IPN - Zbigniew Karpus – Ukraiński sojusznik Polski w wojnie 1920 roku. Walka oddziałów Ukraińskiej Republiki Ludowej u boku Wojska Polskiego i ich dalsze losy.pdf - IPN - biuletyny - tajni współpracownicy - heniek381

Z BIGNIEW K ARPUS

UKRAIŃSKI SOJUSZNIK

POLSKI W WOJNIE 1920 ROKU

WALKA ODDZIAŁÓW UKRAIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ

U BOKU WOJSKA POLSKIEGO I ICH DALSZE LOSY

Wspólna walka z Armią Czerwoną

Kilka tygodni po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 14 stycznia 1919 r. na Wołyniu

doszło do pierwszych starć między oddziałami polskimi a wojskami Ukraińskiej Republiki

Ludowej (URL), zwanej także Ukrainą Naddnieprzańską. W ich wyniku Polacy posunęli się

na wschód, zajmując w maju tego roku Łuck, Równe, Dębno i Krzemieniec 1 . Walcząc jed-

nocześnie na froncie wschodnim z oddziałami bolszewickimi, wojska ukraińskie z Głównym

Atamanem Symonem Petlurą na czele na froncie zachodnim zostały wyparte na Podole. W tej

trudnej sytuacji militarnej strona ukraińska zdecydowała się na podpisanie rozejmu z dele-

gatami Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego (NDWP) 16 czerwca 1919 r. we Lwowie.

Od tego momentu działania wojenne między oddziałami URL a oddziałami polskimi zostały

wstrzymane i w Warszawie rozpoczął się trudny, długotrwały okres rozmów politycznych

między przedstawicielami obu stron. Gdy następnie w sierpniu 1919 r. gen. Anton Denikin

odmówił uznania niepodległej Ukrainy i wyparł oddziały Petlury na obszar bezpośrednio

przyległy do Kamieńca Podolskiego, za którym przebiegał front polski, strona ukraińska zde-

cydowała się na poszukiwanie bliższych kontaktów z Polską. Rezultatem rokowań było pod-

pisanie 1 września 1919 r. zawieszenia broni między dwiema stronami, a rzeka Zbrucz miała

być linią rozgraniczenia ich wojsk 2 .

W okresie kilkumiesięcznych walk polsko-ukraińskich na Wołyniu i Podolu, do polskiej

niewoli dostało się ponad 2 tys. jeńców. W listopadzie 1919 r. byli oni zgrupowani w następu-

jących obozach jenieckich: Łańcut – 610 osób, Pikulice pod Przemyślem – 699 i Brześć Li-

tewski – 778 3 . Jeden z punktów (piąty) umowy rozejmowej z 1 września określał warunki, na

jakich miała odbywać się wymiana jeńców między stroną polską a ukraińską. Jeńcy ukraińscy

z polskich obozów mieli być kierowani na tereny kontrolowane jeszcze przez wojska URL.

Akcja ta została przerwana jesienią 1919 r. 4 , co wynikało z niekorzystnej sytuacji militarnej,

1 S. Kamieński, Lata walki i zamętu na Ukrainie (1917–1921) , Warszawa 1928, s. 58; Z. Karpus,

Jeńcy i internowani rosyjscy i ukraińscy w Polsce w latach 1918–1924. Z dziejów militarno-politycz-

nych wojny polsko-radzieckiej , Toruń 1991, s. 67.

2 J. Kumaniecki, Po traktacie ryskim. Stosunki polsko-radzieckie 1921–1923 , Warszawa 1971, s. 33;

T. G r u z i ń sk i, Sprawa ukraińska , Warszawa 1937, s. 91–94; S. Mikulicz, Prometeizm w polityce II Rze-

czypospolitej , Warszawa 1971, s. 91; Z. Karpus, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziały

wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919–1920 , Toruń 1999, s. 17.

3 Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie-Rembertowie (dalej: CAW), Oddział IV Naczelne-

go Dowództwa Wojska Polskiego (dalej: NDWP) (Sekcja Jeńców), teczka 35 a; CAW, Oddział I Sztabu

Ministerstwa Spraw Wojskowych (dalej: Oddz. I Sz. MSWojsk.), t. 276, Zestawienie liczbowe jeńców

i internowanych przebywających w Polsce w listopadzie 1919 r.; Z. Karpus, op. cit. , s. 41 .

