POJĘCIA – 2

ANTYK

1.      Epos homerycki = poemat heroiczny, pierwszy gatunek i dominujący aż do powstania powieści

·          Opowiada o ważnych wydarzeniach dla danego narodu, społeczeństwa

·          Zaczyna się od inwokacji zawierającej jego temat skierowanej np. do muz

·          Paralelizm dwóch światów: bogów (antropomorfizacja – przedstawieni są jako ludzie) i ludzi (heroizacja i hiperbolizacja)

·          Narrator zachowuje dystans epicki, jest wszechwiedzący i obiektywny

·          Zasada decorum – styl patetyczny, wysoki 9bo o niezwykłych czynach)

·          Szczegółowy, realistyczny opis wydarzeń, drobiazgowe opowiadania

·          Tok opowiadania przerywają częste opisy, których funkcją jest: realizm opowieści i retardacja (zatrzymanie akcji, budowanie napięcia i dramaturgia wydarzeń)

·          Porównania homeryckie

·          Metrum eposu – heksametr (wiersz bohaterski)

·          (sacrum – święta wojna o ojczyznę – jeden z głównych tematów eposu)
      inne eposy:

·          babilońsko – sumeryjski: Gilganiesz

·          indyjski: Mahabharta, Ramajrama

·          perski: Szach-name

2.        konflikt tragiczny – konflikt jednostki z siłami wyższymi (losem, prawami historii, interesem społecznym); zwykle polega na starciu dwóch równorzędnych racji pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru pomyślnego dla osoby postawionej w sytuacji konfliktu tragicznego, bowiem każde jej działania prowadzą do nieuchronnej katastrofy, śmierci lub klęski życiowej. Bohater (świadomie lub nie) sprowadza na siebie zgubę i niezależnie od cech charakteru, szlachetności uczuć i czystości intencji staje się ofiarą i zarazem winowajcą, wszelkie jego działania są daremne, gdyż zdeterminowane są przez siły wyższe

3.        tragedia – cechy gatunkowe

¶        konflikt tragiczny

¶        bohaterowie z rodów królewskich

¶        styl patetyczny, wysoki, uroczysty

¶        zasada decorum

¶        zasada trzech jedności (czasu – od wschodu do zachodu słońca, miejsca i akcji – jeden temat (Arystoteles))

¶        bohaterowie statyczni – nie ulegają przemianie psychicznej

¶        mimezis

¶        a także:

¨         gatunek wysoki

¨         związek z mitem

¨         dzieło wzniosłe, patetyczne

¨         brak scen zbiorowych

¨         część wydarzeń zrelacjonowana przez posłów

¨         chór

¨         problem patetyczny

¨         ma wywołać katharsis

-           budowa

¶        prolog – ekspozycja

¶        parados – wejściowa pieśń chóru

¶        epejsodia – części dialogowe

¶        stasima – pieśni chóru

¶        eksodos – pieśń końcowa chóru

4.        katharsis – wzbudzenie u widzów uczucia „litości i trwogi”, po to, by umożliwić u duchowe wewnętrzne oczyszczenie. Celem było rozładowanie uczuć, uzyskanie wewnętrznego pokoju

5.        ironia tragiczna – przeciwieństwo między rzeczywistą sytuacją bohatera a jego świadomością, bohater ten nie wie, że popełnia zbrodnię lub czyn niegodny. Według Arystotelesa „nieszczęsne zbłądzenie”

6.        horacjanizm – nurt w poezji wieków późniejszych nawiązujący do twórczości Horacego (połączenie stoicyzmu i epikureizmu: złoty środek + carpe diem)

7.        pomnik horacjański  = „exegi monumentum” – pomnik trwalszy niż ze spiżu to nieśmiertelna poezja, jest to topos nieśmiertelności poety i poezji. „Non omnis moriar” to topos nieśmiertelności, którą daje człowiekowi sława, Horacy uważe, że poezja to siła, która pokonuje przemijanie i śmierć

