celem ergonomii jest optymalne kształtowanie całego systemu aktywności człowieka, na który składają się wszystkie jej elementy jak: możliwości człowieka, organizacja i środki używane w pracy (działaniu) oraz produkt, który jest wynikiem tej pracy (działalności).
Ergonomiczna optymalizacja warunków pracy jest potrzebna i stosowana we wszystkich gałęziach przemysłu, handlu, komunikacji, w pracy biurowej, ale nie tylko – często także zasady ergonomii wykorzystuje się np. w gospodarstwie domowym.
Optymalizacja pracy wypływa przede wszystkim z przesłanek humanistycznych. Człowiek jest podmiotem i najważniejszym jej elementem, produkcja i produkt powinny być kształtowane dla człowieka jako środek do osiągania jego celów, przede wszystkim lepszej jakości życia. Taka postawa jest w opozycji do poglądu z okresu wczesnej fazy ery przemysłowej, kiedy człowiek był jedynie niedoskonałym trybikiem procesu produkcji.
Poza przesłankami humanistycznymi powodem centralnego zainteresowania człowiekiem i jego możliwościami w tym układzie był wniosek, do którego doszli obserwatorzy procesu produkcji, który mówił o tym, że człowiek mimo dużych zdolności adaptacyjnych pozostaje najbardziej kruchym i nieprzewidzianym elementem systemu pracy. Coraz powszechniejszą była świadomość projektantów i pracodawców, że człowiek będzie w stanie osiągać dużą wydajność pracy pod warunkiem harmonijnego współdziałania z technicznymi środkami pracy oraz materialnym i społecznym środowiskiem. Jest to możliwe tylko wtedy, gdy praca i środki do jej wykonania są zaprojektowane na miarę psychospołecznych możliwości człowieka, co, jak już wspomniałem, jest celem ergonomii.
Termin „ergonomia", po raz pierwszy zaproponował dla nauk związanych z pracą przed 140 laty polski badacz, Wojciech Jastrzębowski w 1857 roku. W czasopiśmie „Przyroda i Przemysł”, artykule „Rys Ergonomii, czyli nauki o Pracy opartej na prawach zaczerpniętych z Nauki Przyrody" napisał: „nazwiskiem Ergonomia wziętym od wyrazów greckich (ergon - praca, nomos = prawa naturalne) oznaczamy Naukę o Pracy, czyli o używaniu nadanych człowiekowi od Stwórcy sił i zdolności".
W czasach Jastrzębowskiego w centrum zainteresowania badaczy były przede wszystkim możliwości i wydolność człowieka. Wiedza fizjologiczna, czyli wiedza o procesach zachodzących w organizmie w czasie aktywności fizycznej była niewielka.
Na przełomie XIX i XX wieku problematyka ergonomiczna była już obecna w badaniach procesów pracy (np. u F. Gilbretha), choć tej nazwy nikt nie używał. Tematyka badań była podporządkowana wąskim, ekonomicznym celom i rzadko była utożsamiana z nurtem humanizacji pracy.
Od czasów pierwszych badaczy ergonomii zasadniczy cel działania ergonomii nie zmienił się, natomiast kierunki rozwoju ergonomii wytyczane są, kierunkami zmian cywilizacyjnych i technologicznych w procesach i środkach pracy. Zmiany te, od XIX wieku zachodzą w coraz szybszym tempie, wyznaczane przez kolejne rewolucje: przemysłową i informacyjną, w trakcie, których zadaniem wiedzy ergonomicznej było doprowadzenie do tego, aby technika nie stała się celem działalności a była narzędziem pomocnym człowiekowi, i środkiem do osiągania jego celów, by produkcja była dla człowieka, a nie człowiek dla produkcji.