4 CAW, Oddz. IV NDWP (Sekcja Jeńców), t. 7, Dokumentacja dotycząca wymiany jeńców między

Polską a URL.

w jakiej znalazła się armia URL po klęskach

poniesionych w walkach z oddziałami ro-

syjskimi gen. Denikina.

Na początku grudnia 1919 r. Petlura,

opuszczony przez swoich sojuszników – od-

działy Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Lu-

dowej (Ukraińską Halicką Armię) – z reszt-

kami swej armii przeszedł Zbrucz i znalazł

się po stronie Wojska Polskiego. W ocenie

strony polskiej front przeszło i następnie

zostało rozbrojonych ponad 8 tys. Ukraiń-

ców. Pozostała część armii URL, ok. 2 tys.

żołnierzy pod dowództwem gen. Michała

Omelanowycza-Pawłenki, rozpoczęła tzw.

zimowy pochód, kierując się na wschód, na

tyły wojsk bolszewickich 5 .

Po przejściu frontu polskiego oddziały

ukraińskie zostały rozbrojone i część żołnie-

rzy odtransportowano do obozu w Łańcucie.

Inni przebywali nadal w rejonie Kamieńca

Podolskiego. W myśl decyzji polskiego Mi-

nisterstwa Spraw Wojskowych z początków

stycznia 1920 r., umieszczonych w Łańcu-

cie Ukraińców zaczęto traktować nie jak

jeńców wojennych czy internowanych, lecz

jako „ochotników wojskowych obcej przynależności państwowej” . W Łańcucie złagodzono

obowiązujący dotąd rygor obozowy, dopuszczając znaczną autonomię Ukraińców w zakre-

sie swobody ruchu po całym obozie, udzielania urlopów i zezwoleń na wyjazdy służbowe.

Strona polska planowała także rozbudowę obozu w Łańcucie, by w krótkim czasie mógł on

pomieścić 2 tys. oﬁ cerów i 10 tys. kozaków 6 . Decyzje te świadczą o tym, że polskie wła-

dze wojskowe jeszcze przed oﬁ cjalnym podpisaniem układu dwustronnego zdecydowały

się pomóc Petlurze w odbudowie armii URL. Mimo realnej, a nie tylko deklarowanej, po-

mocy polskiej dla przebywających w Łańcucie Ukraińców, sytuacja sanitarna w tym obozie

była zła. W krótkim czasie po przybyciu tam nowych grup internowanych z Podola wybu-

chła groźna epidemia tyfusu 7 . W tej sytuacji władze polskie zmuszone były zrezygnować

z wcześniejszych ambitnych planów i szukać innego miejsca jako bazy odtworzenia jedno-

stek ukraińskich.

Symon Petlura

5 M. Omelanovič-Pavlenko, Zimovyj pochód , Kališ 1934, s. 12–13; S. Kamieński, Jeńcy i inter-

nowani... , s. 82–84; P. Wandycz, Z zagadnień współpracy polsko-ukraińskiej w latach 1919–1920 ,

„Zeszyty Historyczne” (Paryż) 1967, nr 12, s. 13–14.

6 CAW, Oddz. I Szt. MSWojsk., t. 99; CAW, Oddz. IV NDWP (Sekcja Jeńców), t. 8, Dokumenta-

cja dotycząca pobytu Ukraińców w Łańcucie w grudniu 1919 r. i styczniu 1920 r.; Z. Karpus, Jeńcy

i internowani... , s. 68–69.

7 S. Mikulicz, op. cit. , s. 92; L.K., Ekspozytura MSWojsk. do Spraw Ukraińskich w roku 1920 ,

„Niepodległość” (Londyn – Nowy Jork) 1962, t. 7, s. 236–237.

