Różne ujęcia tematu wieś w literaturze
Wieś i jej mieszkańcy ,obyczaje oraz obrzędy były inspiracją dla wielu literatów.
Polska wieś została ukazana w literaturze na różne sposoby ,poszczególni autorzy skłaniali się w stronę jej idealizowania, lub ujęć realistycznych. Jedni ukazywali wieś jako arkadię, krainę szczęścia i związane z nią przyjemności i rozkosze. Inni przedstawiali życie wiejskie bardziej realistycznie, dostrzegając konflikty, chorobliwe egzystencje, ludzi bez potrzeb moralnych, prymitywizm ludności i odrazę. Jednak z biegiem czasu, w kolejnych epokach zmieniało się oblicze wsi, kreowane przez twórców literatury polskiej. Wieś polska przedstawiana była z humorem, z sentymentem, wiernie lub w krzywym zwierciadle. Pisarze opiewali piękno wsi polskiej, walczyli z jej zacofaniem.
Okres Średniowiecza to ciągłe zapatrywanie się w Boga i życie pozagrobowe. Człowiek wystrzegał się grzechu którym była przyjemność, zabawa, radość. Dopiero epoka Odrodzenia przyniosła ze sobą zmianę stosunku człowieka do otaczającego go świata. Bóg pozostawał ważny, ale był przede wszystkim twórcą pięknego, pełnego uroku świata, dawcą życia wraz z jego radościami. Człowiek renesansu był ciekawym obserwatorem świata, szczególnie zaś swe upodobania znajdował w naturze, która go otacza. Temat życia wiejskiego pojawiał się u prawie wszystkich wybitnych pisarzy renesansowych. W literaturze renesansu dominowały dwa podstawowe sposoby ujmowania wsi: jako arkadyjskiej krainy szczęśliwości i ujęcie bardziej realistyczne, dostrzegające wewnętrzne konflikty, napięcia społeczne. Wyraźnie przeważał pierwszy z wyróżnionych modeli literatury traktującej o wsi.
Jego przykładem może być ''Żywot człowieka poczciwego'' Mikołaja Reja. W utworze tym w części pt. ''Rok na cztery części rozdzielon'' pisarz opiewa uroki życia na wsi. Jest ono dla człowieka najlepsze, gdyż w sposób istotny wiąże go z naturą, włącza w jej rytm. Człowiek żyjący na wsi przeżywa wiele przyjemnych chwil. Każda pora przynosi inne przyjemności, inne rozkosze. Każda pora jest dobra i trzeba żyć z nią w zgodzie, ponieważ to tylko jest gwarancja szczęścia.
Jan Kochanowski także sięga do tematu wsi. Wybrał on dla siebie wiejskie życie w Czarnolesie i umiał docenić jego zalety. Utworem który mówi o wiejskim życiu jest „Pieśń Świętojańska o Sobótce'' .Składa się ona z dwunastu części, pieśni. Pieśni te śpiewane są przez dwanaście panien i zawierają opisy i pochwałę życia na wsi. ''Wsi spokojna, wsi wesoła Który glos twej chwale zdoła'' .Poruszają one głównie tematykę zabawową i miłosną. Pieśń Panny VI stanowi typowy przykład sielanki czyli utworu przedstawiającego wieś jako wyidealizowaną krainę dostatku, szczęścia, spokoju i wzajemnej miłości jej mieszkańców. Tonacja utworów Reja i Kochanowskiego jest podobna. Obydwaj idealizują wieś czyniąc ją obszarem szczęśliwości. Obydwaj bardziej cenią życie na wsi niż w mieście czy na dworze.
Inny obraz wsi wyłania się z utworów Szymonowica. Szymonowic jest przedstawicielem późnego Odrodzenia. Jego największym osiągnięciem są ''Sielanki''. Gatunek ten wywodzi się ze Starożytności, a jego twórcami byli Wergiliusz i Teokryt. Sielanki w swym założeniu miały opiewać wieś, jako krainę szczęścia. Większość z dwunastu utworów wchodzących w skład cyklu Szymonowica nie wykracza poza to tradycyjne zadanie. Ale spotykamy tam także utwory realistyczne opisujące życie wiejskie. W Sielance ''Żeńcy'' bohaterami są pańszczyźniani chłopi oraz ekonom nie szczędzący im razów. Życie chłopów jest ciężkie. W jednym z utworów Szymonowica pojawia się też naturalistyczny, ponury obraz bicia jednej z kobiet przez ekonoma. Szymonowic nie był już tak entuzjastycznie nastawiony do świata, nie idealizował wsi jak Rej i Kochanowski. Świadczy to także o tym że był człowiekiem wrażliwym na niesprawiedliwość i krzywdę.
W okresie Młodej Polski pojawiło się hasło ucieczki od cywilizacji, zwrot ku naturze i wsi. Ówcześni twórcy coraz częściej zwracali się ku ludowości, bo lud stał się dla nich symbolem siły. Panowała wówczas moda na wieś, tzw. chłopomania. Jan Kasprowicz jeden z przedstawicieli okresu Młodej Polski urodził się na wsi w niezamożnej rodzinie chłopskiej. Poeta ten nie ukrywał swojego zauroczenia wsią. W cyklu czterdziestu sonetów ''Z chałupy'' Kasprowicz przedstawia realistyczny obraz życia wiejskiego i podkreśla swój nierozerwalny związek uczuciowy ze światem, z którego wyszedł. Sonety to nie tylko zwykły opis wsi i jej mieszkańców, ale także wypowiedź liryczna. W krajobrazie ówczesnej polskiej wsi Kasprowicz dostrzega przede wszystkim te szczegóły, które charakteryzują opuszczenie i biedotę chłopów. W sonetach ''Z chałupy'' autor dążył do ścisłego odtworzenia zaobserwowanych faktów .Był jakby poetyckim kronikarzem życia wiejskiego .Ale wybrał z tego życia te elementy które były zarazem protestem przeciwko panującym stosunkom. Nowatorstwo ideowe i artystyczne Kasprowicza w sonetach polega właśnie na tym, ze na życie chłopskie nie spogląda on jak ktoś obserwujący je z zewnątrz. Przemawia w nich poeta, który sam jest z ludu. Nie o litość prosi, lecz ostrzega, przytaczając najbardziej wymowne przykłady chłopskiej niedoli.
Kolejnym twórcą którego oczarowała wieś, jej piękno i jej koloryzm jest Stanisław Reymont. W swym utworze pt. „Chłopi” ukazuje ich życie rodzinne, zajęcia robotniczo-gospodarskie, obrzędy świeckie i religijne. Autor dostrzega w chłopach przede wszystkim folklor. Reymont pragnie mocno podkreślić związek swych bohaterów z ziemią, przyrodą, podporządkowanie wszystkich czynności przyrodniczemu rytmowi, który wynika z występowania kolejno po sobie pór roku: jesieni, zimy, wiosny i lata. Wpływ obyczajów na życie chłopów jest bardzo duży. Obyczaje kształtują stosunki międzyludzkie, wyznaczają normy moralne, są wyrazem artystycznej wrażliwości, wreszcie wyrazem postaw wobec życia. Obyczaje będące przejawem bogatej chłopskiej kultury to obyczaje dotyczące stroju, urządzania wnętrz chłopskich chałup, organizowania życia towarzyskiego. W utworze występują opisy wyrażające zachwyt autora pięknem, pomysłowością i talentem artystycznym wykonania strojów przez wiejskie gospodynie. Obrzędy przy pracy przedstawione w utworze były najistotniejszym elementem życia chłopów. Podkreślają szacunek chłopów dla przyrody. Są formą błagania jej o dobre plony. Reymont przedstawia złożoną strukturę społeczną wsi. Społeczeństwo w Lipcach podzielone jest według posiadanego majątku. Bogaci chłopi trzymają się razem, z biedotą którą gardzą, nie szukają kontaktów. Powieść Reymonta można nazwać epopeją chłopską, gdyż zawiera rozległy i wszechstronny obraz społeczeństwa wiejskiego ukazanego w przełomowym momencie historycznym. Ukazuje bunt społeczny chłopów, narodziny autonomii tej klasy, własnego znaczenia oraz roli społecznej. Reymont nobilituje jakby warstwę chłopską która dotąd była poniżana i krzywdzona. W „Chłopach” Reymont przedstawia typowe dla wsi polskiej zwyczaje i obrzędy religijne oraz świeckie. Zwyczaje związane z egzystencją człowieka to zwyczaj: chrzcin, zaręczyn, wesela i pogrzebu. Zwyczaje związane z liturgią to: uczta wigilijna, Zaduszki, święta wielkanocne. W powieści dostrzegamy także zwyczaje związane z pracą na roli. Są to: sianokosy, zasiewy, przędzenie lnu, darcie pierza. Reymont w swym utworze jako pierwszy mówi głośno, że najważniejszą wartością dla chłopa jest ziemia. Reymont wznosi się ponad przypisanie chłopa do danego narodu, podaje portret uniwersalny, co zresztą doceniła komisja przyznając Nagrodę Nobla w roku 1924. „Chłopi” to nie tylko literacki obraz wsi, to cala panorama życia wiejskiego.
Wyspiański w „Weselu” zajmuje się innym aspektem sprawy. Utwór ten to dramat oparty na autentycznych faktach, weselu Lucjana Rydla, krakowskiego poety z chłopk
ą z Borowic.
Ślub ten był wielkim wydarzeniem towarzyskim i obyczajowym ,nie zdarzało się bowiem by inteligent pochodzący z zamożnej rodziny brał za żonę prostą dziewczynę ze wsi. Poeta nie brał udziału w zabawie, natomiast uważnie ją obserwował „zobaczył bowiem oczyma duszy swojej w tej chłopskiej izbie swój przyszły dramat” .Autor krytycznie patrzy na polskie chłopstwo. Nie ukrywa fascynacji chłopską kulturą i obyczajem .Chłopi zgromadzeni w bronowickiej chacie urzekają barwnością stroju, godnością i witalnością. W rozmowach z inteligentami wykazują poczucie własnej wartości, są bystrzy, inteligentni a nawet złośliwi. Wielu inteligentów ma pozytywną opinię o chłopach. Przypominam że niezwykły dramat Wyspiańskiego jest swoistym eksperymentem: twórca stawia chłopów i inteligencję wobec szansy na zryw niepodległościowy. Ta godzina próby obnaża wady obu warstw społecznych. Jest tu więc trafna charakterystyka chłopa, dowcipna i nieco ironiczna krytyka ludomanii. Wyspiański dostrzega w chłopach wiele wad. Chłopi są gwałtowni, na weselu Czepiec wszczyna burdy, są pazerni i infantylni. Autor „Wesela” nie ukrywa swoich niepokojów związanych z nieobliczalnością mieszkańców wsi. Dokonuje też Wyspiański zestawienia miasto- wieś, a to pojawia się tak wyraźnie po raz pierwszy w literaturze.
kj58