Jako jedną z pierwszych prac badawczych w ergonomii, we współczesnym tego słowa rozumieniu, można określić badania z 1908 roku, w których F. W. Taylor ustalił zależność między wielkością łopat, masa ładunku, siła mięśniowa, robotnika a wydajnością pracy z tym narzędziem. W wyniku przeprowadzonych prób, Taylor opracował zalecenia, co do optymalnych rozmiarów łopat. Aby zapewnić zawsze optymalny ciężar ładunku, który określił na 8 - 9 kg, zalecał stosowanie łopat o większej powierzchni do materiałów lekkich, a mniejszych, do materiałów cięższych. Od jego nazwiska powstał system zwany „tayloryzmem”, uznawany jako pierwszy system optymalizujący pracę. W tamtych czasach pozwoliło to na znaczne zwiększenie wydajności produkcji. Organizacja taka, zwana systemem pracy potokowej (taśmowej), sprowadziła jednak człowieka do roli robota wykonującego mechanicznie proste czynności, pozbawiając go twórczej satysfakcji z pracy. Zlekceważenie psychologicznych i społecznych czynników motywacji w pracy, wzbudziło sprzeciw pracowników i okazało się w rezultacie hamulcem dalszego postępu wydajności w produkcji.
Najwydajniejsza organizacją pracy okazała się natomiast tzw. organizacja gniazdowa, w której cykl produkcyjny jest wykonywany przez grupę pracowników potrafiących wykonywać wszystkie działania w tym cyklu i wymieniających się zadaniami. Taka organizacja wyzwala twórczy stosunek do pracy, daje poczucie satysfakcji i wzmaga odpowiedzialność za pracę.
Te i wszystkie zmiany, jakie zachodziły w organizacji pracy są najczęściej dobrymi poglądowymi lekcjami historii wykazującymi opłacalność uwzględniania postulatów ergonomii w praktyce.
W latach 60 rozpoczął się żywiołowy rozwój ergonomii jako dziedziny aktywności i nauki stosowanej w przemyśle, spowodowany poszukiwaniem nowych środków zwiększenia wydajności pracy. Główną przyczyna zainicjowania badań sprawności i efektywności systemu: człowiek - obiekt techniczny było zaobserwowanie rażących dysproporcji między możliwościami sprawnego działania środków technicznych a możliwościami człowieka pracującego w różnych warunkach zewnętrznych.
Amerykanie nazwali tę dziedzinę „human factor", wprowadzając element psychofizjoiogicznych uwarunkowań efektywności pracy, przeciwstawiając humanistyczne podejście do pracy mechanicystycznemu Taylorowskiemu ujęciu pracownika jako jednego z trybików procesu pracy. W Polsce dziedzina ta funkcjonowała w latach 50 - 60 pod nazwą „psychologia inżynieryjna”, „antropotechnika”.
Nazwa „ergonomia” dla tej dyscypliny aktywności rozpowszechniła się od 1949 roku, po utworzeniu Naukowego Towarzystwa Ergonomicznego w Wielkiej Brytanii, a miara rozwoju idei ergonomicznych na świecie było powstanie w 1962 roku. Międzynarodowego Stowarzyszenia Towarzystw Ergonomicznych.
W Polsce, w roku 1977 zawiązano Polskie Towarzystwo Ergonomiczne (PTErg), które jest członkiem IEA. Wcześniej istniał już Komitet Ergonomii przy Polskiej Akademii Nauk (1974 r.) oraz Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy przy Naczelnej Organizacji Technicznej (założony w latach sześćdziesiątych, gdy zaczęto prowadzić szeroko zakrojone badania ergonomiczne w kilku największych zakładach przemysłowych w Polsce).
W pracy badawczej ergonomia posługuje się często metodami zaczerpniętymi z nauk o człowieku (fizjologii, psychologii, socjologii) technicznych i organizacyjnych, ale w specyficzny dla ergonomii sposób łączy je w kompleksową metodologię, dająca możliwości projektowania czy analizy związków między poszczególnymi elementami systemu pracy (między człowiekiem, środkami pracy i środowiskiem).
W ergonomii stosowane są metody służące kształtowaniu warunków pracy w obydwu zakresach: w fazie projektowania pracy i fazie oceny istniejącej sytuacji, dla określenia kierunku jej optymalizacji (harmonijnego powiązania możliwości psychofizycznych pracownika i wydajności).