Rokowania polsko-ukraińskie weszły

w decydującą fazę wraz z przybyciem 7 grud-

nia 1919 r. do Warszawy – na zaproszenie Wo-

dza Naczelnego Józefa Piłsudskiego – Głów-

nego Atamana URL, Symona Petlury. Trwały

one jednak jeszcze kilka miesięcy i ostatecz-

nie umowa polityczna regulująca stosunki Pol-

ski z URL została podpisana 21 kwietnia 1920 r.

w Warszawie. Strona polska oﬁ cjalnie uznawa-

ła w niej rząd URL z Petlurą na czele oraz zo-

bowiązywała się do udzielenia pomocy przy

formowaniu na własnym terytorium oddziałów

ukraińskich. Ukraińcy ze swej strony akcepto-

wali natomiast rzekę Zbrucz jako wspólną gra-

nicę. Trzy dni później, 24 kwietnia, podpisano

także konwencję wojskową, która stanowiła in-

tegralną część układu politycznego. Składała

się ona z siedemnastu punktów, które określały

warunki prowadzenia przyszłych planowanych

działań militarnych na Ukrainie. Naczelne Do-

wództwo Wojska Polskiego zobowiązywało się

ponadto do pełnego wyekwipowania i uzbroje-

nia trzech dywizji ukraińskich na koszt rządu

URL. Druga strona musiała zapewnić zaopatrzenie w żywność oddziałów polskich działają-

cych na terenie Ukrainy Naddnieprzańskiej 8 .

Jeszcze w trakcie trwania negocjacji strona polska wyraziła zgodę na formowanie w Pol-

sce oddziałów ukraińskich. Na początku lutego 1920 r. utworzono Ekspozyturę ds. Ukraiń-

skich z kpt. Juliuszem Ulrychem na czele, która zająć się miała kwestiami związanymi z orga-

nizacją, ekwipunkiem i szkoleniem nowych jednostek ukraińskich. Jako miejsce koncentracji

Ukraińców, obywateli URL, wybrano na początku obóz w Łańcucie. Tam też, jak podają

źródła ukraińskie, 8 lutego 1920 r. przystąpiono do formowania Samodzielnej Dywizji Strzel-

ców Siczowych (zwanej także 6. Dywizją Strzelecką), której dowódcą został płk Marko Bez-

ruczko. Jednak z powodu pojawienia się w obozie w Łańcucie epidemii tyfusu, jako kolejne

miejsce tworzenia dywizji ukraińskiej wyznaczono Brześć Litewski. Transporty z żołnierza-

mi ukraińskimi dotarły tam w pierwszej dekadzie marca 1920 r. 9 Pomieszczenia, w których

zakwaterowano Ukraińców, zlokalizowane były na terenie twierdzy brzeskiej. Sąsiadowali

tam Ukraińcy z żołnierzami gen. Stanisława Bułak-Bałachowicza, który ze swoim oddzia-

Generał Michał Omelanowycz-Pawłenko

8 CAW, Oddz. V NDWP, t. 9, Tekst konwencji wojskowej zawartej między Polską a URL 24 IV

1920 r.; S. Mikulicz, op. cit. , s. 95–96; J. Syrnyk, Do pytania internuvannia armii UNR u Polšči

u 1920–1924 rr. [w:] Ukraїna v mynulomu , vypusk 7, Kiїv – L’viv 1995, s. 47.

9 Z. Karpus, Jeńcy i internowani w Białymstoku i Brześciu Litewskim w latach 1919–1921 , „Zeszy-

ty Naukowe Ośrodka Badań Historii Wojskowej Muzeum Wojska w Białymstoku” 1992, nr 6, s. 77;

Z. Karpus, Białoruskie formacje wojskowe w Polsce w latach 1919–1921 [w:] Pomorze – Polska – Euro-

pa. Studia i materiały z dziejów XIX i XX w. oﬁ arowane prof. dr hab. Mieczysławowi Wojciechowskiemu

w 60 rocznicę urodzin , Toruń 1995, s. 229.

Symon Petlura (w środku z opaską na ręce) dokonuje przeglądu armii URL, grudzień 1918 r.