8.        stoicyzm – narodził się w Grecji, jego twórcą jest Zenon z Kition. Według stoików osiągnięcie szczęścia to osiągnięcie spokoju wewnętrznego, a to zapewnia człowiekowi życie cnotliwe: zgoda z naturą i prawami wszechświata, którego człowiek jest częścią, zachowanie umiaru (zasada „złotego środka”) co znaczy też zachowanie dystansu wobec przeżyć, nieuleganie namiętnościom, kierowanie się rozumem

9.        epikureizm – kierunek filozoficzny stworzony przez Epikura z Samos (341-270 p.n.e. zwolennika materializmu, poszukiwał odpowiedzi na pytanie: jak żyć, aby być szczęśliwym ) celem ludzkiego życia jest dążenie do przyjemności i szczęścia przez doznania zmysłowe, które w efekcie przyniosą spokój równoznaczny ze szczęściem i doskonalenie się duchowe. Hasłem epikureizmu stały się słowa Horacego: „carpe diem” (ciesz się życiem, chwytaj dzień)
– recepty na życie: postępować uczciwie i rozsądnie, żyć w spokoju, odrzucać przesądy i wiarę w siły nadprzyrodzone, dając pierwszeństwo świadectwu zmysłów, jedynym dobrem jest przyjemność płynąca z doskonałej harmonii ciała i ducha, z życia  pełnego prostoty i cnotliwości, którego nie zakłóca strach przed bogami i śmiercią. W ten sposób człowiek umiejętnie korzystający z naturalnych przyjemności może osiągnąć stan spokoju duszy, czyli ataraksję. Później potocznie zaczęto używać epikureizmu w znaczeniu zbliżonym do hedonizmu czy sybarytyzmu, czyli jako dążenia do korzystania z uciech życia, cenienia ponad wszystko wygody i przyjemności

10.      motyw „vanitas” – „vanitas vanitatum et omnia vanitas” = „marność nad marnościami i wszystko marność” cytat z księgi Koheleta (= Kaznodziei, = Eiklezjastesa), człowiek podlega prawom przemijania. Przeciwstawiona temu jest trwałość świata. Człowiek jest prochem, pyłem wobec wszechświata. Zycie to spotkanie przeciwieństw, ciągła ich wymiana i następstwo. Na tym polega naturalny porządek świata. Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie może być szczęśliwym, gdyż bogactwo, mądrość i rozum nie są wartościami trwałymi.

11.      psalm – utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym, wspólną cechą psalmów jest to, że ośrodkiem wypowiedzi jest Jahwe. Podział psalmów:

¶        błagalne

¶        dziękczynne

¶        pochwalne

¶        królewskie

¶        patriotyczno-religijne

¶        mądrościowe

12.      historia dramatu i teatru greckiego –

A.        Geneza tragedii

¶        Kult boga Dionizosa

¶        dramat wykształcił się z dytyrambu (pieśni ku czci Dionizosa) Spiewanej przez Satyrów.

B.        Kształtowanie się tragedii greckiej

¶        Zerwanie z wątkami dionizyjskimi

¶        Wprowadzenie tematów związanych z mitologią

¶        Wprowadzenie pierwszego aktora przez Tespisa – ograniczenie roli chóru

¶        Wprowadzenie drugiego aktora przez Ajschylosa

¶        Wzrost dramatyzmu przez wprowadzenie trzeciego aktora przez Sofoklesa

¶        (aktorami mogli być tylko mężczyźni)

C.        wielkie dionizje w Atenach – przekształcenie kultu ludowego w uroczystości państwowe (trwały 6 dni na wiosnę)

D.        konkurs – trzech tragików wystawiało tetralogie (3 tragedie + dramat satyrowy)

E.        teatr pełnił funkcje:

¶        polityczne

¶        społeczne

¶        religijne

¶        estetyczne

F.        wygląd teatru i aktorów:

¶        amfiteatr (pod gołym niebem, wykorzystywano naturalne wzniesienia terenu, jest na planie koła)

¶        theatron – widownia

¶        orchestra 9tanecznia) – miejsce dla chóru (liczył do 15 osób)

¶        proscenium, proskenion – dzisiejsza scena

¶        skene, scene – tło, ściana wspomagająca akustykę, barak, przechowalnia rekwizytów, dodatkowa powierzchnia sceniczna, ukryte mechanizmy

¶        parodos – wejście dla chóru

G.       komedia – wesoły pochód

H.        powstanie teatru:

¶        misteria dionizyjskie
– wielkie dionizje (miejskie) – wiosna
– małe dionizje (wiejskie) – jesień

¶        dytyramb -> tragedia

¶        Tespis – 1 aktor

¶        Ajshylos – 2 aktor

¶        Sofokles – 3 aktor

¶        Trzej wielcy tragicy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides

¶        Dominacja recytowanej i śpiewanej poezji

I.          Struktura dramatu

¶        Prologos – zapowiedź

¶        Parados – wejście chóru

¶        Epejsodia – przedstawienie

¶        Stasima – teksty – komentarze chóru

¶        Exodos – wyjście chóru

J.         Komos -> lament

K.        Maska (wyraża konkretne emocje) na twarzy aktora, koturny, jaskrawy strój

13.      arkadia – kraina, gdzie wszyscy byli szczęśliwi, leżała po niedostępnej, środkowej części Peloponezu; człowiek w niej żyje zgodnie z prawami i rytmem przyrody, zgodnie z prawem naturalnym, nie ma władzy, pieniędzy itp.

Sokrates (ok. 470/469 - 399 r. p.n.e.)

Filozof grecki. Nie pozostawił po sobie żadnych pism, jego poglądy znane są jedynie z dzieł Platona i Ksenofonta. Według Sokratesa najważniejsze są: cnota i mądrość, do których można dojść poprzez wyzbycie się głupoty i zakłamania. Uznawał istnienie absolutnego dobra i absolutnej prawdy. Podkreślał świadomość własnej niewiedzy ("Wiem, że nic nie wiem"). Za swoją misję życiową uznawał prowadzenie ludzi do badania prawdy i dochodzenia do niej.

Środkiem poznania - według Sokratesa - była metoda żywego dialogu, zbijanie fałszywych argumentów rozmówcy albo pomoc w dochodzeniu do dostępnej człowiekowi prawdy. Metoda, którą stosował w celu unaocznienia ludziom ich głupoty, nazywana jest metodą położniczą, gdyż prowadziła ona do narodzin mądrości. Ideałem była dla Sokratesa doskonałość osobista, racjonalizm i intelektualizm etyczny, czyli utożsamianie szczęścia, dobra i cnoty z wiedzą o tym,

co dobre i złe. Ten typ postępowania przysporzył Sokratesowi wielu wrogów, zwłaszcza wśród szanowanych obywateli ateńskich, którzy czuli się znieważeni i skompromitowani. Trzech spośród nich oskarżyło filozofa o bezbożność i psucie młodzieży, którą nauczał, w wyniku czego został postawiony przed sądem i pomimo świetnej obrony skazany na śmierć. Do ostatniej chwili Sokrates nie odstąpił od swoich poglądów, dlatego po dziś dzień uważany jest za wzór filozofa, który gotów jest zginąć w imię swoich idei.

Sokratesowi przypisuje się stwierdzenie: "Wiem, że nic nie wiem".

Najważniejsze utwory Platona, w których występuje Sokrates: "Uczta", "Obrona Sokratesa", "Fedon" i in. Sokrates jest w nich postacią, która ma zawsze rację.

Platon (ok. 427 - 347 r. p.n.e.)

Filozof grecki, uczeń Sokratesa (znanego jedynie z utworów Platona i Ksenofonta, gdyż nie pozostawił własnych pism), twórca filozofii zwanej platonizmem. Autor 26 znanych nam dialogów, jednego monologu i 11 listów, w tym m.in. dzieł: "Uczta", "Państwo", "Obrona Sokratesa", "Fedon" i in. Założyciel Akademii Platońskiej, do której uczęszczał m.in. Arystoteles.

Filozofia Platona została nazwana idealizmem, gdyż zakłada istnienie świata idei i świata rzeczy, przy jednoczesnym stwierdzeniu, że świat rzeczy jest jedynie odwzorowaniem świata idei. W swoim systemie filozoficznym głosił realizm pojęciowy, tj. rzeczywiste istnienie pojęć ogólnych (np. dobro, sprawiedliwość). Według Platona tylko pojęcia ogólne zawierają pewną i powszechną wiedzę o bycie. Podstawą jego systemu była teoria idei jako doskonałych,  wiecznych i niezmiennych prototypów rzeczy. Przedmioty materialne są tylko niedoskonałym odzwierciedleniem pierwotnej idei.

Platon uznawał dualizm świata: świat idei (idealny) - niedostępny zmysłom i świat materialny.

Najwyższą funkcję poznawczą miała dusza, obdarzona wrodzoną wiedzą o ideach.

Dzieła Platona to w większości dialogi, w których jednym z rozmówców jest Sokrates. W "Uczcie" rozmowa toczy się na temat miłości, "Fedon" to ostatnia rozmowa Sokratesa z uczniami przed wykonaniem na nim wyroku śmierci, wywód o nieśmiertelności duszy, zaś "Obrona Sokratesa" jest monologiem filozofa na temat procesu i skazania na śmierć. W "Państwie" Platon przedstawia ustrój idealny, w którym krajem rządzą filozofowie. Forma dialogu zyskała dużą popularność, zwłaszcza w Średniowieczu i w Renesansie.

W renesansie filozofia Platona zyskała swoją wersję schrystianizowaną (połączoną z chrześcijaństwem) - neoplatonizm.

Arystoteles (384 - 322 r. p.n.e.)

Słynny filozof grecki, najwszechstronniejszy myśliciel i uczony starożytności, uczeń Platona. Zajmował się wieloma dziedzinami nauki, m.in. etyką, polityką, biologią, psychologią, logiką oraz poetyką i retoryką. Dwa jego dzieła: "Poetyka" i "Retoryka" odegrały znaczącą rolę w rozwoju sztuki pisania i mówienia:

- "Poetyka" - nauka zasad poezji (głównie epiki i dramatu).

- "Retoryka" - zbiór zasad wymowy.

Wywarły one duży wpływ na późniejszych twórców, a zwłaszcza na autorów klasycystycznych.

Arystoteles jest twórcą metafizyki (z grec. "meta fisika" - "po fizyce", ponieważ wykład tej nauki następował po fizyce), czyli nauki filozoficznej o bycie. Stworzył system filozoficzny zwany arystotelizmem, w którym przyjął rozumowy sposób dowodzenia swoich tez. Stworzył koncepcję ontologiczną (dotyczącą bytu), według której każda rzecz jest bytem, stworzonym z biernej materii (tworzywa) i formy, kształtującej materię. Arystoteles sformułował klasyczną definicję prawdy, związaną z materialistyczną tezą o obiektowości świata. Pojmował on świat dialektycznie - postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych. Stworzył podstawy rozwoju wielu nauk szczegółowych (np. biologii i logiki). Był rzecznikiem demokracji, stworzył naukę o państwie. Zajmował się także zagadnieniami etycznymi. W oparciu o jego naukę oraz filozofię św. Tomasza z Akwinu w Średniowieczu została stworzona specjalna metoda naukowa zwana scholastyką.

1 

ŚREDNIOWIECZE

styl romański

«styl panujący w sztuce europejskiej w XI–XIII w., występujący przede wszystkim w sztuce kościelnej, charakteryzujący się w zakresie budownictwa – stosowaniem sklepień i łuków półkolistych, prostotą kompozycji i masywnością bryły (małe okna, grube mury), w zakresie rzeźby (ściśle zespolonej z architekturą) – specyficzną stylizacją i deformacją»

styl gotycki

«styl panujący w sztukach plastycznych w Europie od połowy XII do początku XVI w., charakteryzujący się w architekturze stosowaniem sklepienia krzyżowo-żebrowego, a także form ostrołuku, podkreślający strzelistość budowli, odznaczający się również specyficznymi cechami w rzeźbie, malarstwie i rzemiośle artystycznym»

cechy: lekkość, strzelistość, duże okna z witrażami, wysokie filary, wieloskrzydłowe ołtarze, sklepienia łukowate

epos rycerski, romans rycerski - Utwór epicki, narracyjny o tematyce awanturniczo - erotycznej, wykorzystujący wątki i motywy występujące w chansons de geste. Romans rycerski powstał i rozwinął się w średniowieczu, zaś w późniejszych wiekach uległ przekształceniu w powieść. Fabuła romansu była zazwyczaj jednowątkowa, pełna fantastycznych powikłań i nieprawdopodobnych zdarzeń, zbliżona do baśni (trole, wróżki, czarownice, magiczne napoje itp.). Do romansów rycerskich należą: "Dzieje Tristana i Izoldy", cykl "O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu", "Pieśń o Nibelugach".

uniwersalizm  średniowieczny

Inaczej powszechność. W świecie średniowiecznym istniała powszechność:

- jednej religii - chrześcijaństwa

- jednego ustroju społeczno-politycznego - feudalizmu

- jednego języka - łaciny

- jednego poglądu na świat - teocentryzmu

Augustynizm - poglądy św. Augustyna zawarte w utworze "Wyznania" ujmują człowieka jako istotę, która rozważa obecność w świecie i czasie oraz umiejscowienie na granicy bytów między aniołami a zwierzętami. Umiejscowienie to powoduje konflikt między duchowością a cielesnością; pożądaniem dobra i zła. Św. Augustyn analizując psychikę ludzką, odkrył ko-nieczność prowadzenia refleksji nad swoją osobą. Miarą wielkości człowieka są jego wartości wewnętrzne.

Tomizm - św. Tomasz z Akwinu, rozważając miejsce człowieka na "drabinie bytów", uznał, że szczebel hierarchii jest celowo przewidziany i naturalny. Głosił konieczność hamo-wania pożądań. Człowiek cnotliwy był wartościową jednostką społeczną. Tomizm odzwier-ciedlał się w feudalnym układzie społeczeństwa; stanów - od najwyższego do najniższego - harmonijnie zespolonych i zapewniających ład na świecie. Niedopełnianie własnych obowiąz-ków, a więc naruszenie porządku społecznego, uznawano za grzech.

Franciszkanizm - idea wiary radosnej, prostej, płynącej z miłości do świata, poddanej ewangelicznym nakazom miłosierdzia, ubóstwa i braterstwa. Panteizm, czyli utożsamianie Boga z przyrodą przewija się w zbiorze legend "Kwiatki św. Franciszka z Asyżu".

dramat liturgiczny

Nowy gatunek dramatu powstały w średniowieczu, ściśle związany z liturgią Kościoła katolickiego. Dramaty liturgiczne wystawiane były w kościołach w trakcie obrzędu. Były to sceny dialogowe związane z historią religijną, których tematyka pochodziła z Biblii lub z apokryfów. W obrębie dramatu liturgicznego wykształciły się misteria.

taniec śmierci, danse macabre

Inaczej "danse macabre". Alegoryczny taniec przedstawiany w plastyce i literaturze średniowiecznej (XIV i XV w.) - korowód ludzi wszystkich stanów z kościotrupem na czele, wyrażający równość wszystkich ludzi w obliczu śmierci.

memento mori

Hasło spopularyzowane w średniowieczu, oznaczające dosłownie: "Pamiętaj o śmierci". Celem takiego nakazu było przypomnienie o nietrwałości i przemijalności życia doczesnego oraz o konieczności bycia przygotowanym na śmierć, która może przyjść znienacka. Dość powszechnym zjawiskiem było powstawanie "sztuk umierania" - zbiorów przepisów na godną śmierć. Hasło "memento mori" pozostaje w ścisłym związku z typem religijności

średniowiecznej, nastawionej na umartwienia i ascezę w następstwie licznych niebezpieczeństw zagrażających człowiekowi zwłaszcza u schyłku epoki, kiedy to Europa była nękana przez liczne wojny, zarazy i klęski nieurodzaju. Życie w takich warunkach było sprawą niepewną, więc jedynym wyjściem pozostawało przygotowanie się na śmierć i pogodzenie się z nią. Takie właśnie były założenia doloryzmu - nurtu religijnego, którego przejawem było zbiorowe umartwie...