Jedna, ze specyficznych metod dla ergonomii, jest kompleksowa analiza i ocena materialnych i psychospołecznych warunków pracy. Narzędziem dla tych działań są listy kontrolne, których zadaniem jest umożliwienie systemowej analizy czynników decydujących o warunkach pracy. Zawierają one listy pytań, tak sformułowanych, że zwracają uwagę na czynniki decydujące o jakości warunków pracy - w organizacji, środkach i środowisku pracy. Najbardziej znaną jest klasyczna już lista ergonomiczna nazywana „Listą Dortmundzką". Opracowana została na zlecenie I Kongresu Ergonomicznego i przedstawiona na II Kongresie w Dortmudzie we wrześniu 1964 r. przez zespół pod kierunkiem G.C. Burgera. Zawiera ona ponad 300 pytań ogólnych i szczegółowych, pozwala na kompleksową analizę prawie wszystkich elementów pracy, nie zawiera jednak kryteriów oceny. W oparciu o „listę dortmundzka" lub na podobnej zasadzie powstało wiele, bardziej lub mniej szczegółowych, ergonomicznych list kontrolnych.[4]
Jednym z ważniejszych narzędzi ergonomii w pracy projektowej czy kontrolnej są, dyrektywy i normy. Zaczęły powstawać w latach 70-tych, jako wyraz procesów integracji w Europie, co stworzyło zapotrzebowanie na tworzenie wspólnych podstaw dla ujednoliconego projektowania. Podstawowymi międzynarodowymi regulacjami prawnymi w tym zakresie, są dyrektywy Unii Europejskiej. Wszystkie państwa członkowskie wprowadziły te dyrektyw do własnego ustawodawstwa. Dotychczas opracowano 6 tomów zawierających minimalne wymagania bezpieczeństwa pracy i ergonomii w zakresie:
- zarządzania zdrowiem i bezpieczeństwem,
- ręcznego dźwigania ciężarów,
- pracy z monitorami ekranowymi,
- użycia ochron osobistych,
- użycia maszyn i urządzeń,
- projektowania stanowiska pracy.
W oparciu o te dyrektywy w 1975 roku Międzynarodowe Biuro Organizacji Standaryzacji (ISO) utworzyło Techniczny Komitet (TC159) dla prac nad normami ergonomicznymi, które miały objąć cały obszar działania ergonomii, tak aby były narzędziem dla przystosowania warunków pracy i życia człowieka do jego anatomicznych, fizjologicznych i psychologicznych cech w powiązaniu z fizycznym, socjokulturowym i technologicznym środowiskiem. W normach ujmuje się terminologię, metody, dane dotyczące człowieka (antropometryczne, biomechaniczne, fizjologiczne, psychologiczne). Obecnie w Komitecie ISO 159 opracowano już 18 norm, 43 normy są w trakcie przygotowywania.[5]
Równolegle, ale we współpracy z ISO, w europejskim Komitecie Technicznym CEN (CEN/TC 122) powstały z dziedziny ergonomii 24 normy, 21 norm jest w przygotowaniu. W związku z dążeniami przystąpienia do Unii Europejskiej, jednym z obowiązków Polski jest harmonizowanie wszelkich regulacji prawnych i normatywnych obowiązujących w Unii. Dotyczy to również norm z zakresu ergonomii, które już są tłumaczone i wprowadzane w system norm polskich.
Normy z dziedziny ergonomii przygotowywane są przez specjalistów tak, aby łączyły interdyscyplinarną wiedzę w sposób możliwy do wykorzystania dla użytkowników nie związanych z daną dziedziną, ułatwiając jej zastosowanie w praktyce. Obejmują one:
- dane związane z cechami człowieka (dane antropometryczne, biomechaniczne, fizjologiczne itp.),
- dane związane ze współdziałaniem człowieka ze środkami pracy: narzędziami, maszynami, procesami produkcyjnymi, systemami produkcji,
- dotyczące działania czynników fizycznych środowiska na człowieka (środowiska termicznego, akustycznego, świetlnego),
- projektowania środków ochron osobistych,
- projektowania urządzeń technicznych, stanowisk pracy, czynności roboczych,
- dotyczące ergonomicznych procedur badawczych i obróbki danych ergonomicznych.
Wśród norm są cykle obejmujące zagadnienia kompleksowo, często w kilkunastu częściach, np. warunków pracy z monitorami, bezpieczeństwa maszyn, projektowania ochron osobistych itp.
Obecnie coraz wyraźniej widoczny jest kierunek rozwoju ergonomii na przyszłe lata - będzie nim optymalizacja procesów i środków technologicznych służących wymianie informacji i komunikacji, systemów inteligentnych oraz optymalizacja warunków dla pracy umysłowej, czyli przede wszystkim pracy siedzącej, która jak się okazało, jest bardzo degradująca dla organizmu człowieka i która przyczynia się do powstawania szeregu nowych chorób zawodowych.
Zadaniem ergonomii jest optymalne kształtowanie systemu pracy, zarówno poszczególnych jego elementów jak i relacji między nimi. Oznacza ono zapewnienie wydajności pracy wykonywanej w warunkach nie tylko pełnego bezpieczeństwa, ale pozwalających na wszechstronny rozwój pracownika - intelektualny, psychiczny i społeczny. Te optymalne warunki pracy stwarzają możliwości i motywację u pracownika do zwiększania wydajności.
Podstawowym warunkiem przy projektowaniu pracy jest jej bezpieczeństwo. Kształtowanie takich warunków pracy wymaga wiedzy o niezawodności działania nie tylko układów technicznych, ale i człowieka – jego możliwości fizycznych i psychicznych. A także wiedzy o różnicach między możliwościami poszczególnych osób. Bowiem nie każda osoba może pracować na dowolnym stanowisku pracy. Istnieją przecież takie stanowiska, na których potrzebna jest np. ponadprzeciętna siła fizyczna, albo zdolność do logicznego rozumowania.
Trzeba pamiętać także o tym, że optymalizacja warunków pracy to nie tylko dobre projektowanie, ale także nieustanne korygowanie i uwzględnianie zmian zachodzących w organizacji, czy wyposażeniu stanowiska. Powinien być to proces ustawicznej analizy i oceny warunków pracy, dokonywanej w oparciu o kryteria systemowe. Tylko wówczas, kiedy ten proces ma charakter ciągły, będzie można stworzyć ergonomiczne miejsce pracy.
Wszystkie trzy elementy występujące w układzie człowiek - środki pracy - środowisko są ważne dla prawidłowego kształtowania warunków pracy, ze względu na wzajemne oddziaływanie. Kluczowym zagadnieniem jest jednak wiedza o człowieku.
Podstawa, tworzenia zasad kształtowania optymalnych warunków pracy jest znajomość możliwości psychofizycznych człowieka. Ważna jest zwłaszcza znajomość ograniczeń tych możliwości. Gdy praca przekracza możliwości adaptacji, pojawia się zmęczenie umysłowe i fizyczne, rozwijają się dolegliwości i choroby zawodowe. Traci na tym wydajność pracy. I kiedy nie jest to zjawisko dotyczące jednej osoby, oznacza to nie mniej ni więcej, że dane miejsce pracy zostało źle zaprojektowane i wymaga natychmiastowej reorganizacji.
Konieczna jest znajomość cech człowieka istotnych dla wykonywania pracy - wydolności fizycznej, umysłowej, cech psychicznych oraz obciążenia fizycznego (dynamicznego i statycznego) i psychicznego wynikającego z danej pracy.
Zakres prac w działaniach ergonomicznych na tych wszystkich polach aktywności człowieka obejmuje zawsze relacje miedzy aktywnością, człowieka, środkami służącymi do uprawiania tej aktywności a środowiskiem. Rolą ergonomii jako nauki jest tworzenie wiedzy kompleksowej oraz opracowywanie metod i narzędzi integrujących te dziedziny.
Jeśli chodzi o zakres działań stosowanych, to wyróżnia się dwa kierunki ergonomii:
- ergonomie koncepcyjną, projektową,
- ergonomię korekcyjną.
Ergonomia koncepcyjna zajmuje się optymalizacją układu człowiek - technika - środowisko na etapie projektowania. Projekty te dotyczą przede wszystkim środków i środowiska pracy, natomiast możliwości psychofizyczne człowieka są tu punktem odniesienia. Bazą do ergonomicznego projektowania są wyniki badań podstawowych i stosowanych oraz metody: diagnoza i modelowanie.
Ergonomia korekcyjna jest realizowana w miejscu pracy. Zajmuje się analiza, istniejących warunków na stanowiskach pracy, oceną pod katem zgodności tych warunków z wymaganiami jakie dyktują psychofizyczne, antropologiczne, biomechaniczne cechy człowieka oraz wymaganiami społecznymi i organizacyjnymi cechami pracy, następnie opracowaniem projektu optymalizacji.
W analizie i ocenie konieczne jest systemowe ujęcie wielu elementów systemu pracy na stanowisku takich jak:
- sposób i efektywność systemu komunikacji między pracownikami, (przekaz informacji wzrokowej i słuchowej),
- podział zadań miedzy pracownikiem a maszynę (np. komputer), « analiza wysiłku i pozycji przy pracy,
- ocena dostosowania narzędzi i parametrów środowiska pracy do zadania (oświetlenia, hałasu, mikroklimatu),
- ocena organizacji, podziału zadań i odpowiedzialności według kompetencji pracowników,
Wynikiem analizy i oceny ergonomicznej stanowiska pracy powinno być opracowanie planu korekty warunków pracy w zakresie, jaki jest możliwy w danej sytuacji.
Obydwa kierunki prac ergonomicznych są ze sobą ściśle powiązane. Ergonomia koncepcyjna opiera się o bazy danych dotyczące psychofizjologicznych możliwości człowieka i dane techniczne do projektowania, ale również o wyniki badań prowadzonych w zakresie ergonomii korekcyjnej. Natomiast weryfikacja przyjętych podczas projektowania rozwiązań układu człowiek - technika - środowisko, następuje przez jego analizę w warunkach produkcyjnych.
Oczywiście, najbardziej racjonalne jest podejmowanie odpowiednich działań w zakresie ergonomii koncepcyjnej, łatwiej i ekonomiczniej jest bowiem wprowadzać wymogi ergonomiczne dla nowej koncepcji projektu niż później go korygować.
Europejskie standardy ergonomiczne traktują wyposażenie tworzące stanowisko, jego przestrzeń i strukturę, jako jedną z komponent systemu pracy i jako takie nie powinno być rozpatrywane w izolacji. Ergonomiczne kształtowanie stanowiska pracy w ujęciu kompleksowym powinno być osadzone w całokształcie zagadnień określanych jako projektowanie pracy (job design), lub szerzej - projektowanie systemu pracy.
Obecnie nieodłącznym narzędziem pracy biurowej jest komputer. Jeszcze kilkanaście lat temu nikt nie widział większej potrzeby projektowania komputerowego stanowiska pracy: bo cóż tu wielkiego do projektowania, skoro jest jakieś krzesło, jest jakieś biurko. Dodatkowo w obiegowej opinii panowało przekonanie, że nie ma nic mniej uciążliwego niż praca biurowa. Jednak kilkanaście lat praktyki spowodowało, że uwidoczniło się wiele problemów związanych z pracą przy komputerze.
Okazuje się bowiem, że długi okres pracy (wielogodzinny, kilkumiesięczny, kilkuletni) z komputerem wraz z niekorzystnymi czynnikami może powodować dolegliwości zdrowotne. Pojawienie się dolegliwości zdrowotnych zależy przede wszystkim od czynników będących potencjalnymi zagrożeniami, czasu pracy z komputerem, indywidualnych cech użytkownika (w tym jego osobistej podatności).
Dolegliwości zdrowotne, które mogą wystąpić przy długotrwałej pracy przy komputerze mogą wystąpić m. in. w postaci:
- bólu (głowy, pleców, karku, rąk, nadgarstków itd.),
- zapalenia ścięgien, stawów, itd.
- obrzęku, opuchlizny palców, dłoni, stawów,
- zniekształcenia kości, m.in. „nadgarstka informatyka”
- mrowienia, drętwienia (ramion, nóg, itd.),
- osłabienia koordynacji ruchów,
- zmęczenia (wywołanego głównie brakiem odpowiednich przerw),
- osłabienia mięśni (wśród programistów obserwuje się np. zaniki mięśni nóg),
- pi...
orfeusz15