łem dotarł do Brześcia (z Łotwy) także na początku marca. W okresie wspólnego pobytu

w Brześciu około dwustu żołnierzy gen. Bałachowicza przeszło do formującej się 6. Dywizji

Ukraińskiej. Ukraińcy stanowili zresztą w jego oddziale, liczącym wówczas tylko 893 osoby,

drugą co do wielkości grupę narodowościową. Stanowiła ona 23 proc. całego stanu formacji

gen. Bałachowicza, Rosjan było w niej 41 proc., a Białorusinów 21 proc. 10

Dywizja ukraińska pod dowództwem płk. Bezruczki formowana była z jeńców i interno-

wanych przebywających w polskich obozach oraz z ochotników przybyłych z okolic Kamień-

ca Podolskiego, będącego wówczas już pod kontrolą oddziałów polskich.

Jednocześnie z tworzeniem w Brześciu 6. Dywizji Strzeleckiej, od 11 lutego 1920 r. roz-

poczęto w Kamieńcu Podolskim formowanie 4. Brygady Strzeleckiej. Jej dowódcą został

płk Oleksandr Szapował. W końcu lutego w powiatach jampolskim i mohylewskim, na tyłach

bolszewików, powstało kilka małych ukraińskich oddziałów partyzanckich, które następnie

połączyły się w Oddzielną Brygadę Strzelecką. Jej dowódcą był płk Oleksandr Udowyczenko.

Brygada ta dotarła do stanowisk zajmowanych przez oddziały polskie w rejonie Nowej Uszy-

cy, gdzie nawiązała współpracę z 18. Dywizją Piechoty. Według źródeł ukraińskich 18 marca

1920 r. 4. Brygada Strzelecka i Oddzielna Brygada Strzelecka połączyły się i w ten sposób

powstała 2. Ukraińska Dywizja Strzelecka. Jej dowódcą został płk Udowyczenko 11 . Można

10 A A N, At aszat y Wojskowe (1918 –1939), t. A / II /65/2, Sk ład narodowościow y odd ział u gen. S. Ba-

łachowicza przygotowany przez jego sztab z 20 III 1920 r.

11 CAW, Sprzymierzona Armia Ukraińska 1918–1939 (dalej: SAU) – Ministerstwo Spraw Wojsko-

wych (dalej: MSWojsk.), t. 27, Opracowanie poświęcone stosunkom Ukrainy z Polską z 1938 r. (dalej:

Opracowanie).

Ataman S. Petlura w rozmowie z gen. A. Listowskim podczas przeglądu oddziałów URL, Berdyczów,

maj 1920 r. (od lewej: gen. A. Listowski, ataman S. Petlura, płk W. Salski, płk M. Bezruczko)

więc przyjąć, że ukraińska walka z oddziałami bolszewickimi, po polskiej stronie, stała się

faktem już miesiąc przed podpisaniem oﬁ cjalnego porozumienia.

Aby wzmocnić swojego przyszłego sojusznika, polskie władze wojskowe zezwoliły

Ukraińcom na werbunek do swoich oddziałów w obozach, w których przebywali internowani

żołnierze z rosyjskiego korpusu gen. Mikołaja Bredowa (został on internowany w Polsce

w marcu 1920 r.). Chęć wstąpienia do wojska ukraińskiego wyraził oddział kozaków doń-

skich pod dowództwem esauła Frołowa i kozaków kubańskich z kpt. Juszewiczem na czele.

Ochotnicy ci zostali włączeni do 2. Dywizji płk. Udowyczenki 12 .

Powstające w Polsce oddziały ukraińskie otrzymywały od Polaków uzbrojenie pochodzą-

ce przede wszystkim ze zdobyczy wojennych. Był to sprzęt produkcji rosyjskiej. Na podsta-

12 P. S z a n d r u k , Organizacja wojska ukraińskiego na Podolu z początkiem 1920 r. i wyprawa na Mohy-

lew (26–28 IV 1920 r.) , „Bellona” 1928, t. 29, z. 2, s. 205–207; Z. Karpus, Jeńcy i internowani... , s. 70.

IPN - Zbigniew Karpus – Ukraiński sojusznik Polski w wojnie 1920 roku. Walka oddziałów Ukraińskiej Republiki Ludowej u boku Wojska Polskiego i ich dalsze losy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: